Allah təala ayaq üstə durmağınız üçün, yəni dolanışıq vasitəsi təyin etdiyi ticarət və sair malları, sərf etmək üçün ağılsızlara verməyi qadağan edir. Qarşısını almaq da buradan götürülür. Bunlar bir neçə hissədir. Bəzən uşaqlardan ötrü olur, çünki uşağın sərf etmə səlahiyyəti yoxdur. Bəzən də qarşısını alma dəlilər üçün olur. Bəzən də ağlı və ya dini əksik olduğu üçün davranış pozğunluğundan olur. Bəzən də iflasdan olur. Bu da borc içində olanın malının çatışmamazlığı deməkdir. Borc yiyəsi hakimdən onun sərf etməsinin qarşısının alınmasını istəyərlər, o da qarşısını alar.

Dəhhak “mallarınızı ağılsızlara verməyin” ayəsi barəsində İbn Abbasdan demişdir: Onlar oğullarınla, zövcələrindir.

İbn Məsud, Həkəm ibn Ueynə, Həsən və Dəhhak da belə demişlər: Onlar qadınlar və uşaqlardır.

Səid ibn Cubeyr demişdir: Onlar yetimlərdir. Mucahid, İkrimə, Qatadə demişlər: Onlar qadınlardır.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Hişam ibn Ammar danışdı, bizə Sadaqa ibn Xalid danışdı, bizə Osman ibn Əli ibn əbu Aikə danışdı, o da Əli ibn Yəziddən, o da Qasımdan, o da Əbu Umamədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: «Qadınlar ağılsızdır, qəyyumuna itaət edənlər istisnadır. «Bunu İbn Mərduveyh də uzun olaraq rəvayət etmişdir.

İbn əbu Hatim demişdir: Muslim ibn İbrahimdən danışıldı, bizə Harb ibn Şureyh danışdı, o da Muaviyyə ibn Qurradan, o da Əbu Hureyrədən, onun “mallarınızı ağılsızlara verməyin” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: Onlar xidmətçilərdir, onlar insanların şeytanlarıdır.

“Onlara o maldan yedirdib geyindirin və onlara yaxşı sözlər deyin”, Əli ibn əbu Talha demişdir: İbn Abbas dedi: Malını və Allahın sənə dolanışıq üçün vəsilə nəsib  etdiklərini zövcələrinə və övladlarına verib əllərinə baxma. Əksinə malını saxla, onu işlət, onları geyindirən və yedirdən sən ol.

İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Musənna danışdı, bizə Muhəməd ibn Cəfər danışdı, bizə Şubə danışdı, o da Firasdan, o da Şabidən, o da ƏbuBurdədən, o da Əbu Musadan rəvayət etmişdir: Allah üç nəfərin duasını qəbul etməz: Əxlaqsız zövcəsi olub onu boşamayanın, malını ağılsıza əta edənin, çünki Allah “mallarınızı ağılsızlara verməyin” demişdir. Həmçinin bir kişiyə borc verib bu işinə şahid tutmayanın.

Mucahid “və onlara yaxşı sözlər deyin” yəni xeyirxahlıq və qohumluq xüsusunda.

Bu ayə, ailəni və qadağa altında olanları geyindirmək, yedirtmək, gözəl söz söyləmək və yaxşı davranmaq kimi xeyirxahlıqları əhatə edir.

“Yetimləri sınayın” İbn Abbas, Mucahid, Həsən, Suddi və Muqatil ibn Həyyan demişlər: «Onları imtahan edin.»

“Nikah çağına çatana qədər” Mucahid yetkinlik çağına demişdir. Cumhur alimlər uşağın həddi-buluğa çatması oğlan uşağının yuxuda azması ilə olur, o da yuxuda uşaq əmələ gələn suyun gəlməsinin görülməsi ilə olur. Əbu Davudun Sunənində möminlərin əmiri Əli ibn Əbu Talib demişdir: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi yadımdadır: «Yuxuda azdıqdan sonra yetimlik və gecəyə qədər danışmamaq yoxdur.» Aişədən və digər sahabədən rəvayət edilən hədisdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Qələm üç nəfərdən qaldırıldı: Cünub olana qədər uşaqdan, oyanana qədər yatandan və ağılı başına gələnə qədər dəlidən.» Ya da on beş yaşı olmaqla. Bunu iki Səhihdə Abdullah ibn Ömərdən rəvayət edilən hədisdən götürmüşlər.O deyir: «Uhud döyüşündə məni Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) təqdim etdilər, on dörd yaşım var idi, qəbul etmədi. Xəndək döyüşündə göstərildim, on beş yaşım var idi, qəbul etdi.» Ömər ibn Əbduləzizə bu hədis çatanda demişdir: «Kiçik ilə böyük arasında fərq budur.»

Qasıqda bitən sərt tüklərin yetkinliyin göstəricisinə dair üç görüşlə ixtilaf vardır. Üçüncü görüşdə müsəlman uşaqlarda fərq görmüşlər, onlarda yetkinliyi göstərmədiyini bildirmişlər, çünki dərman istifadə etməklərinə ehtimal vardır. Zimmi uşaqlarda isə yetkinlik sayıla bilər, çünki onlar cizyə vergisinin vaxtını gecikdirmək üçün dərmandan istifadə etməzlər. Doğrusu odur ki, hər kəsin yetkinlik əlamətidir. Çünki bu təbii bir haldır, bunda bütün insanlar birdir. Dərman istifadəsi isə uzaq ehtimaldır. Sonra sünnədə bunun təsdiqi İmam Əhmədin Atiyyə əl-Qurazidən rəvayət etdiyi hədisdə göstərilmişdir: “Qureyz günündə Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) göstərildik. Tükləri bitənlərə baxmağı əmr etdi. Qılı bitən öldürüldü, bitməyən azad edildi. Mən də bitməyənlər sırasında idim azad buraxıldım.” Bunu dörd Sünən sahibləri bənzər şəkildə rəvayət etmişlər. Tirmizi, həsən,səhihdir, demişdir. Belə olmuşdu, çünki Sad ibn Muaz döyüşənlərin öldürülməsinə, uşaqların da həbs edilməsinə qərar vermişdir.

Əbu Ubeyd Qasım ibn Səllam “əl-Ğarib” kitabında demişdir: Bizə İbn Uleyyə danışdı, o da İsmayıl ibn Umeyyədən, o da Muhəmməd ibn Yəhya ibn Hibbandan, o da Ömərdən: Bir yeniyetmə şerində bir gənc qıza iftira atdı. Ömər (radiyallahu ənh) dedi: “Ona baxın.” Tükləri bitməmişdi deyə ona cəza kəsmədi. Əbu Ubeyd:“Hədisdə keçən “ibtəhərə”- iftira atmaqdır”–demişdir. İbtihar: Yəni bir şeyi etdim deyib yalan danışmaqdır. Əgər doğru deyirsə ona “ibtiyar” deyilir. Şair Kumeyt demişdir:

Mənim üçün gənc bir qızı səciyyələndirmək çirkinlikdir,

İstər ibtihar olsun istər ibtiyar.

“Əgər onların ağla-kamala çatdıqlarını görsəniz, mallarını özlərinə qaytarın” Səid ibn Musəyyəb demişdir: “Yəni, dinlərində islah və mallarında qoruma olaraq.” İbn Abbas, Həsən Bəsri və bir çox imamlardan bu cür rəvayət edilmişdi. Fəqihlər də belə demişlər: Nə zaman yeniyetmə dinini və malını düzgün riayət əlamətləri göstərərsə, məhdudiyyət aradan qaldırılar. Vəlisinin əlində olan mal ona təhvil verilər.

“Onlar böyüyüb  deyə o malı israfçılıqla, tələm-tələsik yeməyin” Allah təala zəruriyyət xaric, yəni həddi buluğa çatmamış, yetimin malını yeməyi qadağan edir.

“Varlı olan nəfsini saxlasın” kimin yetimin malına ehtiyacı yoxdursa ondan çəkinsin, yeməsin. Şabi demişdir: Mal onun üçün leş və qan kimidir.

“Yoxsul olan isə yaxşılıqla yesin”, İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Əşac danışdı, bizə Abdullah ibn Suleyman danışdı, bizə Hişamdanışdı, o da atasından, o da Aişədən: “Varlı olan nəfsini saxlasın” ayəsi yetim malı haqqında nazil oldu.

Bizə Əşəc ilə Harun ibn İshaq danışdılar, dedilər ki, bizə Abdəh ibn Suleyman danışdı, o da Hişamdan, o da atasından, o da Aişədən: “Yoxsul olan isə yaxşılıqla yesin” ayəsi yetimə himayədarlıq edən və ehtiyaclarını ödəyən barəsində nazil oldu. Möhtacdırsa ondan yeyər.

Bizə atam danışdı, bizə Muhəmməd ibn Səid əl-İsfəhani danışdı, bizə Əli ibn Mishər danışdı, o da Hişamdan, o da atasından, o da Aişədən, o deyir: “Bu ayə yetimin vəlisi haqqındadır. “Varlı olan nəfsini saxlasın, yoxsul olan isə yaxşılıqla yesin” ona baxdığı qədər deməkdir.

Bunu Buxari də İshaqdan, o da Abdullah ibn Numeyrdən, o da Hişamdan rəvayət etmişdir.

Fəqihlər demişlər: Ondan, qəyyumluğun əvəzi yaxud ehtiyac miqdarından, hansı daha azdırsa o qədər ye. Zəngin olduğu zaman xərclədiyini qaytaracağı mövzusunda iki görüş ilə ixtilaf etmişlər. Birincisi odur ki, qaytarmaz. Çünki o əziyyətinin əvəzidir. Eyni zamanda kasıbdır. Şəfiilərə görə doğrusu olan budur. Çünki ayə əvəzsiz olaraq yeməyi mübah etmişdir. İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdulvəhhab danışdı, bizə Hüseyn danışdı, o da Amr ibn Şuaybdən, o da atasından, o da babasından: Bir adam Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Mənim malım yoxdur, yetimim var.” O da dedi: “Yetimin malından israf etmədən, səpib dağıtmadan, malı mənimsəmədən və öz malını onun malı ilə qorumadan ye.”

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Əbu Səid əl-Əşəc danışdı, bizə Əbu Xalid əl-Əhmər danışdı, bizə Huseyn əl-Muktib danışdı, o da Amr ibn Şuaybdən, o da atasından, o da babasından deyir ki, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) bir nəfər gəlib dedi: “Yanımda bir yetim var, onun malı var, mənim isə heç nəyim yoxdur, onun malından yeyə bilərəm?” O da dedi: “Yaxşılıqla, israf etmədən ye.”

Bunu Əbu Davud, Nəsai və İbn Macə, Huseyn ibn Müəllim hədisindən belə rəvayət etmişdir. Əbu Hatim ibn Hibban da Səhihində, İbn Mərduveyh də təfsirində, Yalə ibn Mehdi hədisindən, o da Cəfər ibn Suleymandan, o da Əbu Amir əl-Xəzzazdan, o da Amr ibn Dinardan, o da Cabirdən rəvayət etmişdir ki, bir nəfər dedi: “Ey Allahın Rəsulu, himayəmdəki yetimi hansı səbəbə döyə bilərəm?” O da dedi: “Uşağını döydüyün səbəbə, malını onun malı ilə qorumadan və onun malını mənimsəmədən ye.”

İbn Cərir demişdir: Bizə Həsən ibn Yəhya danışdı, bizə Abdurrəzzaq xəbər verdi, bizə Səvri xəbər verdi, o da Yəhyə ibn Səiddən, o da Qasım ibn Muhəmməddən, o dedi: İbn Abbasın yanına bir bədəvi gəlib dedi: “Mənim qucağımda yetimlər var, onların dəvələri var, mənim də dəvələrim var. Mən dəvəmi borc verirəm, çətinliyə düşürəm, onların südündən mənə nə halaldır?” O da dedi: “Əgər sən onu itəndə axtarır, qoturuna qətran sürtür, hovuzunu doldurur, suyunu üzərində daşıyırsansa, onun nəslinə zərər vermədən südünü də bitirmədən iç.” Bunu Məlik Muvattasında Yəhya ibn Səiddən belə rəvayət etmişdir.

Əta ibn əbu Rəbah, İkrimə, Ibrahim Nəxai, Atiyyə əl-Avfi və Həsən Bəsri də: “Əvəzini ödəməz” – demişlər.

İkincisi: Bəli, əvəzini ödəməlidir. Çünki yetimin malı üzərində qadağa vardır, yalnız ehtiyac halında icazəlidir. Əbubəkr ibn Əbud-Dunyə demişdir: Bizə İbn Xeysəmə danışdı, bizə Vəki danışdı, o da Sufyan ilə İsraildən, o da Əbu İshaqdan, o da Haris ibn Mudarribdən, o dedi: Ömər (radiyallahuənhu) belə söylədi: “Mən özümü bu mala görə yetimin vəlisinin yerinə qoydum. İmkanım olsa çəkinərəm, möhtac olsam borc götürüb, imkan olan kimi qaytararam.

Başqa bir yoldan, Səid ibn Mənsur demişdir: Bizə Əbu əl-Əhvas danışdı, o da Əbu İshaqdan, o da Bəradan dedi: Ömər (radiyallahu anhu) mənə dedi: “Mən özümü Allahın malına nisbətdə yetimin vəlisi yerinə qoydum. Möhtac olsam ondan götürərəm, imkanım olan kimi də onu qaytararam. Ehtiyacım olmasa ondan çəkinərəm.”

İsnadı səhihdir. Beyhəqi də İbn Abbasdan bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. İbn əbu Hatim də Əli ibn əbu Talha yolundan, o da İbn Abbasdan “yoxsul olan isə yaxşılıqla yesin” ayəsi barəsində, yəni borc götürsün, demişdir. Deyir ki, Əbu Ubeydə, Əbu əl-Aliyə, Əbu Vail, Səid ibn Cubeyr – rəvayətlərin birində – Mucahid, Dəhhak və Suddidən də bənzər şəkildə rəvayət edilmişdir. Suddi yolundan, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan “yaxşılıqla yesin” ayəsi barəsində, üç barmaqla yesin, dediyi rəvayət edilmişdir.

Sonra da demişdir: Bizə Əhməd ibn Sinan danışdı, bizə İbn Mehdi danışdı, o da Sufyandan, o da Hakəmdən, o da Miqsəmdən, o da İbn Abbasdan onun “yoxsul olan isə yaxşılıqla yesin” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: “Öz malından qidalansın, yetimin malına ehtiyacı olmasın.”Deyir: Mucahid, Məymun ibn Mihrandan – rəvayətlərin birində – Hakəmdən, eyni şəkildə rəvayət etmişdir.

Amirəş-Şabi demişdir: “Ondan leşin məcburiyəti kimi, yalnız məcburiyyət qarşısında yeyər, ondan yesə əvəzini ödəyər.” Bunu ibn əbu Hatim rəvayət etmişdir.

İbn Vəhb demişdir: Mənə Nəfi ibn əbu Nuaym əl-Qari danışıb dedi: Yəhya ibn Səid əl-Ənsari ilə Rəbiədən, Allah təalanın “yoxsul olan isə yaxşılıqla yesin” ayəsi barəsində soruşdum, onlar dedilər: “Bu yetim haqqındadır. Əgər kasıbdırsa, ona kasıblığına görə kömək edər. Vəli üçün ondan heç nə yoxdur.” Bu rəyin mövzu ilə əlaqəsi yoxdur.

Allah təala buyurur “Varlı olan nəfsini saxlasın” yəni vəlilərdən zəngin olan çəkinsin. “Yoxsul olan isə” yəni onlardan “yaxşılıqla yesin” yəni ən gözəl şəkildə yaxınlaşsın. Necə ki, Allah təala digər ayədə buyurur: “Yetim həddi-buluğa çatana qədər, – daha yaxşısı istisna olmaqla, – onun malına yaxınlaşmayın!” (Ənam, 152). Yəni ona yalnız islah niyyəti ilə yaxınlaşın. Əgər ehtiyacınız olsa ondan yaxşılıqla yeyin.

“Mallarını özlərinə qaytardığınız zaman” yəni həddi buluğa çatanda və onlarda yetkinlik əlamətlərini görəndə, mallarını onlara təslim edin. Mallarını təslim edərkən “onlara şahidlər tutun”. Bu da Allah tərəfindən vəlilərə, yetimlərin mallarını təslim edərkən şahid tutmalarına dair əmrdir. Belə ki, bəziləri təslim etdiyi şeyləri inkar və imtina etməsin. Sonra da buyurdu: “Haqq-hesab çəkməyə Allah yetər” yəni vəlilər yetimlərə baxarkən onların malını tam təslim etdilər yoxsa əksik, hesabda fırıldaqlıq etdilər yaxud yalana əl atdılar deyə onları hesaba çəkib və onlara nəzarət etməyə gücü çatar. Allah bütün bunları bilir. Səhih Muslimdə sabit olduğuna görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Ey Əbu Zərr, səni zəif görürəm, nəfsim üçün istədiyimi sənin üçün də istəyirəm. İki nəfərin başına əmir olma və yetimin malına vəli olma.”