Təfsirçilər Allahın məscidlərində adının anılmasına mane olan və onların xaraba qalmasına çalışanlar dedikdə kimlərin qəsd edildiyi haqqında iki müxtəlif rəylə ixtilaf etmişdirlər. Birincisi Afvi  İbn Abbasdan bu ayə haqqında onlar xaçpərəstlərdir, dediyini rəvayət etmişdir. Mucahid də onlar xaçpərəstlərdir, onlar Beytul Müqəddəsə əziyyat verən şeylər ataraq və insanları orada namaz qılmağına mane olardılar, demişdir. Abdurrazzak da belə demişidirr: Bizə Mamer, o da Qatadədən,   “onların viranə qalmasına çalışanlardan” sözü haqqında: O Buhtunnasar ilə tərəfdarlarıdır, demişdir. O, Beytul Müqəddəsi xarabayə çevirdi. Xaçpərəstlər də  bu işdə ona yardım etdilər. Səid  Qatadədən belə rəvayət etmişdir: Onlar Allahın düşmənləri xristianlardır. yəhudilərə olan nifrəti onları Babil kralı məcusi  Nəbukatnəzarı Beytul müqəddəsi dağıtmasına kömək etməyə sövq etdi. Suddi də belə demişdir: Beytul müqəddəsi viran etmək üçün Nəbukatnəzara kömək etdilər, o da  onu viran etdi və içərisinə leş atılmasını əmr etdi. Onu viran etmək üçün Rumlular da kömək etdilər. Çünki israiloğulları yəhya İbn Zəkəriyyəni öldürmüşdülər. Buna bənzər digər bir rəvayət də Həsən Bəsridən nəql edilmişdir.

İkinci rəyi İbn Cərir rəvayət etmişdir: Mənə yunis İbn Abdul ala rəvayət etdi ki, İbn Vəhb demişdir ki, İbn Zeyd bu ayə haqqında belə dedi: Onlar Hudeybiya səfərində Rasulaullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkəya girməsini əngəlləyan müşriklərdir. O da qurbanlarını Zituva deyilən yerdə kəsdi, onlarla sülh imzaladı və onlara: Heç kim heç kimi bu evdən uzaq tutmazdı. İnsan öz atasının və ya qardaşının qatilinə burada rast gələr ama yenə də ona mane olmazdı, dedi. Onlar da Bədir döyüşündə atalarımızı öldürənlər, biz həyatda olduğumuz müddətdə bura girə bilməzlər, dedilər.

“Onların viranə qalmasına çalışanlar” Çünki Allahı zikr edərək onu inşa edənlərə və həcc və ümrə üçün ora gələnlərə mane oldular. İbn əbi hatim Sələmədən zikretmişdir, Muhamməd İbn ishaq belə demişdir. Mənə Muhamməd İbn əbi Muhamməd, o da İkrimədən, o da Səid İbn Cubeyrdən  rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Qüreyşlilər Peyğəmbəri (salləllahu aleyhi və səlləm) Məscidul Haramda Kabənin yanında namaz qılmağına icazə vermədilər. Buna görə də Allahu Təala:Allahın məscidlərində Onun adının zikr edilməsinə maneçilik törədənlərdəndaha zalım kim ola bilər?ayəsini endirdi. Sonra da İbn Cərir birinci rəyi üstün hesab dərərk Qureyişin Kəbəni viran etməyə çalışmamasını dəlil göstərdi. Amma Rumlular Beytul Müqəddəsi  viran etmək üçün çalışmışdılar.

Mən də deyirəm ki, Allah ən doğrusunu biləndir, ən açıq aydın olanı, İbn Zeydin dediyi kimi, ikinci rəydir.  Bu İbn Abbasın rəyidir. Çünki Xaçpərəstlər yəhudiləri Beytulmüqəddəsdə namaz qılmaqlarına mane oldular. Çünki onların dinləri yəhudi dinindən daha doğru idi. Bu səbəblə onlar daha yaxın idilər, yəhudilərin orada Allahı zikr etmələri qəbul edilə bilən deyildi. Çünki onlar daha əvvəl Davudun dili ilə, Məryam oğlu İsanın dili ilə lənətlənmişdilər. Bu da üsyanlarına və həddi aşmalarına görə idi. Bununla yanaşı da Allahu Təala yəhudi və xaçpərəstləri qınaması əvəzinə Müşrikləri qınamışdı. Çünki onlar da Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əshabını Məkkədən çıxardılar. Onların məscidul haramda namaz qılmalarına mane oldular. İbn Cərir, Qüreyş Kəbəni xarab etməyə çalışmadı, deməsinə gəldikdə, onların etdiyindən daha böyük təxribat vardırmı? Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) və əshabını oradan çıxartdılar.Oranı bütləri, tanrıları və şirkləri ilə işğal etdilər. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: Onlar Məscidulharamın xidmətçiləri olmadıqlarına baxmayəraq (möminləri) orayə buraxmadıqları halda Allah nə üçün onlara əzab verməsin? Onun xidmətçiləri yalnız müttəqilərdir. Lakin onların çoxu (bunu) bilmir. (Ənfal, 34).

Və belə dedi: Müşriklər küfr etdiklərini bildikləri halda, Allahın məscidlərini abadlaşdırmaq yaramaz. Onların əməlləri puça çıxmışdır. Onlar Odda əbədi qalacaqlar. Allahın məscidlərini yalnız Allaha və Axirət gününə iman gətirən, namaz qılan, zəkat verən və Allahdan başqa heç kəsdən qorxmayənlar abadlaşdırar. Ola bilsin ki, onlar doğru yolla gedənlərdən olsunlar” (Tövbə 17, 18). Və belə demişdir: “Onlar kafirlər, sizi Məscidul-Hərama buraxmayən və qurbanlıq heyvanlarını qurbangaha gedib çatmağa qoymayən kimsələrdir. Əgər (Məkkədə) tanımadığınız mömin kişi və mömin qadınları bilmədən tapdalayıb əzmək və onların ucbatından günaha batmaq təhlükəsi ilə qarşılaşmasaydınız, (Allah ora zorla girməyinizə izin verərdi.) Lakin Allah istədiyini Öz mərhəmətinə qovuşdursun deya (buna izin vermədi.) Əgər onlar bir-birindən seçilsəydilər, Biz onlardan kafir olanlara ağrılı-acılı bir əzab verərdik.” (Fəth, 25)

“Allahın məscidlərini yalnız Allaha və Axirət gününə iman gətirən, namaz qılan, zəkat verən və Allahdan başqa heç kəsdən qorxmayənlar abadlaşdırar” (Tövbə 18). Belə olanlar ondan məhrum edilir və ondan qovulursa, bundan daha böyük xarabalığa çevirmə vardırmı?  Onları abadlaşdırmaqda məqsəd bəzəmək və divarları təmir etmək deyildir. Əsil abadlaşdırmaq Allahı zikretmək, dinini oralarda yerinə yetirmək və onları pislikdən və şirkdən qorumaqla olur.

“ Əslində onlar orayə qorxa-qorxa daxil olmalı idilər ” Bu da xəbərdir, amma əmr mənasındadır. yəni əlinizdən gəlirsə onları ora buraxmayın, yalnız sülhlə gələr və cizya verərlərsə girə bilərlər. Bunun üçündür ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) 9cu ildə Məkkəni fəth etdikdə Minada belə elan etdi: Bu ildən sonra heç bir müşrik Həcc etməyəcəkdir. Heç kim Allahın evni çılpaq şəkildə təvaf etməyəcək. Kimin müəyyən vaxta qədər müqaviləsi varsa onu tamamlayə bilər. Bu isə digər bir ayənin təsdiqi idi: “Ey iman gətirənlər! Həqiqətən də, müşriklər murdardırlar. Odur ki, özlərinin bu ilindən sonra Məscidulharama yaxınlaşmasınlar. » (Tövbə 28).

Bəziləri də belədemişdilər:  Əslində onlar orayə qorxa-qorxa daxil olmalı idilər, yəni narahatlıq və möminlərdən qorxaraq girməli idilər. Nəinki, oraları ələ keçirmək və möminləri oradan uzaqlaşdırmaq.  Məna belədir: Əgər kafir və digərlərinin zülmü olmasa idi haqq və vacib olan bu idi. Belə də deyilmişdi. Bu Müsəlmanların məscidul haramı və digər məscidləri əllərinə keçirəcəklərinə dair Allahdan bir müjdədir. Müşrikər onlara qarşı xar olacaqlar. Belə ki, onlardan Məscidul Harama kim girərsə tutulub işgəncə edilməkdən, Müsəlman olmadığı təqdirdə öldürülməkdən qorxaraq girər. Allah da bu vədini yerə yetirdi. Necə ki, müşrikərin Məscidul Harama girməməsi əmri yuxarıda qeyd edildi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də belə vəziyyət etmişdir: Ərəbistan yarımadasında iki din qalmasın. yəhudi və Xaçpərəstlər oradan çıxardılsın. Həmd və minnət Allahadır. Bu da Məscidul Haramı şərəfləndirməkdən və Rasulunu bütün insanlığa müjdəçi və xəbərdar edici olaraq göndərdiyi o müqəddəs məkanı təmizləməkdən başqa bir şey deyildir. Allahın salamı Rəsulunun üzərinə olsun. Bu da müşriklər üçün dünyada rüsvayçılıqdır. Çünki cəza əmələ müvafiq verilir. Onlar necə möminləri Məscidul Haramdan qovdularsa, onlar da eyni şəkildə oradan qovuldular. İnsanları oradan sürgün etdikləri kimi onlar da oradan sürgün edildilər.    Onlar üçün dünyada rüsvayçılıq, axirətdə isə böyük bir əzab vardır.Beytullaha hörmətsizlik etdilər., ətrafına bütlər ucaldaraq onu dəyardən saldılar. Orada Allahdan başqasına dua etdilər, onu çılpaq tavaf etdilər. Allah və Rasulunun xoş görməyacəyi bir çox işlər gördülər.  Bu ayədəki məscidlər sözünü Beytul Müqəddəslə təfsir edənlərə gəlincə bu haqda KƏbu Ahbar belə demişdir: Xaçpərəstlər Beytul Müqəddəsi ələ keçirdikdən sonra onu xarabayə çevirdilər. Allah da Muhammədsalləllahualeyhi və səlləmi göndərdikdə ona bu ayəni endirdi.

Allahın məscidlərində Onun adının zikr edilməsinə maneçilik törədənlərdən və onların viranə qalmasına çalışanlardan daha zalım kim ola bilər? Əslində onlar orayə qorxa-qorxa daxil olmalı idilər.  yer üzündə Beytul Müqəddəsə qorxmadan girməyan bir xaçpərəst yoxdur. Suddi də belə demişdir: yerüzündə ora girmək istəyarək boynunun vurulmasından və ya cizya ödəmə narahatlığından qorxmayən bir Rumlu yoxdur. Mütləq şəkildə cizyasi ödənər. Qatadə də Məscidlərə ancaq oğrun oğrun girərlər, demişdir.

Mən də deyirəm ki, bu, ayənin ümumi mənalarından birinə daxil ola bilər. Çünki Xaçpərəstlər yəhudilərin ona üz tutaraq namaz qıldıqları Qübbətüssaxranı təhqir etdikdə şəri və qədəri olaraq zillətlə əzab edildilər. Onlar Beytul müqəddəslə imtahan edildiyi bəzi zaman aralıqları xaric. yəhudilər də orada Xristianların asiliklərindən daha böyük bir şəkildə Allaha asilik etdikdə, onların əzabları  daha böyük oldu. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bu dünyada alçaqlıq Mehdinin çıxması ilə təfsir edilmişdir. Bunu da Suddi, İkrimə və Vail İbn Davud demişlər. Qatadə də bunu zillətlə cizya verməklə təfsir etmişdir. Doğru olan odur ki, dünyada alçaqlıq bütün bunlardan daha geniş məna daşıyır. Dünyada alçaqlıqdan axirətdə də əzabdan Allaha sığınmaq üçün hədislər varid olmuşdur. Necə ki, İmam Əhməd belə demişdir. Bizə Heysəm İbn Haricə xəbər verdi, bizə Muhamməd İbn Əyyub İbn Meysərİbn Halbəs, o da atasından, o da Bişr İbn Ərtatdan bəhsedərək rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dua edərdi: Allahım bütün işlərdə aqibətimizi xeyr eylə. Bizi dünyada rüsvayçılıqdan və axirəttə əzabdan qoru. Bu həsən hədisdir. Kutubi Sittənin heçbirində yoxdur. Onu rəvayət edən səhabə Bişr İbn Ərtatın da bundan başqa hədisi yoxdur. Bir də “döyüşdə əl kəsmək olmaz” hədisi də vardır.