Allah Təala “Həqiqətdə siz bilirsiniz ki” ayəsiylə deyir ki, ey yəhudi cəmaatı, Allahın əmrinə qarşı çıxan, onlardan Şənbə tətilinə hörmət və şəriətə uyğun əmrinin yerinə yetirilməsi haqqında aldığı möhkəm əhd və razılaşmasına qarşı çıxanların başlarına nələrin gəldiyini bildiniz. Onlar Şənbə günü balıq ovlamaq üçün hiyləya əl atdılar. Şənbə günündən əvvəl tilov iynələri, torlar və hovuzlar hazırladılar. Balıqlar isə öyrəşdikləri kimi Şənbə günü sürü şəklində gəldikləri zaman o tor və tələlərə düşürdülər. O gün ondan qaça bilmədilər. Şənbə günü keçdikdən sonra isə gecə vaxtı həmin ovları götürdülər. Bunu etdikdə Allah onların surətlərini meymunlara döndərdi. Onlar xarici görünüş olaraq insanlara ən çox bənzəyan məxluqlardır lakin,həqiqi insanlar deyildirlər. Bunların əməl və hiylələri də belədir, çünki onlar zahirdə haqq kimi görünsə də batində belə deyildirlər. Cəzaları da əməlllərinin cinsindən oldu. Bu hadisə Əraf surəsində  geniş olaraq verilmişdir. Belə ki, Allah Təala orada belə buyurur: “Onlardan dəniz sahilində yerləşən kənd barəsində xəbər al! O vaxt onlar şənbə günü (üçün qoyulmuş qadağanı) pozurdular. Şənbə günü onların balıqları üzə çıxaraq onların yanına axışır, şənbədən başqa günlərdə isə onlara tərəf gəlmirdilər. Günah etdiklərinə görə Biz onları beləcə sınayırdıq.” Suddi belə demişdir: Bunlar Əylə xalqıdır. Qatadə də belə demişdir.  Təfsirçilərin rəylərini geniş olaraq həmin ayənin təfsirində verəcəyik, InşəAllah.

Biz də onlara: “(Zəlil və) həqir meymunlar olun!” – dedik. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam, o da Əbu Huzeyfədən, o da Şibldən, o da İbn əbi Nəcihdən rəvayət etdi ki, Mucahid onlara: “(Zəlil və) həqir meymunlar olun!”  ayəsi haqqında belə demişdir: Onların qəlbləri çevrildi özləri isə çevrilmədilər. Bu ancaq Allah Təalanın: ”belində çoxlu kitab daşıyan ulağa bənzəyirlər” (Cümə, 5) ayəsində keçən misal kimidir. Bunu İbn Cərir, Müsənnadan, o da Əbu Huzeyfədən, o da Muhamməd İbn Ömər əl Bahilidən, o da Əbu Asimdən, o da İsadan, o da İbn Əbi Nəcihdən, o da Mucahiddən belə rəvayət etmişdir. Bu Mucahiddən gələn yaxşı bir sənəddir. Bu söz qəribə bir sözdür, bu və ya digər yerlərdə ayələrin zahrinə uyğun gəlməməkdədir. Allah Təala belə demişdir: “De: “Allah yanında cəza etibarilə bundan daha pisini sizə xəbər verimmi? Allahın lənətlədiyi, ona qəzəbləndiyi, özlərini də meymunlara və donuzlara döndərdiyi şəxslər və tağuta ibadət edənlərdir.”(Maidə, 60)  Əhvi də təfsirində “həqir meymunlar olun!” haqqında İbn Abbasdan belə rəvayət etmişdir:   Allah onlardan meymunlar və donuzlar yaratdı. İddiasına görə gənclərini meymunlara, yaşlılarını isə donuzlara döndərdi. Şeyban ən Nəhvi “həqir meymunlar olun!”ayəsi haqqında belə demişdir: Hamısı uluyan meymunlar oldular. Kişili qadınlı insan olduqları halda quyruqları əmələ gəldi. Ata əl Xorasani də belə demişdir: Ey kənd xalqı, “həqir meymunlar olun!” deya səslənildi. Onlara o pis işi qadağan edənlər onların yanlarına gələr: “Ey filankəs, sizi bundan çəkindirmədik mi?” soruşardılar. Onlar da başları ilə “Bəli” deyardilər.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əli İbn əl-Hüseyn, o da Abdullah İbn Muhamməd İbn Rabia Misisdə, o da Muhamməd İbn Müslimdən yəni ət Taifidən, o da İbn əbi Nacihdən, o da Mucahiddən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: Şənbə günü qadağasına riayət etməyənlər süd sağımı qədər meymuna çevrildilər. Sonra həlak oldular. Surətləri dəyişdirilənlərin nəsli olmadı. Dəhhaqdan rəvayət olunur ki, İbn Abbas belə demişdir: Allah onları günahlarına görə meymunlara çevirdi. Onlar ancaq üç gün yaşadılar. Surətləri dəyişdirilənlər üç gündən artıq yaşamadılar. yemədilər, içmədilər nəsilləri olmadı.  Allah meymunları, donuzları və digər məxluqatı kitabında bildirdiyi kimi altı gündə yaratdı. Bunlar isə meymun surətinə çevrildilər. Allah istədiyinə istədiyi kimi belə edər. Onu istədiyi şeya çevirə bilər.

Əbu Cəfər Rəbidən rəvayət edir ki, Əbu Aliyə“həqir meymunlar olun!”ayəsində alçaq  zəlilllər olun, demişdir. Mucahid, Qatadə, Rəbi və Əbu Malikdən də belə rəvayət edilmişidir. Muhamməd İbn İshaq, o da Davud İbn əbil-Huseyndən, o da İkrimədən belə rəvayət edir ki, İbn Abbasdan demişdir: Allah İsrailoğullarına sizə fərz qıldığı Cüməni fərz etdi. Onlar isə müxalif çıxaraq Şənbə gününü seçdilər. Ona hörmət etdilər və onlara əmrolunanı tərk etdilər. Şənbə günündən başqasını qəbul etmədikləri üçün Allah da o gündə onları sınağa çəkdi. Ora Əylə ilə Tur arasında yerləşir. Digər adı ilə ora Mədyan deyilirdi. Allah onlara şənbə günü balıq ovlamağı və onu yeməyi haram etdi. Şənbə günü balıqlar dəniz sahilinə gələr, gün keçən kimi gedərdilər.Nə kiçik nə də böyük bir dənə də görünməzdi. Şənbə günü isə axın axın gələrdilər. Hər dəfə belə olardı. Aradan uzun bir müddət keçdiyi zaman balıq əti üçün darıxmağa başlayərkən, onlardan biri şənbə günü gizlicə bir balıq tutdu. Onu bir iplə bağlayəraq təzədən suya buraxdı. İpin bir ucunu isə sahildə bir budağa bağlayəraq qoyub getdi. Ertəsi gün gəlib onu götürdü. yəni mən şənbə günü balıq ovlamadım deya hiylə işlətdi. Onu götürüb yedi. Növbəti şənbə günü də eynisini təkrarladı. İnsanlar balıq iyini hiss elədilər. Kənd camaatı Allaha and olsun ki, balıq iyi gəlir dedilər. Sonra isə həmin şəxsi bu iş üstündə yaxladılar. Onlar da onun  kimi etməyə başladılar. Bunu uzun bir müddət gizlicə etməyə başladılar. Allah da onlara əzab etmədi. Sonradan isə balıqları açıq aydın ovlayəraq bazarda satmağa başladılar. İçərilərindən fəzilət sahibi insanlar: Vay olsun sizə, Allahdan qorxun dedilər və onları etdikləri işdən çəkindirməya çalışdılar. Başqa bir qrup balıqlardan yemədi amma həmin insanları bu etdikləri işdən çəkindirmədilər. “O zaman onlardan bir dəstə dedi: “Allahın məhv edəcəyi və ya şiddətli əzaba düçar edəcəyi bir tayfayə nə üçün öyüd-nəsihət verirsiniz?” Onlar dedilər: “(Bu,) Rəbbiniz yanında üzrxahlıq etmək üçündür. Bəlkə, onlar (pisəməllərdən) çəkinsinlər!”” (Əraf 164). Etdikərinə qəzəbləndiyimiz üçün dedilər.

İbn Abbas belə demişdir. Onlar bu haldaykən o kiçik azlıq (fəzilət əhli) məclislərində və məscidlərində qaldılar. İnsanları itirdilər və görə bilmədilər. Bibirlərinə insanlara nəsə olub, baxın görün o nədir? dedilər. Onlara baxmaq üçün evlərinə getdikdə qapıların üzlərinə bağlı olduğunu gördülər. Dan yeri söküləndə isə artıq meymun olmuşdular. Qadınları da meymun olmuşdular. Uşaqları da meymun olmuşdular. İbn Abbas belə demişdir: Əgər onları bu pisliklərdən çəkindirınlər qurtulmasa idi Allah hamısını həlak edəcəkdi. O Allahın Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)ə “Onlardan dəniz sahilində yerləşə kənd barəsində xəbər al!”(Əraf 163) dediyi kənd budur. Dəhhaq İbn Abbasdan eynisini rəvayət etmişdir. Suddi də “Siz artıq içərinizdən şənbə günü həddi aşanları tanıyırsınız. Biz də onlara: “Həqir meymunlar olun!”– dedik.” ayəsi haqqında  onlar Əylə xalqıdır. O dəniz sahilində  bir kənddir. Allah yəhudilərə şənbə günü hər hansı bir iş görməyi qadağan etmişdir. Şənbə günü gəldiyi zaman balıqlar xortumlarını (ağızlarını) sudan çıxarar, bazar günü isə dənizin dərinlikərinə dalardılar.  Digər şənbə gününə kimi heç biri görünməzdi. Məhz Allah Təalanın “Onlardan dəniz sahilində yerləşən kənd barəsində xəbər al! O vaxt onlar şənbə günü (üçün qoyulmuş qadağanı) pozurdular. Şənbə günü onların balıqları üzə çıxaraq onların yanına axışır, şənbədən başqa günlərdə isə onlara tərəf gəlmirdilər.” (Əraf 163) dediyi budur.

Bəzilərinin könlü balıq istədi. Bir çuxur qazdı onu da kanalla dənizə birləşdirdi. Şənbə günü kanalı açdı. Balıqlar çoxluq halında gəlib özlərini o çuxura atdılar, su az olduğu üçün çlxa bilməzdilər. Bazar günü olduğu zaman da gəlib onu tutdu. Həmim adam balığı qızartmağa başlayərdı, qonşusu iyi hiss edib soruşanda vəziyyəti başa salardı. O da onun kimi edərdi. Nəticədə balıq yeyilməsi çoxalmağa başladı. Alimləri onlara : Vay olsun sizə siz şənbə günü ov edirsiniz bu sizin üçün halal deyildir dedilər. Onlar da biz onu bazar günü tuturuq dediər. Fəqihlər isə: Xeyir siz onları suyu açıb onların suya girdikləri gün tutdunuz,  dedilər. Onlar inad edərərk bundan əl çəkmədilər. Çəkindirənlər bir birilərinə Allahın məhv edəcəyi və ya şiddətli əzaba düçar edəcəyi bir tayfayə nə üçün öyüd-nəsihət verirsiniz?”dedilər. yəni öyüd verilərkən sizə qulaq asmayən bir cəmiyyatə niyə öyüd verirsiniz, dedilər. Bəziləri də,  Rəbbinizin yanında üzrxahlıq etmək üçündür. Bəlkə, onlar çəkinsinlər,dedilər.Digərləri qulaq asmadıqda Müsəlmanlar Allaha and içirik ki, sizinlə eyni  kənddə yaşamayəcağıq dedilər və kəndi divarla iki yerə böldülər.

Müsəlmanlar bir qapı açdılar Şənbə günü qadağasını pozanlar  da başqa bir qapı açdılar. Davud əleyhissalam onlara lənət oxudu. Müsəlmanlar öz qapılarından, kafirlər isə öz qapılarından cıxmağa başladılar. Müsəlmanlar bir gün çıxdılar, kafirlər isə həmin günü qapılarını açmadılar. Qapını açmaları ləngidiyi zaman müsəlmanlar divardan aşdılar və onların bir birinin üstünə sıçrayən meymunlar olduqlarını gördülər. Qapını açdılar onlar da ətrafasəpələndilər. Məhz Allah Təalanın “Özlərinə qoyulan qadağanı pozduqları zaman Biz onlara: “Həqir meymunlar olun!”– (Əraf, 166) dediyi budur. Bu da “İsrail oğullarından kafir olanlar həm Davudun, həm də Məryam oğlu İsanın dili ilə lənətləndilər. Bu, onların asi olduqlarına və hədləri aşdıqlarına görə idi” (Maidə, 78) ayəsi ilə ifadə edilənlər həmin meymunlardır.

Məndə deyirəm ki, bu imamların bu rəylərini qeyd etməkdə məqsədimiz Mucahidin digər alimlərə müxalifət edərək onlar xarici görkəmcə deyil, mənəvi olaraq meymuna döndülər dediyinə izah gətirmək üçün idi. Doğru olan isə bunun həm xarici görkəmcə, həm də mənəvi olaraq olmasıdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bəziləri: “Fəcəalnəhə nəkələn” ayəsindəki əvəzliyin meymunlara aid olduğunu demişdir. Onun balıqlara aid olduğu da deyilmişdir.  Cəzayə aid olduğunu, kəndə aid olduğunu da deyanlər olmuşdur. Bunları İbn Cərir nəql etmişdir. Doğru olan isə  əvəzliyin kəndə aid olmasıdır, mənası da Allah o kəndi etdi, deməkdir ki, burda da məqsəd şənbə günü həddi aşdıqları  səbəbi ilə kəndin əhalisi, deməkdir. ”Nəkalən” onları cəzalandırdıq, aləmlərə ibrət etdik deməkdir.  Necə ki, Allah Təala Firon üçün də: “Allah da onu dünya və Axirət əzabı ilə yaxaladı.” (Naziyat, 25) demişdir.

“Onun Öndəkinə və  arxadasındakına” yəni öndəki və arxadakı kəndlərə deməkdir. İbn Abbas da belə demişdir. O kəndi başlarına gətirdiyimiz əzabla ətrafdakı kəndlərə ibrət etdik. Necə ki, Allah Təala belə demişidir. “Biz sizin ətrafınızda olan məmləkətləri məhv etdik. Bəlkə,  qayıdalar deya, ayələri onlara cürbəcür şəkildə bəyan etdik. (Əhqaf, 27).

Bu ayə də onlardandır: Məgər Bizim, yer üzünə gəlib onu tərəflərindən azaltdığımızı görmürlərmi? (Rad, 41). Bu məna müxtəlif rəylərdən birinə görədir. Bu rəyin məqsəd məkan etibari ilə öndəki və arxadakı deməkdir. Eyniylə Muhamməd İbn İshaq, o da Davud İbn Hüseyndən, o da İkrimədən rəvayət edir ki,  İbn Abbas : Önündəki və arxasındakı kəndlərə demişidir. Səid İbn Cubeyr də həmin gün orada iştirak edən insanlara demişdir.  İsmayıl İbn əbi Xalid, Qatadə və əl Avfi“Beynə yedeyhə — Şənbə günü məsələsi haqqında həddi aşanlardan caza almadan qalanlara ibrət etdik” deməkdir,demişdilər. Əbu Aliyə, Rəbi və Atiyyə də “arxasındakı” ayəsi haqqında İsrailoğullarından onlardan sonrayə qalanlara ibrət etdik ki, belə etməsinlər,demişdilər. Bunlar belə deyardilər: Məqsəd zaman etibarı ilə önlərindəki və arxalarındakıları nəzərdə tutmaqdır. Bu da özlərindən sonra gələnlər üçün doğrudur, bu hadisə onlara ibrət olar. Amma keçmişdəkilərə necə ibrət ola bilər? Bu ayənin belə təfsir edilməsi yəni özlərindən əvvəlkilərə ibrət olması necə doğru ola bilər? Hesab edirəm ki, düşünən heç kim belə deməz. Bu halda bundan qəsd edilən məna məkan etibari  ilə önündəkilər və arxalarındakıların olmasıdır. O da ətrafdakı kəndlərdir. Necə ki İbn Abbas və Səid İbn Cubeyr belədemişdilər. Allah daha  yaxşı bilir. Əbu Cəfər Ər Razi Rəbi İbn Ənəsdən, rəvayət edir ki, Əbu Aliyə Onun Öndəkinə və  arxadasındakınaibrət etdikAyəsi haqqındabelə demişdir: Qalan günahlarına cəza etdik,demişdilər. İbn Əbi Hatim belə demişidir: İkrimə, Mucahid, Suddi, Həsən, Qatadə və Rəbi İbn Ənəsdən də belə dedikləri (cəza) rəvayət edilmişdir. Qurtubi, İbn Abbas, Suddi, Fərra və İbn Atiyyədən “öndəki” o qövmün günahlarını, arxasındakı isə onlardan sonra o günahın bənzərini edənlərə demişdilər.  Razi bu yöndə üç rəy çatdırmışdır.

Birincisi: Öndəki və  arxasındakı ayəsində   məqsəd əvvəl gəlib keçmiş və qədim kitablardan xəbəri olan kəslərdir. İkincisi: O gün yaşayən kəndlər və ümmətlərdir. Üçüncüsü Allah Təala onu bu hərəkətdən əvvəl və sonra bu kimi şeyləri edən bütün insanlara ibrət etmişdir. Bu da Həsənin rəyidir.

Mən də deyirəm ki, “Öndəkilər və  arxadakılar” ayəsində nəzərdə tutulan rəylərin doğrusu o gün mövcud olan və baş verənlərdən xəbərdar olanlardır. Necə ki, Allah Təala belə buyurmuşdur: “And olsun ki, Biz sizin ətrafınızda olan məmləkətləri  məhv etdik” (Əhkaf 27). Etdikləri əməllərə görə kafir olanlara müsibət üz verməkdə davam edəcək  (Rad, 31). Bizim, gəlib ərazini hər tərəfdən əskiltdiyimizi görmürlərmi? (Ənbiya 44).

Deməli onları öz dövründəkilərə ibrət etmiş, özlərindən sonra gələnlərə isə inkar edilməyacək şəkildə doğru xəbərlərlə öyüd vermişdir. Buna görə də “Allahdan qorxanlar üçün bir öyüd” demişdir. “Allahdan qorxanlar üçün bir öyüd”ayəsində Muhamməd İbn İshaq belə demişdir. Davud İbn əl Hüsayn, İkrimə, İbn Abbas: Onlar qiyamətə qədər onlardan sonra gələnlərdir,demişdilər. Həsən ilə Qatadə də onlar özlərindən sonra gələrək, Allahın qəzəbindən qorxanlar və çəkinənlərdir, demişdilər. Suddi ilə Avfi də Ümməti Muhamməddir (salləllahu aleyhi və səlləm), demişdilər.

Mən də deyirım ki, burada öyüddən məqsəd, qarşısını alıcı və çəkindirici şeylərdir, yəni bunların başına gələn şiddət və cəza etdikləri haram və işlətdikləri hiylə səbəbiylədir, deməkdir. Belədirsə Allahdan qorxanlar onların etdiklərindən çəkinsinlər ki, eynisi onların başına gəlməsin.  Necəki, İmam Əbu Abdullah İbn Batta belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Muhamməd əl Muslim , o da Həsən İbn Muhamməd İbn Sabah Zəfəranidən, o da yəzid İbn Harundan, o da Muhamməd İbn Ömərdən, o da Əbu Sələmədən o da Əbu Hureyrədən rəvayət etdi ki,  Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  belə demişdir: yəhudilərin daşıdığı günahları siz daşımayın, yoxsa sonra ən adi hiylələrlə Allahın haram etdiklərini halal saymağa başlayərsınz. Bu gözəl bir sənədlə rəvayət edilmişdir.Bunu Əhməd İbn Muhamməd İbn Muslim Hafiz Əbu Bəkr əl Hatib əl Bağdadi güvənli hesab etmişdir. Digər raviləri də məşhurdur. Buxarnin şərtinə uyğundur. Allah ən doğrusunu biləndir.