Malik, Abdullah ibn Yezid vasitəsilə Əbu Sələmədən rəvayət edir ki, Əbu Hureyrə onlara “Göy yarılacağı zaman” (əl-İnşiqaq surəsi) surəsini oxudu və səcdə etdi. Səcdədən qalxdıqdan sonra, onlara Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) bu surəni oxuyarkən səcdə etdiyini bildirdi. Hədisi Muslim və Nəsai Malik vasitəsi ilə nəql etmişlər. Buxari deyir: Əbu Neman, Mutəmir vasitəsilə atasından, o da Bəkrdən Əbu Rafinin belə dediyini nəql edir: “Əbu Hureyrə ilə birlikdə namaz qıldım. O, “Göy yarılacağı zaman” surəsini oxudu və səcdə etdi. Mən bu haqda ondan soruşduqda, mənə belə cavab verdi: “Əbul Qasimin ( Peyğəmbəri (salləllahu aleyhi və səlləm) nəzərdə tuturdu.) arxasında səcdə etmişdim. Onunla qarşılaşacağım günə qədər də səcdə edəcəm”. Hədis Mutəmirdən Musəddəd vasitəsilə də rəvayət olunmuşdur. Buxari xüsusi olaraq hədisi Musəddəd vasitəsilə Əbu Rafidən nəql edərək bildirmişdir. Həmçinin, Muslim, Əbu Davud və Nəsai hədisi müxtəlif yollarla Süleyman ibn Tarxan ət-Teymidən rəvayət etmişlər. Habelə Muslim və “Sünən” müəllifləri həmin hədisi Süfyan ibn Uyeynənin hədisindən nəql etmişlər. Nəsai Süfyan əs-Sövrinin də adını qeyd etmişdir. Hər ikisi Eyyub ibn Musa vasitəsilə Atə bin Minadan, o da Əbu Hureyrədən rəvayət edirlər ki, Peyğəmbərlə (salləllahu aleyhi və səlləm) birgə “Göy yarılacağı zaman” və “Ən uca olan Rəbbinin adını pak tutub şəninə təriflər de!” (əl-Əla surəsi) surələri əsnasında səcdə etdik.

Allah təala buyurur ki, “Göy yarılacağı” Bu, Qiyamət günü baş verəcəkdir. “Və Rəbbinə boyun əyəcəyi zaman” Yəni Rəbbini dinləyib Onun əmrinə itaət etdiyi və Rəbbinin buyuruğunu haqqı olaraq yarılma əmrini yerinə yetirdikdə; “Onsuzda boyun əyməlidir”. Yəni o, Allahın əmrinə boyun əyməyə məhkumdur. Çünki Allah Ona qarşı çıxılmayan və qalib gəlinməyən ucaların ucasıdır. Əksinə, O, hər şeyi əmri altına alıb, hər şeyi özünə itaətkar etmişdir. “Yer dümdüz olacağı” Yəni uzanıb genişlənərək dümdüz olacaqdır.

İbn Cərir deyir: İbn Əbdüləla, İbn Sövr vasitəsilə Əli ibn Hüseyndən nəql etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Qiyamət günü baş verdikdə, Allah təala yeri pambıq tarlası kimi uzadacaqdır. Belə ki, insanların hər birinin ancaq ayaqlarını qoya biləcək qədər yeri olacaq. Həmin vaxt Rəhmanın sağından ilk çağrılan mən və Cəbrayıl olacaq. Allaha and olsun ki, Cəbrayıl Onu əvvəllər görməmişdir. Mən deyəcəm: “Ey Rəbbim, bu (Cəbrayıl) mənə xəbər gətirdi ki, Sən onu mənə elçi olaraq göndərmisən”. İzzət və cəlal sahibi Allah isə buyuracaq: “Doğru söyləyib”. Daha sonra mən şəfaət edəcəm və deyəcəm: “Ey Rəbbim, Yerin hər tərəfində qulların Sənə ibadət etdilər. Bax bu, Məqam-mahmuddur”.

            Sonra Allah təala buyurdu: “Üzərində olanları tullayıb boşaldacağı zaman”; Yəni torpağın altında olan ölüləri kənara atıb özünün boşaldacaqdır. Mucahid, Səid və Qatədə belə söyləmişlər. “Və Rəbbinə boyun əyəcəyi zaman; Onsuzda boyun əyməlidir”. Bu ayənin təfsirini bir az öncə qeyd etdik.

Daha sonra uca Allah buyurur: “Ey insan! Doğrudan da sən Rəbbinə doğru çalışıb çabalayırsan”. Yəni Rəbbin üçün çalışdın və çoxlu işlər gördün. “Elə Ona da qovuşacaqsan!” Sonra da etdiyin yaxşı və ya pis işlərin müqabilindəkilərlə qarşılaşacaqsan. Əbu Davud ət-Təyalisinin Həsən ibn Əbu Cəfər vasitəsilə Cabirdən nəql etdiyi hədis buna dəlalət edir. Belə ki, həmin hədisdə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Cəbrayıl dedi: “Ey Muhəmməd, istədiyin qədər yaşa, sən mütləq öləcəksən! İstədiyin qədər sev, sən mütləq ondan ayrılacaqsan! İstədiyin qədər işlər gör, sən mütləq onların qarşılığını alacaqsan!” Bəziləri ayədəki “ona” əvəzliyinin “Rəbbinə” sözünə aid olduğunu söyləmişlər. Belə olduğu təqdirdə, məna “Sən Rəbbinə qovvuşacaqsan” kimi ifadə olunar. Başqa sözlə desək, Rəbbin sənə etdiyin əməllərin əvəzini verəcək, çalışıb-çabalamağının qarşılığını alacaqsan. Belə olan halda hər iki məna bir-birini tamamlayır. Ovfi Allah təalanın “Ey insan! Doğrudan da sən Rəbbinə doğru çalışıb çabalayırsan. Elə Ona da qovuşacaqsan!” ayəsi haqda İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Yəni sən etdiyin əməllərə görə, ya yaxşı, ya da pis əməllərlə Allaha qovuşacaqsan”.

Qatədə “Ey insan! Doğrudan da sən Rəbbinə doğru çalışıb çabalayırsan. Elə Ona da qovuşacaqsan!” ayəsi haqda demişdir: “Ey Adəm oğlu sənin çalışıb çabalamağın olduqca zəifdir. Kim Allaha itaət etməkdə çalışıb çabalamağı bacarırsa, bunu da etsin! Allahdan başqa gücə və qüvvət sahibi yoxdur”.

Daha sonra uca Allah buyurur ki, “Kimin əməl dəftəri sağına verilmişsə, yüngül bir sorğu-sualla hesaba çəkiləcək”. O, yüngül və asan sorğu-sualla hesaba çəkiləcək. Yəni onun etdiyi əməllərin hamısının dəqiqliyinə varılmayacaqdır. Hər kimsənin etdiyi əməlləri dəqiqliklə soruşulsaydı, şübhəsiz ki, onun aqibəti yaxşı olmazdı.

İmam Əhməd deyir: İsmail, Eyyub vasitəsilə Aişədən (Allah ondan razı olsun!) rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur: “Sorğu-sualı müzakirə edilən əzab görəcək”. Bu zaman Aişə dedi: “Bəs Allah təala buyurmadı ki, “Yüngül bir sorğu-sualla hesaba çəkiləcək”. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Bu sorğu-suala çəkilmək deyil ki! Bu, sadəcə ərz edilməkdir. Çünki soğru-sualı müzakirə edilən əzab görəcək”. Bu hədisi Buxari, Muslim, Tirmizi, Nəsai və İbn Cərir Təbəri də Eyyub əs-Sixtiyaninin hədisinə istinadən nəql etmişdilər.

İbn Cərir deyir: İbn Vaki, Rovh ibn İbadə vasitəsilə Aişədən (Allah ondan razı olsun!) rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Qiyamət günü sorğu-suala çəkilən hər kəs əzab görəcək”. Aişə deyir ki, bu zaman mən dedim: Məgər Allah təala buyurmurmu ki, “Yüngül bir sorğu-sualla hesaba çəkiləcək”. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Bu ərz etmədir. Şübhəsiz ki, haqq-hesaba çəkilən əzab görəcək”. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) əlini barmaqları üstünə qoyub, sanki nöqtə cızırdı. Həmçinin, bu hədisi Amr ibn Əli, İbn Əbu Adiy vasitəsilə Aişədən nəql etmişdir. Buxari və Muslim hədisi Hatim ibn Ubey adlı Əbu Yunis əl-Quşeyridən nəql etmişlər.

İbn Cərir deyir: Nasr ibn Əəli əl-Cəhdami, Muslim vasitəsilə İbn Ubeyy Muleykədən nəql edir ki, Aişə (Allah ondna razı olsun!) demişdir: “Sorğu-sualı müzakirə edilən və ya hesaba çəkilən əzab görəcəkdir”. Sonra Aişə deyir ki, “Yüngül hesab Allah təalaya ərz olunan hesabdır. O, bunları görürü”. Əhməd deyir: İsmayıl, Muhəmməd ibn İshaq vasitəsilə Abdullah ibn Zubeyrdən, o da Aişədən nəql edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) namazların birində beləd ua etdi: “Allahım, məni yüngül bir hesaba çək!” Namazdan qalxdıqdan sonra ondan soruşdum: “Ey Allahın elçisi, yüngül hesab nədir ki?” O, (salləllahu aleyhi və səlləm) mənə belə cavab verdi: “Allahın bir insanın əməl dəftərinə baxıb onu sərbəst buraxmasıdır. Ancaq ey Aişə, şübhəsiz ki, o gün hesaba çəkilən həlak olacaq”. Bu hədis Muslimin şərtinə görə, səhihdir.

“Və ailəsinin yanına sevinclə qayıdacaqdır!” Yəni Cənnətdə ailəsinə sevinclə qayıdacaqdır. Qatədə belə demişdir. Dahhaq isə deyir ki, “Cənnətdə ailəsinin yanına izzət və cəlal sahibi Allahın ona bəxş etdiyi nemətlərə görə sevinərək qayıdacaqdır”. Təbərani Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) qulluqçusu Sövbandan rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Siz bilinməyən işlər edirsiniz. Əməlini bilən insan ailəsinin yanına savaba nail, sevinci və özünə qalib gəlmiş kimi qayıdar”.

Daha sonra Allah təala buyurur: “Kimin əməl dəftəri arxa tərəfdən verilmişsə”; Yəni əli arxaya uzadılaraq arxa tərəfdən soluna verilərsə, “Ölüm diləyəcəkdir”. Yəni həlak arzulayacaqdır. “Və Səirə (Cəhənnəmə) vasil olacaqdır. O, öz ailəsində sevinc içində idi”. Sevinc içərisində idi və işlərin nəticəsini düşünməz, qarşısındakı hallardan çəkinməzdi. Bu ani sevincin aqibəti isə uzun bir kədərdir. “Heç vaxt da qayıtmayacağını zənn edirdi”. Yəni o, elə hesab edirdi ki, öldükdən sonra yenidən dirilib Allahın hüzuruna qaytarılmayacaqdır. İbn Abbas, Qatədə və başqaları belə söyləmişlər. Ayədəki ( حور — yəhur) sözü – qayıtmaq – mənasını ifadə edir. Daha sonra Allah təala buyurur ki, “Xeyr! Həqiqətən, Rəbbi onu görürdü”. Yəni əksinə Allah təala onu ilk yaratdığı kimi qaytaracaq və etdiyi yaxşı və ya pis əməllərinin müqabilində onu ya mükafatlandıracaq, yaxud da cəzalandıracaq. Allah onu görürüdü, hər şeyini bilirdi, hər şeyindən xəbərdar idi.