Allah təala mömin qullarına bir-birlərinin mallarını batil, yəni faiz növləri və qumar kimi şəriətə zidd olan qazanc yolları ilə və bu cür digər hiylə vasitələri ilə yeməyi qadağan edir.Şəriət hökmü verildikdə əksər hallarda üzə çıxan budur ki, həmin işi edən nəticəsi faiz olan bir hiylə qurmaq istəyirdi.Halbuki Allah təala bunu bilirdi. Hətta İbn Cərir demişdir: “Mənə İbn Musənnə danışdı, bizə Abdulvəhhab danışdı, bizə Davud danışdı, o da İkrimədən, o da İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bir adam digər bir adamdan paltar alar və: “Əgər bəyənsəm alacam, əks halda onu üstündə bir dirhəmlə geri qaytaracağam.” – deyərdi.” İbn Abbas dedi:“Allahın “mallarınızı öz aranızda haqsız yerə yeməyin” dediyi məhz elə budur.”

İbn ƏbuHatim demişdir: “Bizə Əli ibn Hərb əl-Məvsili danışdı, bizə İbn Fudeyl danışdı, o da Davud əl-Əvdidən, o da Amirdən, o da Əlqamədən, o da Abdullahın “Ey iman gətirənlər! mallarınızı öz aranızda haqsız yerə yeməyin” ayəsi barəsində bu cür dediyini rəvayət etmişdir: “Möhkəmdir (mənası aydındır), nəsx edilmədi. Qiyamətə qədər nəsx edilməz”.

Əli ibn əbuTalha, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allah təala “Ey iman gətirənlər! mallarınızı öz aranızda haqsız yerə yeməyin” ayəsini nazil etdiyi zaman müsəlmanlar dedilər: “Allah bizə mallarımızı aramızda batil səbəblərlə yeməyi qadağan etdi. Yemək isə mallarımızın ən üstünüdür, elə isə onu bir-birimizin yanında yemək bizə halal deyil. İnsanların halı necə olacaq?” Allah təala sonra bu ayəni nazil etdi “Kora günah yoxdur” (ən-Nur, 61)”. Qatadəibn Diamədə bu cür demişdir.

“Qarşılıqlı razılıqla aparılan ticarət istisna olmaqla” “ticarət” sözü adlıq halda “dammə” ilə “ticəratun” və təsirlik halda “fəthə” ilə “ticəratən” oxunmuşdur ki, bu da kəsilmiş istisnadır.Sanki belə demək istəyir: Malları qazanmaqda haramları vasitə tutmayın, yalnız alıcı və satıcı razılığı olan icazəli ticarətdən istifadə edin.Malları alarkən bu səbəblərə əl atın. Necə ki, Allah təala demişdir: “Allahın, haram buyurduğu şəxsi haqsız yerə öldürməyin” (əl-Ənam, 151). Həmçinin buyurur: “Onlar orada ilk ölümdən başqa heç bir ölüm dadmayacaqlar” (əd-Duxan, 56). İmam Şəfii bu ayəni “qəbul” olmadıqda satış razılaşmasının gerçəkləşməyəcəyinə dəlil gətirmişdir. Çünki o, razılaşmaya açıq-aydın dəlalət edir. Alıb satmaq isə elə deyil. Çünki bəzən o, razılığa dəlalət etmir.Onun şərti razılıqdır. Məlik, Əbu Hənifə,Əhməd və onların məzhəb tərəfdarları bu məsələdə cümhuramüxalif olmuşlar. Onlar söz razılığa dəlalət etdiyi kimi, bəzi yerlərdə felin də qəti olaraq razılığa dəlalət etdiyi fikrini irəli sürmüşlər. Ona görə alıb verməklə satış etməyi mütləq olaraq məqbul görmüşlər. Bəziləri də belə demişlər: “Bu, dəyərsiz və insanların satış qəbul etdikləri şeylərdə keçərlidir.” Bu, məzhəbin tədqiqatçı alimlərinə görə ehtiyat baxışdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Mucahid “Qarşılıqlı razılıqla aparılan ticarət istisna olmaqla” ayəsi barəsində demişdir: “Satma və yaxud bir nəfərin bir nəfərə hədiyyə etməsi şəklində olması xaricdir”. Bunu İbn Cərir də rəvayət etmişdir və demişdir: “Bizə İbn Vəki danışdı, bizə atam danışdı, o da Qasımdan, o da Süleyman əl-Cufidən, o da atasından, o da Məymun ibn Mihrandan, onun bu cür dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) buyurdu: “Satmaq razılıq ilə olur, seçim isə razılaşmadan sonradır. Bir müsəlmanın digər müsəlmanı aldatması halal deyildir”. Bu mürsəl hədisdir.

Seçim anı da razılığın tam olduğunu göstərir. Necə ki, iki Səhihdə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi rəvayət edilmişdir: “Alış veriş edənlər ayrılmayana qədər seçim edə bilərlər”. Buxarinin mətni isə belədir: “İki adam alış veriş etdikləri zaman ayrılmayana qədər seçim edə bilərlər”. Əhməd, Şəfii, ikisinin də dostları, sələf və xələf cumhuru bu hədisin tələbinidəstəkləyən rəyi qəbul etmişdir. Razılıqdan sonra üç günə qədər şərt seçimi imkanı da bundandır. Necə ki, alimlər buna yekdilliklə qərar vermişlər. Hətta üç gündən artığı da bura aiddir. Bəzən kənd və oxşar yerlərdə satış malının bəlli olmasına görəhətta bir ilə qədər uzana da bilər. İmam Məlikdən (rəhmətullahialeyh) məşhur olan rəy budur. Onlar alıb verərək satış etməyi mütləq olaraq səhih qəbul etmişlər. Bu Şəfii məzhəbində bir görüşdür. Bəziləri də demişlər: “Alıb vermək ilə satış, dəyəri az olan və insanların alış-veriş qəbul etdikləri şeylərdə keçərlidir”. Səhabələrdən bir qrupun rəyi də belədir.Necə ki, bunda ittifaq edilmişdi.

“Özünüzü öldürməyin” yəni Allahın haramlarını edərək, qadağa etdiklərini alıb verərək və mallarınızı aranızda batil səbəblərlə yeyərək.

“Həqiqətən, Allah sizə qarşı Rəhmlidir” yəni sizə etdiyi əmr və qadağalarda.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Həsən ibn Musa danışdı, bizə İbn Lehiya danışdı, bizə Yəzid ibn əbu Həbib danışdı, o da İmran ibn əbuƏnəsdən, o da Əbdurrəhman ibn Cubeyrdən, o da Amr ibn Asdan(radiyallahuanhu),Rəsulullahın (salləllahualeyhi və səlləm) onu Zət-əs-Sələsil yürüşü ilində bir dəstə ilə göndərdiyizaman belə dediyini rəvayət etmişdir: “Çox soyuq bir gecədə ihtilam oldum.Qusul etdiyim halda ölə bilərdim.Təyəmmüm etdim yoldaşlarıma Sübh namazını qıldırdım. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldikdə, ona vəziyyəti danışdım. O dedi: “Ey Amr, yoldaşlarına cunub ikən namaz qıldırdın?” Mən də dedim: “Ey Allahın Rəsulu, çox soyuq bir gecədə ihtilam oldum, qorxdum ki, qusul alsam ölərəm.O zaman Allahın  “Özünüzü öldürməyin. Həqiqətən, Allah sizə qarşı Rəhmlidir” ayəsini xatırladım, sonra da təyəmmüm edib namaz qıldım.”Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) güldü və heçnə demədi”.

Bunu Əbu Davud da Yəhya ibn Əyyubdan, o da Yəzid ibn əbu Həbibdən bu cür rəvayət etmişdir. Bunu yenə Muhəmməd ibn əbiSələmədən, o da İbn Vəhbdən, o da İbnLəhiyə ilə Ömər ibn Harisdən, ikisidə Yəzid ibn əbu Həbibdən, o da İmran ibn əbiƏnəsdən, o da Abdurrəhman ibn Cubeyr əl-Misridən, o da Amr ibn Asın mövlası ƏbuQeysdən oxşar sözlərlə rəvayət etmişdir. Allah bilir ki, bu doğruya daha çox bənzəyir.

Əbubəkr ibn Mərduveyh demişdir: “Bizə Abdurrəhman ibn Muhəmməd ibn Həmid əl-Bəlxi danışdı, bizəMuhəmməd ibn Saleh ibn Səhl əl-Bəlxi danışdı, bizəUbeydullah ibn Ömər əl-Qavariri danışdı, bizə Yusuf ibn Xalid danışdı, bizə Ziyad ibn Sad danışdı, o da İkrimədən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Amr ibn As insanlara cunublu halda namaz qıldırdı. Geri qayıtdıqda Rəsulullaha (salləllahualeyhivə səlləm) bu barədə xəbər verdilər. O da onu çağırıb bu barədə soruşdu. Amr dedi: “Ey Allahın Rəsulu, soyuqdan öləcəyimdən qorxdum. Allah təala “Özünüzü öldürməyin” buyurur”. Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) heçnə demədi”.

Sonra İbn Mərduveyh bunu bu ayəni izah edərkən Aməşdən, o da ƏbuSalihdən, o da ƏbuHureyrədən, Rəsulullahın (salləllahualeyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Kim özünü iti bir dəmirlə öldürsə, Qiyamət günü dəmiri əlində olar və cəhənnəmdə əbədi olaraq onu qarnına batırar. Kim özünü zəhərləsə, zəhərini cəhənnəmdə əbədi olaraq dadar. Kim də özünü dağdan aşağı atsa, o da əbədi olaraq cəhənnəmdə uçurumdan yuvarlanar”. Bu hədis iki Səhihdə sabitdir. BunuƏbuzzənad da Arəcdən, o da ƏbuHureyrədən, o da Rəsulullahdan (salləllahualeyhi və səlləm) bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. ƏbuQiləbədən, o da Sabit ibn Dəhhakdan(radiyallahuanhu) rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) demişdir: “Kim özünü bir şeylə öldürsə, ona Qiyamət günü o şeylə əzab verilər”. Bunu camaat da kitablarında ƏbuQilabədən rəvayət etmişlər.

İki Səhihdə Həsəndən, o da Cündəb ibn Abdullah əl-Bəcəlidən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) belə demişdir: “Sizdən əvvəlkilərdən bir nəfər yaralanmışdır. Bir bıçaq götürüb əlini kəsdi. Qan dayanmadı, o da öldü. Allah təala buyurdu: Qulum mənə gəlməkdə tələsdi, məndə Cənnəti ona haram etdim”. Buna görə Allah buyurur: “Kim bu əməlləri düşmənçilik və zülm etməklə yerinə yetirərsə” yəni kim Allahın qadağan etdiyini, haram olduğunu bilərək cəsarət edib edərsə “biz onu odda yandıracağıq”. Bu şiddətli bir hədə və təkidli bir xəbərdarlıqdı.Bunu eşidib şahid olan ağıl sahibləri qoy bundanuzaq dayansınlar.

“Sizə qadağan olunmuş böyüklərdən çəkinsəniz, Biz sizin pisliklərinizi örtərik” Yəni qadağan olan böyük günahlardan uzaq dursanız, kiçik günahlarınızı bağışlayar və cənnətə daxil edərik. Buna görə demişdir “sizi şərəfli bir keçidə daxil edərik”.

Hafiz Əbubəkr əl-Bəzzar demişdir: “Bizə Muəmmil ibn Hişam danışdı, bizə İsmayıl ibn İbrahim danışdı, bizə Xalid ibn Əyyub danışdı, o da Muaviyyə ibn Qurradan, Ənəsin belə dediyini rəvayət etmişdir: “İzzət və cəlal sahibi Rəbbimizdən bizə çatdığına görə, ailəmizdən və malımızdan əvəzini verməməklə böyük günahlardan çəkinsək pisliklərimizi örtəcəyini buyurmuşdur”.

Bu ayə ilə əlaqəli hədislər varid olmuşdur. Onlardan asan gələnləri qeyd edək:

İmam Əhməd demişdir: “Bizə Huşeym danışdı, o da Muğiradan, o da ƏbuMaşərdən, o da İbrahimdən, o da Qarsa əd-Dabbidən, o da Salman əl-Farisidən dedi: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mənə dedi: “Cümə günü nədir bilirsən?”. Mən də dedim: “Allahın Adəm atamızı yaratdığı gündür”. O dedi: “Mən isə cümə gününün nə olduğunu bilirəm, bir adam gözəl dəstəmaz alar, sonra cüməyə gedər, imam namazı qıldırana qədər danışmaz, məhv edən günahlardan çəkindiyi təqdirdə bu cümə ilə gələn cüməyə qədər olanlara kəffarə olar”. Buxari da başqa bir yoldan Salmandan bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

Əbu Cəfər ibn Cərir demişdir: “Mənə Musənna danışdı, bizə Əbu Salih danışdı, bizə Leys danışdı, mənə Xalid danışdı, o da Səid ibn Əbu Hilaldan, o da Nuaym əl-Mucmirdən, mənə Utvarinin mövlası Suhaybxəbər verdi ki, o,ƏbuHureyrə ilə Əbu Səiddən eşitmişdi ki, hər ikisi demişlər”: “Bir gün Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) xütbə verərkən dedi: “Ruhumu əlində tutan Allaha and içirəm ki”- üç dəfə təkrar etdi — sonra yerə əyildi. Bizdə əyildik, ağlayırdı, nəyə and içdiyini bilmədik. Sonra başını qaldırdı, üzü gülürdü. Bizim üçün qırmızı dəvələrdən daha yaxşı idi.O belə dedi: “Bir qul beş vaxt namazını qılar, ramazan orucunu tutar, malının zəkatını çıxarar və yeddi böyük günahdan uzaq durarsa, ona mütləq Cənnətin qapısı açılar. Sonra da ona: “Salamatla daxil ol” – deyilər”. Bunu Nəsai, Hakim “Mustədrək” əsərində, Leys ibn Saddan bu cür rəvayət etmişdir. Yenə Hakim, İbn Hibban da Səhihində Abdullah ibnVahbdan, o daAmr ibn Harisdən, o da Səid ibn əbu Hilaldan rəvayət etmişdir. Sonra da Hakim demişdir: “İki Səhihin şərtinə uyğundur, təxric etməmişlər”.

Bu yeddi günahın açıqlaması: İki Səhihdə Süleyman ibn Bilaldan, o da Səvri ibn Zeyddən, o da Səlim əbulĞeysdən, o da ƏbuHureyrədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi rəvayət etmişdir: “Həlak edən yeddi günahdan çəkinin”. “Onlar nədir, ey Allahın Rəsulu?” – deyildi. O da dedi: “Allaha şərik qoşmaq, Allahın haram buyurduğu canı haqsız yerə öldürmək, sehr, faiz yemək, yetimin malını yemək, savaş günü qaçmaq, namuslu qadınlara iftira atmaq”.

Başqa yolla, İbn əbi Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Fəhd ibn Avf danışdı, bizə ƏbuAvanə danışdı, o da Amr ibn əbiSələmədən, o da atasından, o da ƏbuHureyrədən, Rəsulullahın (salləllahualeyhi və səlləm) belə dediyi rəvayət etmişdir: “Böyük günahlar yeddidir.Birincisi, Allaha şərik qoşmaq, sonra canı haqsız yerə öldürmək,faiz yemək, böyüyənə qədər yetimin malını yemək, savaşdan qaçmaq, namuslu qadınlara iftira atmaq, Mədinəyə hicrətdən sonra bədəvilərə qoşulmaq”.

Burada yeddi göstərilməsi böyük günahların daha çox olmasının inkarı deyildir.Yalnız mətnin zahirini götürüb belə söyləyənlər istisnadır. Bu da açıq dəlillər olduğuna görə zəifdir. Necə ki, bu yeddidən başqa böyük günahların olduğuna dair hədislər gətirəcəyik. Bunlardan biri Hakimin Mustədrək əsərində rəvayət etdiyi hədisdir: Bizə Əhməd ibn Kamil əl-Qadi yazdıraraq danışdı, bizə Əbu Qilabə Abdulməlik ibn Muhəmməd danışdı, bizə Muaz ibn Hani danışdı, bizə Harb ibn Şəddad danışdı, bizə Yəhya ibn əbiKəsir danışdı, o da Əbdülhəmid ibn Sinandan, o da Ubeyd ibn Umeyrdən, o da atası Umeyr ibn Qatadədən (radiyallahuanhu), osəhabəidi, Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) Vida həccində demişdir: “Bilin ki, Allahın vəli quları namaz qılanlardır. Kim üzərinə fərz olan beş vaxt namazı qılar, Ramazan orucunu tutar və savabını Allahdan istəyər, Allahın haqqı olduğunugörər, malının zəkatını savabını Allahdan umaraq verər və Allahın qadağan etdiyi böyük günahlardan çəkinər”. Sonra bir nəfər soruşdu: “Ey Allahın Rəsulu böyük günahlar hansıdır?” O da: “Doqquzdur” – buyurdu və saydı: “Allaha şərik qoşmaq, haqsız yerə mömini öldürmək, savaş günü qaçmaq, yetimin malını yemək, faiz yemək, namuslu qadına iftira atmaq, müsəlman ana ataya asi olmaq, ölülərin və dirilərin qibləsi olan Allahın haram Evini halal saymaq”. Sonra da davam etdi: “Bir adam bu günahları etmədən ölərsə, namaz qılıb zəkat verərsə, qapıları qızıldan olan evdə Peyğəmbərlə (sallallahualeyhi və səlləm) yanaşı olar.” Bunu Hakim uzun olaraq rəvayət etmişdir. Onu Əbu Davud ilə Tirmizi isə, qısa olaraq Muaz ibn Hanidən bu cür rəvayət etmişlər. İbn əbuHatim də eyni ilə geniş rəvayət etmişdir. Sonra Hakim demişdir: “Əbdülhəmid ibn Sinan istisna olmaqla, bütün rəvayətçiləri iki Səhihin etibarlı rəvayətçiləridir.”

Mən də deyirəm ki, o hicazlıdır, yalnız bu hədisi ilə tanınır. Onu İbn Hibban da “Siqat” (sağlam ravilər) əsərində qeyd etmişdir.Buxari demişdir: “Onun hədisində etiraz yeri vardır.” Bunu İbn Cərir də Suleyman ibn Sabit əl-Cəhdaridən, o da Səlam ibn Səlamdan, o da Əyyub ibn Utbədən, o da Yəhya ibn əbu Kəsirdən, o da Ubeyd ibn Umeyrdən, o da atasından zikr etmişdir. İsnadda Əbdülhəmid ibn Sinanı qeyd etməmişdi. Allah ən doğrusunu biləndir.

Keçən mənada başqa bir hədisdə, İbn Mərduveyh demişdir: Bizə Abdullah ibn Cəfər danışdı, bizə Əhməd ibn Yunus danışdı, bizə Yəhya ibn Əbdülhəmid danışdı, bizə Əbdüləziz ibn Muslim ibn Vəlid danışdı, o da Muttalibdən, o daAbdullah ibn Hantabdan, o da Abdullah ibn Amrdan, Rəsulullahın (salləllahualeyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) minbərə çıxdı və dedi: “Xeyr, and içmərəm, and içmərəm”. Sonra minbərdən düşdü və dedi: “Müjdə, müjdə, kim beş vaxt namazını qılarsa, yeddi böyük günahdan çəkinərsə, cənnətin qapılarından “daxil ol” deyə çağırılar”. Əbdüləziz dedi: “Mən sadəcə “salamatla daxil ol” deyildiyini bilirəm”. Muttalib demişdir: Abdullah ibn Amra sual verəndən eşitdim ki, o soruşdu: “Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bu yeddinin izahını eşitdinmi?” O da dedi: “Bəli, ata anaya asi olmaq, Allaha şərik qoşmaq, adam öldürmək, namuslu qadınlara iftira atmaq, yetimin malını yemək, savaşdan qaçmaq və faiz yemək”.

Bu mənada başqa bir hədisdə, Əbu Cəfər ibn Cəriröz təfsirində demişdir: Bizə Yaqub danışdı, bizə İbn Uləyyə danışdı, bizə Ziyad ibn Mixraqxəbər verdi, o da Taysələ ibn Məyyasdan, o dedi: “Mən Hərurilərdən Nəcadət firqəsi ilə idim.Bəzi günahlar etdim.Onları böyük görürdüm. İbn Ömərlə görüşdüm və dedim: “Mən günahlar etdim, onların böyük olduqlarını zənn edirəm”. O dedi: “Hansıdır onlar?” Mən dedim: “Bunları və bunları etdim”. O dedi: “Böyük günahlar deyil.” Mən dedim: “Bunları və bunları da etdim.” O dedi: “Böyük günahlar deyil.”– Rəvayətçi dedi: “Taysələnin demədiyi şeylər vardır – Sonra dedi: “Onlar doqquzdur, onları sənə sadalayım: Allaha şərik qoşmaq, haqsız yerə adam öldürmək, döyüşdən qaçmaq, namuslu qadına iftira atmaq, faiz yemək, yetimin malını zülm olaraq yemək, Məscidul-Haramda azğınlıq etmək, cadu etmək, asilik edib ata ananı ağlatmaq”. Ziyad dedi: “Taysələ dedi:İbn Ömər ayrıldığımı görəndə dedi: “Oda girməkdən qorxursan?” Mən də: “Bəli” – dedim. O da dedi: “Cənnətə girmək istəyirsən?” Mən də: “Bəli”– dedim. O dedi: “Valideynlərin sağdır?” Mən, anamın yanımda olduğunu dedim. O da dedi: “Allaha and olsun ki, əgər onunla yumşaq davransan və ona yemək yedizdirsən böyük günahlardan çəkindiyin halda mütləq Cənnətə girəcəksən”.

Başqa bir yoldan, İbn Cərir demişdir: Bizə Suleyman ibn Sabit əl-Cəhdəri əl-Vasiti danışdı, bizə Salam ibn Salam danışdı, bizə Əyyub ibn Utbə danışdı, o da Taysələ ibn Əlidən əl-Hindidən,o dedi: “İbn Ömərə yaxınlaşdım.O, Ərafa günü ağacın kölgəsində oturmuşdu. Başına və üzünə su tökürdü. Ona dedim: “Mənə böyük günahlar haqqında xəbər ver”. O dedi: “Onlar doqquzdur.” Mən dedim: “Onlar hansılardır?” O belə dedi: “Allaha şərik qoşmaq, namuslu qadına iftira atmaq”. Bu məqamda soruşdum: “Bu adam öldürməkdən əvvəldir?” O da belə cavab verdi: “Bəli, təəssüf ki, elədir; möminin canına qıymaq, döyüşdən qaçmaq, cadu etmək, faiz yemək, yetim malı yemək, müsəlman ata anaya asi olmaq, diri və ölülərinizin qibləsi olan Beytul-haramda azğınlıq etmək”. Onu bu iki yoldan məvquf olaraq rəvayət etmişdir. Bunu Əli ibn Caddə, Əyyub ibn Utbədən, o da Taysələ ibn Əli əl-Hindidən rəvayət etmişdir. O demişdi: “Ərafa gününün axşamı İbn Ömərin yanına gəldim. Ərakə ağacının altında idi, başına su tökürdü. Ondan böyük günahlar haqqında soruşdum. O dedi: “Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) onların yeddi olduğunu dediyini eşitdim”. Mən soruşdum: “Onlar hansılardır?” O da belə buyurdu: “Allaha şərik qoşmaq, namuslu qadına iftira atmaq”. Mən soruşdum: “Qandan əvvəldir bu?” O da dedi: “Təəssüf ki, elədir; möminin canına qıymaq, döyüşdən qaçmaq, sehr etmək, faiz yemək, yetim malı yemək, ana ataya asi olmaq, diri və ölülərinizin qibləsi olan Beytul-haramda azğınlıq etmək”. Bunu Həsən ibn Musa əl-Əşyəb də, Əyyub ibn Utbə əl-Yəmənidən rəvayət etmişdir. Onda zəiflik vardır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Başqa bir hədisdə imam Əhməd demişdir: Bizə Zəkəriyyə ibn Adiy danışdı, bizə Baqiyyə danışdı, o da Buheyr ibn Səiddən, o da Xalid ibn Mədəndən danışdı ki, Əbu Rəhm əs-Səmi onlara danışdı, o da Əbu Əyyubdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Kim Allaha heç bir şeyi şərik qoşmadan ibadət edərsə, namaz qılar, zəkat verərsə, Ramazan orucunu tutarsa və böyük günahlardan uzaq durarsa, onun üçün Cənnət vardır – yaxud Cənnətə girər – .» Ondan bir nəfər böyük günahlar barəsində soruşdu. O da belə buyurdu: «Allaha şərik qoşmaq, müsəlmanın canına qıymaq, döyüş günü qaçmaq”. Həmçinin Əhməd və Nəsai başqa şəkildə Baqiyyədən rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: Hafiz Əbubəkr İbn Mərduveyh öz təfsirində Suleyman ibn Davud əl-Yəmənidən rəvayət etmişdir – o zəifdir – o da Zuhridən, o da Əbubəkr ibn Muhəmməd ibn Amr ibn Həzmdən, o da atasından, o da babasından deyir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Yəmən xalqına içində fərzlər, sünnələr və öhdəliklər olan bir məktub yazdı və onu Amr ibn Həzmlə göndərdi. Məktubda bunlar var idi: “Qiyamət günü Allah qatında ən böyük günahlar bunlardır: Allaha şərik qoşmaq, haqsız yerə möminin canına qıymaq, Allah yolunda olan döyüşdən qaçmaq, ana ataya asi olmaq, namuslu qadına iftira atmaq, sehr öyrənmək, faiz yemək və yetim malı yemək.»

Başqa bir hədis: Orada yalan şahidlik qeyd olunur. İmam Əhməd demişdir: Bizə Muhəmməd ibn Cəfər danışdı, bizə Şubə danışdı, bizə Ubeydullah ibn Əbubəkr danışıb dedi: Ənəs ibn Məlikin belə dediyini eşitdim: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) böyük günahlardan danışdı yaxud ondan onlar barəsində soruşdular. O da belə dedi: “Allaha şərik qoşmaq, adam öldürmək, ata anaya asilik etmək”. Sonra əlavə etdi: “Sizə böyük günahların ən böyüyü barəsində xəbər verimmi?” Onlar: «Bəli» – dedilər. O da dedi: “Yalan danışmaq – yaxud yalan şahidlik etmək – .” Şubə dedi: “Böyük ehtimalla: «Yalan şahidlik» – dedi”. Bunu Buxari ilə Muslim Şubədən bu cür rəvayət etmişlər. Onu İbn Mərduveyh də başqa iki qərib yolla Ənəsdən buna bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: Buxari ilə Muslim də, Abdurrəhman ibn Əbu Bəkradan təxric etmişlər, o da atasından, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Sizə böyük günahların ən böyüyü barəsində xəbər verim?” Biz də: «Bəli, ey Allahın Rəsulu» – dedik. O dedi: “Allaha şərik qoşmaq, ata anaya qarşı çıxmaq”. Söykənmiş idi, oturdu və dedi: “Bilin ki, yalan şahidlik etmək, bilin ki, yalan danışmaq”. Bunu o qədər təkrar etdi ki: «Kaş ki, susardı» – dedik.

Başqa bir hədis: Orada uşaq öldürmək qeyd edilir. Bu da iki Səhihdə Abdullah ibn Məsuddan rəvayət edilmişdir. O dedi: Mən: “Ey Allahın Rəsulu, ən böyük günahlar hansılardı?” – deyə soruşdum. O dedi: “Səni yaradan Allaha ortaq qoşman”. Mən: «Sonra hansıdır?” – dedim. O dedi: “Səninlə bərabər yemək yeyəcək qorxusundan uşağını öldürmən”. Mən: “Sonra hansıdır?” – dedim. O dedi: “Qonşunun zövcəsi ilə zina etmən”. Sonra da bu ayəni oxudu: “Onlar Allahla yanaşı başqa ilaha yalvarmaz, Allahın haram etdiyi cana haqsız yerə qıymaz və zina etməzlər. Bunu edən kimsə cəzalandırılar. Ancaq tövbə edib iman gətirən və saleh əməllər edənlərdən başqa.” (Furqan, 68-70).

Başqa bir hədis: Orada içki içmək qeyd edilir. İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Yunus ibn Abdulalə xəbər verdi, bizə İbn Vəhb xəbər verdi, mənə İbn Saxr danışdı ki, bir adam ona Əmrah ibn Həzmdən danışdı ki, o, Abdullah ibn Amr ibn Asdan Məkkədəki Hicrdə ikən içki barəsində soruşulduqda belə dediyini eşitmişdir: “Allaha and olsun ki, mənim kimi yaşlı bir adamın bu məqamda Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) yalan danışmağım böyük bir şeydir”. Gedib soruşdu və qayıdanda dedi: “Ondan içki barəsində soruşdum. O dedi: “O böyük günahların ən böyüyündəndi, pisliyin anasıdır, kim içki içsə namazını tərk edər və anasına, xalasına və bibisinə təcavüz edər”. Hədis bu yoldan qəribdir.

Başqa bir yoldan, bunu hafiz Əbubəkr ibn Mərduveyh də, Əbdüləziz ibn Muhəmməd əd-Dəraverdidən rəvayət etmişdir, o da Davud ibn Salihdən, o da Səlim ibn Abdullahdan, o da atasından, o demişdir: “Əbubəkr əs-Siddiq (radiyallahu anhu), Ömər ibn Xəttab və Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzi səhabələri (radiyallahu ənhum əcməin), Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) vəfatından sonra oturdular və ən böyük günahlardan bəhs etdilər. Göndərməyə adam tapmadılar və məni bu barədə soruşmaq üçün Abdullah ibn Amr ibn Asın yanına göndərdilər. O da mənə böyük günahların ən böyüyünün içki içmək olduğunu söylədi. Mən də gəldim onlara xəbər verdim. Buna etraz edib yerlərindən sıçradılar və onun evinə getdilər. O onlara belə izah etdi: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bizə belə xəbər verdi: “İsrail oğullarından bir kral, bir adamı tutdu və onu bu əməllərdən birini seçməkdə sərbəst buraxdı, əks halda onu öldürəcəyini bildirdi: İçki içmək, adam öldürmək, zina etmək və yaxud donuz əti yemək. O, içki içməyi seçdi. İçəndən sonra kralın ondan istədiyi şeylərin birini belə etməkdən çəkinmədi”. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bizə cavab verərək dedi: “Kim içki içərsə qırx gün namazı qəbul olunmaz. Mədəsində içki olarkən ölsə, Allah ona Cənnəti haram edər. Qırx gün içində ölsə, cahil ölümü ilə ölər”. Bu yoldan çox qərib bir hədisdir. Rəvayətçilərdən Davud ibn Salih xurmaçıdır, Mədinəlidir, ənsarların azad edilmiş köləsidir. İmam Əhməd demişdir: “Onda bir qüsur görmürəm”. İbn Hibban isə onu sağlam rəvayətçilər arasında zikr etmişdir. Onun barəsində tənqidi danışan kimsənin olduğunu bilmirəm.

Abdullah ibn Amrdan nəql edilən başqa bir hədis: Orada yalandan and içmədən bəhs edilir. İmam Əhməd demişdir: Bizə Muhəmməd ibn Cəfər danışdı, bizə Şubə danışdı, o da Firasdan, o da Şabidən, o da Abdullah ibn Amrdan, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Ən böyük günahlar bunlardır: “Allaha şərik qoşmaq, ana ataya asi olmaq yaxud adam öldürmək – tərəddüd Şubədəndir – və yalan and içmək”. Bunu Buxari, Tirmizi və Nəsai də, Şubədən rəvayət etmişlər. Buxari ilə Şeyban ikisi də, Firasdan sözünü əlavə etmişlər.

Yalan and içmə haqqında başqa bir hədis: İbn əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Leysin katibi Əbu Salih danışdı, bizə Leys ibn Sad danışdı, bizə Hişam ibn Sad danışdı, o da Muhəmməd ibn Yəzid ibn Mühacir ibn Qunfuz ət-Teymidən, o da Əbu Umamə əl-Ənsaridən, o da Abdullah ibn Uneys əl-Cuhənidən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etdi: “Ən böyük günahlar bunlardır: Allaha şərik qoşmaq, ana ataya asi olmaq, yalandan and içmək. Kimsə andına milçəyin qanadı qədər yalan qatarsa, qiyamət gününə qədər qəlbində qara bir nöqtə olaraq qalar”. İmam Əhməd Musnədində, Abd ibn Humeyd təfsirində, ikisi də Yunus ibn Muhəmməd əl-Muəddibdən, o da Leys ibn Saddan bu cür rəvayət etmişlər. Bunu Tirmizi də təfsir bölümündə Abd ibn Humeyddən rəvayət etmiş və: «həsən, qəribdir» – demişdir. Bu Əbu Umamə əl-Ənsari, İbn Sələbədir. Onun adı bəlli deyil. Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) hədislər rəvayət etmişdir. Şeyximiz hafiz Əbul-Həccac əl-Mizzi bu hədisi Abdurrəhman ibn İshaq əl-Mədənidən, o da Muhəmməd ibn Zeyddən, o da Abdullah ibn əbu Umamədən, o da atasından, o da Abdullah ibn Uneysdən rəvayət etmişdir. Sonra Abdullah ibn əbu Umaməni də əlavə etmişdir.

Mən də deyirəm ki, İbn Mərduveyhin təfsirində də bu cür keçmişdir. İbn Hibban da onu şeyximizin zikr etdiyi kimi Abdurrəhman ibn İshaq yolundan səhih saymışdır. Allah ona uzun ömür versin.

Başqa bir hədis: Abdullah ibn Amrdan rəvayət edilmiş hədisdə, ata-ananın söyülməsinə səbəb olmaq qeyd edilir. İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Amr ibn Abdullah əl-Əvadiy danışdı, bizə Vəki danışdı, o da Misar və Sufyandan, o da Sad ibn İbrahimdən, o da Humeyd ibn Abdurrəhmandan, o da Abdullah ibn Amrdan, — Sufyan onu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) qaldırmış, Misar isə, onu Abdullah ibn Amra nisbət etdirmişdi – O demişdir: “Böyük günahlardan həmçinin ana atanı söyməkdir”. Ona: «Adam öz ata anasını necə söyə bilər?” – dedilər. O da dedi: “Bir adam digərinin atasını söyür, o da qayıdıb onun atasını söyür. Anasını söyür, o da qayıdıb onun anasını söyür”. Bunu Buxari də Əhməd ibn Yunusdan, o da İbrahim ibn Sad ibn İbrahim ibn Abdurrəhman ibn Avfdan, o da atasından, o da əmisi Humeyd ibn Abdurrəhman ibn Avfdan, o da Abdullah ibn Amrdan,  Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ən böyük günahlardan biri də valideynə lənət etməkdir”. Ona: “Bir adam öz valideyninə necə lənət edər?” – dedilər. O dedi: “Bir adamın valideyninə lənət edir, o da onun valideyninə lənət edir”. Bunu Muslim də Sufyan, Şubə və Yəzid ibn Hədidən, üçü də Sad ibn İbrahimdən mərfu olaraq  bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Tirmizi: «Səhihdir» – demişdir. Səhihdə sabit olduğuna görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Müsəlmanı söymək fasiqlik, onunla döyüşmək küfrdür”.

Bu xüsusda başqa bir hədisdə İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Abdurrəhman ibn İbrahim ibn Duheym danışdı, bizə Amr ibn əbu Sələmə danışdı, bizə Zuheyr ibn Muhəmməd danışdı, o da Alə ibn Abdurrəhmandan, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ən böyük günahlardan biri də müsəlmanın bir kimsənin namusuna dair nalayiq danışmasıdır. Bir söyüşə iki söyüş ilə cavab verməkdir”. Bu hədis bu cür rəvayət edilmişdir. Bunu Əbu Davud “əs-Sunən” əsərinin “Kitəbul-ədəb” bölümündə Cəfər ibn Musafirdən, o da Amr ibn əbu Sələmədən, o da Zuheyr ibn Muhəmməddən, o da əl-Alədən, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ən böyük günahlardan biri də haqsız yerə müsəlmanın namusuna dair nalayiq danışmaqdır. Böyük günahlardan biri də bir söyüşə iki söyüş ilə cavab verməkdir”. Bunu İbn Mərduveyh də Abdullah ibn əl-Alə ibn Zibrdən, o da əl-Alədən, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

Üzrsüz səbəbdən iki namazı cəm etməklə əlaqəli, başqa bir hədisdə, İbn əbu Hatim demişdir: “Bizə atam danışdı, bizə Nuaym ibn Həmməd danışdı, bizə Mutəmir ibn Suleyman danışdı, o da atasından, o da Hanəşdən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Kim üzrlü səbəb olmadan, iki namazı birləşdirərsə, böyük günahlardan birinin qapısına gəlmiş olar”. Bunu Əbu İsa Tirmizi də, Əbu Sələmə Yəhya ibn Xələfdən, o da Mutəmir ibn Suleymandan bu cür rəvayət etmiş və demişdir: “Bu Hanəş, Əbu Əli ər-Rahabidir və o, Hüseyn ibn Qeysdir. Hədis alimlərinə görə o, zəifdir. Əhməd və digərləri də onu zəif hesab etmişlər”.

İbn əbu Hatim rəvayət etmişdir ki, bizə Həsən ibn Muhəmməd ibn Sabbah danışdı, bizə İsmayıl ibn Uleyyə danışdı, o da Xalid əl-Həzzəidən, o da Humeyd ibn Hilaldan, o da Əbu Qatadə əl-Ədavidən, o dedi: “Bizə Ömərin kitabı oxundu, içində bunlar var idi: İki namazı cəm etmək – yəni, üzrsüz yerə –, döyüşdən qaçmaq və talan etmək böyük günahlardandı”. Bu səhih isnaddır. Məqsəd zöhr ilə əsr namazlarını irəli və ya geri çəkərək cəm edilməsidir. Həmçinin məğrib və işa namazları da bura daxildir. Onlar yalnız şəriətin qoyduğu səbəblərə müvafiq cəm edilər. Əgər kimsə onları bu səbəblərdən başqa bir səbəblə cəm edərsə, böyük günah etmiş sayılar. Bəs elə isə, namazı ümumiyyətlə tərk edən barədə nə düşünürsən? Bu xüsusda Muslim “Səhih” əsərində Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Qul ilə şirk arasında namazın tərki vardır”. “əs-Sunən” əsərində mərfu olaraq Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) belə rəvayət edilmişdir: “Bizimlə onların arasındakı əhd namazdır, kim onu tərk edərsə artıq küfr etmişdir”. O demişdir: “Kim əsr namazını tərk edərsə, əməli puç olar”. O demişdir: “Kim əsr namazını buraxsa, ailəsini və malını itirmiş kimidir”.

Başqa bir hədis: Orada Allahın rəhmətindən ümid kəsmək və məkrindən arxayın olmaq qeyd edilir. İbn əbu Hatim demişdir: “Bizə Əhməd ibn Amr ibn əbu Asim ən-Nəbil danışdı, bizə atam danışdı, bizə Şəbib ibn Bişr danışdı, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan, o dedi: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) uzanmışdı, yanına bir adam gəldi və dedi: «Böyük günahlar hansılardır?” O da dedi: “Allaha şərik qoşmaq, Allahın verəcəyi rahatlıqdan məyus olmaq, Allahın rəhmətindən ümid kəsmək və məkrindən arxayın olmaq. Bu böyük günahların ən böyüyüdür”. Bunu Bəzzar da Abdullah ibn İshaq əl-Əttardan, o da Əbu Asim ən-Nəbildən, o da Şəbib ibn Bişrdən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir. Bir nəfər dedi: “Ey Allahın Rəsulu, böyük günahlar hansılardır?” O da dedi: “Allaha şərik qoşmaq, Allahın verəcəyi rahatlıqdan məyus olmaq, əziz və cəlil olan Allahın rəhmətindən ümid kəsmək”. Bunun isnadında şübhə vardır. Ən doğrusu məvquf olmasıdır. İbn Məsuddan da bənzər şəkildə rəvayət edilmişdir.

İbn Cərir demişdir: Mənə Yaqub ibn İbrahim danışdı, bizə Hüşeym danışdı, bizə Muttarif xəbər verdi, o da Vəbrə ibn Abdurrəhmandan, o da Əbu Tufeyldən, o demişdir: İbn Məsud belə demişdir: “Ən böyük günahlar bunlardır: Allaha şərik qoşmaq, Allahın verəcəyi rahatlıqdan məyus olmaq, Allahın rəhmətindən ümid kəsmək, Allahın tələsindən əmin olmaq”. Bunu Aməşdən, Əbu İshaqdan, o da Vəbrədən, o da Əbu Tufeyldən, o da İbn Məsuddan bu cür rəvayət etmişdir. Sonra onu bir çox yollardan Əbu Tufeyldən, o da İbn Məsuddan rəvayət etmişdir. Şübhəsiz ki, ondan olması səhihdir.

Başqa hədis: Orada Allaha qarşı sui-zəndə olmaq haqqında danışılır. İbn Mərduveyh demişdir: “Bizə Muhəmməd ibn İbrahim ibn Bundar danışdı, bizə Əbu Hatim Bakr ibn Əbdan danışdı, bizə Muhəmməd ibn Mühacir danışdı, bizə Əbu Huzeyfə əl-Buxari danışdı, o da Muhəmməd ibn Əclandan, o da Nəfidən, o da İbn Ömərdən, o dedi: “Böyük günahlardan ən böyüyü əziz və cəlil olan Allaha qarşı sui-zəndə olmaqdır”. Olduqca çox qəribə hədisdir.

Başqa hədis: Orada hicrətdən sonra bədəvilərə qatılmaq haqqında danışılır. İrəlidə Amr ibn əbi Sələmədən, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən mərfu olan hədis təqdim edilmişdir. Əbubəkr ibn Mərduveyh demişdir: “Bizə Suleyman ibn Əhməd danışdı, bizə Əhməd ibn Rişdin danışdı, bizə Amr ibn Xalid əl-Hərrani danışdı, bizə İbn Lehya danışdı, o da Yəzid ibn əbu Həbibdən, o da Muhəmməd ibn Səhl ibn Əbu Heysəmədən, o da atasından, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Böyük günahlar yeddidir, məndən onlar barəsində sual verməyəcəksiniz? Allaha şərik qoşmaq, cana qıymaq, döyüşdən qaçmaq, yetim malı yemək, faiz yemək, namuslu qadına iftira atmaq, hicrətdən sonra bədəvilərin arasına qayıtmaq”. Hədisin isnadında şübhə vardır. Mərfu olması böyük bir xətadır. Doğru olan, İbn Cəririn bu rəvayətidir: “Bizə Təmim ibn Muntasir danışdı, bizə Yəzid xəbər verdi, bizə Muhəmməd ibn İshaq xəbər verdi, o da Muhəmməd ibn Səhl ibn əbu Həsmədən, o da atasından, o dedi: “Mən bu məsciddə, Kufə məscidində idim. Əli (radiyallahu ənh) minbərdən insanlara xütbə deyirdi. O dedi: “Ey insanlar, böyük günahlar yeddidir”. İnsanlar ona diqqətlə qulaq asmağa başladılar. O bunu üç dəfə təkrar etdi və sonra dedi: “Onları məndən soruşmayaqsınız?” Onlar dedilər: “Ey möminlərin əmiri, onlar hansılardır?” O da dedi: “Allaha şərik qoşmaq, Allahın haram qıldığı cana qıymaq, namuslu qadına iftira atmaq, yetim malı yemək, faiz yemək, döyüşdən qaçmaq və hicrətdən sonra bədəvilərə qatılmaq”. Mən atama dedim: “Atacan hicrətdən sonra bədəvilərə qatılmaq, bura necə qoşuldu?” O dedi: “Oğlum, bir adamın hicrət etməsi nə böyük bir şeydir! Nəticədə qənimətdən hissə alıb ona cihad fərz olur və sonra isə bütün bunları boynundan atıb əvvəlki kimi bədəvilərə qatılır”.

Başqa bir hədisdə imam Əhməd demişdir: “Bizə Haşim danışdı, bizə Əbu Muaviyyə — yəni, Şeyban — danışdı, o da Mənsurdan, o da Hilal ibn Yəsəfdən, o da Sələmə ibn Qeys əl-Əşcaidən, o dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) vida həccində belə demişdir: “Bilin ki, böyük günahlar dörddür: Allaha heç bir şeyi şərik qoşmayın, Allahın haram qıldığı canı haqsız yerə öldürməyin, zina etməyin və oğurluq etməyin”. Sələmə ibn Qeys dedi: “Madam ki, onu Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) eşitdim, onu danışmayaraq xəsislik etmərəm”. Sonra bunu imam Əhməd, Nəsai və İbn Mərduveyh də, Mənsurdan bənzər isnadla rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: Ömər ibn Muğirədən, o da Davud ibn əbi Hinddən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Vəsiyyətdə varislərə zərər vermək böyük günahlardandır”. Bu da yuxarıda keçmişdir. Doğru olan başqasının Davuddan, onun da İkrimədən, onun da İbn Abbasdan etdiyi rəvayətdir. İbn əbu Hatim demişdir: “Bu səhihdir və İbn Abbasın sözüdür”.

Bu barədə başqa bir hədisdə İbn Cərir demişdir: “Bizə Əbu Kureyb danışdı, bizə Əhməd ibn Əbdurrəhman danışdı, bizə Abbad ibn Abbad danışdı, o da Cəfər ibn Zubeyrdən, o da Qasımdan, o da Əbu Umamədən nəql etdi ki, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzi səhabələri böyük günahlardan bəhs etdi. O uzanmışdı. Onlar deyirdilər: «Allaha şərik qoşmaq, yetim malı yemək, döyüşdən qaçmaq, namuslu qadına iftira atmaq, ata anaya asilik etmək, yalan danışmaq, quldurluq etmək və sehr etmək”. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: ”Allah ilə olan əhdlərini və andlarını ucuz qiymətə satan kəslər…” necə oldu?” İsnadında zəiflik var, özü həsəndir.

Bu xüsusda sələfin sözləri.

Yuxarıda keçənlərin arasında Ömər ilə Əlidən (radiyallahu ənhumə) rəvayət edilənlər də qeyd edilmişdir. İbn Cərir demişdir: “Mənə Yaqub ibn İbrahim danışdı, bizə İbn Uleyyə danışdı, o da ibn Avndan, o da Həsəndən nəql etdi ki, bəzi adamlar Abdullah ibn Amr ibn Asdan Misirdə soruşdular: “Biz Allahın Kitabında elə bir şeylər görürük ki, Allah onlara əməl etməyə əmr etmişdir və onlara əməl olunmur. Bu xüsusda möminlərin Əmiri ilə görüşsək yaxşı olar”. Onlar onunla birlikdə getdilər. Ömər (radiyallahu ənh) onunla qarşılaşdı və dedi: “Nə vaxt gəlmisən?” O dedi: “Filan və filan vaxtdan gəlmişəm”. O dedi: “İzinlə gəldin?”Necə cavab verdiyini bilmirəm. Sonra dedi: “Ey möminlərin əmiri, bəzi insanlar Misirdə mənimlə görüşüb dedilər ki, Allahın Kitabında elə şeylər var ki, onlara əməl edilməyi buyurulur, amma əməl edilmir. Buna görə səninlə görüşmək istədilər”. O dedi: “Onları mənim yanıma topla”. O da dedi: “Onları onun yanına topladım”. İbn Avn dedi: “Ehtimal edirəm ki, «qəbul otağında” dedi». O, özünə ən yaxın olanına müraciət etdi: “Allah üçün və üzərində İslam haqqı olduğu üçün, mənə doğru söylə, sən Quranın hamısını oxudun?” O da: «Bəli» — dedi. Sonra dedi: “Hamısını əzbərlədin?” O da: «Xeyr» – dedi. Təsdiq etsə idi, onu susdurardı. O dedi: “Sən onu yaxşı gözdən keçirtdinmi? Ayələrin üzərində dayandınmı? Onu yaşadınmı?” Sonra axırıncı adama kimi hamıya bu sualları verdi. Sonra da dedi: “Ömərin anası üstündə ağlasın. Siz onu mükəlləf edirsiz ki, insanları Allahın Kitabına riayət etdirsin? Rəbbimiz bilirdi ki, bizim günahlarımız olacaq”. Sonra bu ayəni oxudu “sizə qadağan olunmuş böyük günahlardan çəkinsəniz, Biz sizin pisliklərinizi örtərik” və dedi: “Mədinə əhli bildi?” yaxud belə dedi: “Gəldiyinizi kimsə bildi?” Onlar: «Xeyr» – dedilər. O da dedi: “Əgər bilsəydilər sizə vəz edərdim”. İsnadı həsəndir. Mətni də gözəldir. Hər nə qədər Həsənin Ömərdən olan rəvayətində qopuqluq varsa da, ancaq bunun kimiləri məşhurdur. O da kifayətdir.

İbn əbu Hatim demişdir: “Bizə Əhməd ibn Sinan danışdı, bizə Əbu Əhməd əs-Zubeyri danışdı, bizə Əli ibn Salih danışdı, o da Osman ibn Muğirədən, o da Məlik ibn Cuveyndən, o da Əlidən (radiyallahu ənh), o dedi”: “Böyük günahlar bunlardır: Allaha şərik qoşmaq, adam öldürmək, yetim malı yemək, namuslu qadına iftira atmaq, döyüşdən qaçmaq, hicrətdən sonra bədəvilərə qatılmaq, sehr etmək, ana ataya asi olmaq, faiz yemək, camaatdan ayrılmaq, ticari razılığı pozmaq”.

İrəlidə ötdü ki, İbn Məsud belə demişdir: “Böyük günahlar bunlardır: Allaha şərik qoşmaq, Allahın verəcəyi rahatlıqdan məyus olmaq, Allahın rəhmətindən ümid kəsmək, əziz və cəlil olan Allahın məkrindən arxayın olmaq”.

İbn Cərir də Aməşin hədisindən rəvəyət etmişdir, o da Əbud-Duhadan, o da Məsruqdan; Aməş, o da İbrahimdən, o da Əlqamədən, ikisi də İbn Məsuddan, o demişdir: “Böyük günahlar Nisə surəsinin əvvəlindən 30-cu ayəsinə qədər zikr edilmişdir”. Sufyan Səvrinin və Şubənin hədisindən, o da Asim ibn Əbun-Nucuddan, o da Zir ibn Hubeyşdən, o da İbn Məsuddan, o demişdir: “Böyük günahlar Nisə surəsinin əvvəlindən otuzuna qədər keçənlərdir. Sonra “Sizə qadağan olunmuş böyük günahlardan çəkinsəniz, Biz sizin pisliklərinizi örtərik” ayəsini oxudu”.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Munzir ibn Şazan danışdı, bizə Yalə ibn Ubeyd danışdı, bizə Salih ibn Həyyan danışdı, o da İbn Bureydədən, o da atasından, o dedi: “Ən böyük günahlar bunlardır: Allaha şərik qoşmaq, ana ataya asi olmaq, sudan doyduqdan sonra artığını verməmək, erkək heyvanı dişiyə pulsuz calamamaq.»

İki Səhihdə Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) belə rəvayət edilmişdir: “Ota mane olunduğu kimi, suyun artığına mane olunmaz”. O ikisində belə rəvayət edilmişdir: “Allah Qiyamət günü üç nəfərin üzünə baxmaz, onları təmizə çıxarmaz və onlar üçün ağrılı acılı bir əzab vardır: Çöldə artıq suyu olub, yoldan keçənlərin ondan istifadəsinə mane olan adam”.

İmam Əhməd Musnədində Amr ibn Şueybdən, o da atasından, o da babasından, mərfu olaraq rəvayət edilmişdir: “Kim artıq suya və artıq ota mane olarsa, Allah da Qiyamət günü artıq rəhmətini verməz”.

İbn Əbu Hatim demişdir: “Bizə Hüseyn ibn Muhəmməd ibn Şeybə əl-Vasiti danışdı, bizə Əbu Əhməd danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Aməşdən, o da Muslimdən, o da Məsruqdan, o da Aişədən, o dedi”: “Qadınlardan alınan sözlər böyük günahlardandır”. İbn əbu Hatim demişdir: “Yəni “Allaha heç bir şərik qoşmasınlar, oğurluq və zina etməsinlər, uşaqlarını öldürməsinlər, əlləri ilə ayaqları arasından olanı yalanla ört-basdır etməsinlər və sənə asi olmasınlar” (əl-Mumtəhinə, 12)

İbn Cərir demişdir: “Mənə Yaqub ibn İbrahim danışdı, bizə İbn Uleyyə danışdı, bizə Ziyad ibn Mixraq danışdı, o da Muaviyyə ibn Qurradan, o dedi: “Ənəs ibn Məlikin yanına gəldik. Bizə izah etdikləri arasında bu da vardı: “Rəbbimizdən bizə çatan belə bir şey görmədim; onun üçün ailəmizdən və malımızdan ayrılmalı olmadıq”. Sonra qısa bir zaman susdu və dedi: “Allaha and içirəm ki, Rəbbimizin bizdən istədiyi bundan daha bəsitdir, böyük günahlar istisna olmaqla etdiklərimizi bizə keçmişdir, artıq onlarla heç bir əlaqəmiz yoxdur” — sonra da bu ayəni oxudu — “Sizə qadağan olunmuş böyük günahlardan çəkinsəniz, Biz sizin pisliklərinizi örtərik”.

Bu xüsusda İbn Abbasın sözləri.

İbn Cərir, Mutəmir ibn Süleymanın hədisindən rəvayət etmişdir, o da atasından, o da Tavusdan, o dedi: “İbn Abbasın yanında böyük günahlardan bəhs etdilər və onların yeddi olduğunu dedilər”. O isə dedi: “Yeddidən üstəgəl yeddi daha artıqdır”. Süleyman dedi: «Bilmirəm bunu neçə dəfə təkrar etdi.»

İbn əbu Hatim demişdir: “Bizə atam danışdı, bizə Qubeysa danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Leysdən, o da Tavusdan, o dedi”: “İbn Abbasdan yeddi günahlar haqqında soruşdum, o da cavab verdi: “Onlar yeddidən çox yetmişə yaxındır”. Bunu İbn Cərir də İbn Humeyddən, o da Leysdən, o da Tavusdan rəvayət etmişdir, o dedi: “İbn Abbasın yanına bir nəfər gəlib dedi: “Allahın zikr etdiyi yeddi böyük günah haqqında xəbər ver”. O da dedi: “Onlar yeddidən çox yetmişə yaxındır”. \

Abdurrəzzaq demişdir: “Bizə Mamər xəbər verdi, o da Tavusdan, o da atasından, İbn Abbasa belə dedi: “Böyük günahlar yeddidir?” O da dedi: “Onlar yetmişə yaxındır”. Əbu Aliyə ər-Rayahi (rahiməhullah) də belə demişdir.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Musənna danışdı, bizə Əbu Huzeyfə danışdı, bizə Şibl danışdı, o da Qeysdən, o da Saddan, o da Səid ibn Cubeyrdən, o dedi: “Bir nəfər İbn Abbasa dedi: “Böyük günahlar neçədir?”. O da dedi: “Yeddidən yeddi yüzə daha yaxındır; amma istiğfar ilə bərabər böyük günah yoxdur, israrla bərabər də kiçik günah”. Bunu İbn əbu Hatim də Şibl hədisindən bu cür rəvayət etmişdir.

Əli ibn əbu Talha, İbn Abbasın “qadağan olunmuş böyük günahlardan çəkinsəniz” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: “Hər günahın ardından Allah təala atəşdən, qəzəbdən, lənətdən yaxud əzabdan danışırsa, o, böyükdür”. Bunu İbn Cərir rəvayət etmişdir.

İbn əbu Hatim demişdir: “Bizə Əli ibn Hərb əl-Məvsili danışdı, bizə İbn Fudeyl danışdı, bizə Şəbib danışdı, o da İkrimədən, o da İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Böyük günahlar Allahın atəşlə hədələdiyi bütün günahlardır”. Səid ibn Cubeyr ilə Həsən Bəsri də bu cür demişlər.

İbn Cərir demişdir: “Mənə Yaqub danışdı, bizə İbn Uleyyə danışdı, bizə Əyyub xəbər verdi, o da Muhəmməd ibn Sirindən, o dedi: “Mənə xəbər verildiyinə görə İbn Abbas belə demişdir: “Allahın qadağan etdiyi hər şey böyük günahdır”. Göz qırpımı (Tarfətun) haqqında bəhs edilmişdir, o da (harama) baxmaqdır, demişdir.

Yenə belə demişdir: “Bizə Əhməd ibn Həzim danışdı, bizə Əbu Nuaym xəbər verdi, bizə Abdullah ibn Madan danışdı, o da Əbul-Validdən, o dedi: “İbn Abbasdan böyük günahlar barəsində soruşdum, o dedi: ”Allaha asilik edilən hər şey böyük günahdır”.

Tabiinlərin sözləri.

İbn Cərir demişdir: “Mənə Yaqub ibn İbrahim danışdı, mənə İbn Uleyyə danışdı, o da İbn Avndan, o da Muhəmməddən, o dedi: “Ubeydədən böyük günahlar barəsində soruşdum, o da belə dedi: “Allaha şərik qoşmaq, Allahın haram etdiyi cana qıymaq, döyüşdən qaçmaq, haqsız yerə yetim malı yemək, faiz yemək, böhtan atmaq”. Həmçinin hicrətdən sonra bədəvilərə qatılmağı da söylədiklərini də dedi. İbn Avn dedi: “Muhəmməddən, sehr etmək barəsində soruşdum, o da belə dedi: «Böhtan içinə bir çox pislikləri alır”.

İbn Cərir demişdir: “Mənə Muhəmməd ibn Ubeydəl-Muharibi danışdı, bizə Əbu Ahvas Səlləm ibn Suleym danışdı, o da Əbu İshaqdan, o da Ubeyd ibn Umeyrdən, o dedi: “Böyük günahlar yeddidir. Onlar haqqında Allahın Kitabında ayəsi olmayan yoxdur. Allaha şərik qoşmaq onlardandı “Kim Allaha şərik qoşsa, sanki o, göydən düşər, quşlar onu alıb aparar, yaxud külək onu sovurub uzaq bir yerə atar” (əl-Həcc, 31); “Həqiqətən, yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlər öz qarınlarına ancaq od doldururlar və onlar yandırıb-yaxan oda girəcəklər” (ən-Nisə, 10); “Sələm yeyənlər şeytan toxunub dəli eləmiş kimsənin qalxdığı kimi qalxarlar” (əl-Bəqərə, 275); “Heç nədən xəbəri olmayan ismətli mömin qadınları günahlandıranlar dünyada və axirətdə lənətə düçar olarlar” (ən-Nur, 23); “Ey iman gətirənlər! Kafirlərlə döyüş meydanında qarşılaşsanız, arxanızı onlara çevirməyin” (əl-Ənfal, 15); Hicrətdən sonra bədəvilərə dönmək “Hidayət yolunu tanıdıqdan sonra geriyə üz tutanlara…” (Muhəmməd, 25); “Hər kəs qəsdən bir mömini öldürərsə, onun cəzası içərisində əbədi qalacağı Cəhənnəmdir” (Nisə, 93). Bunu İbn əbu Hatim də Əbu İshaq hədisindən, o da Ubeyd ibn Umeyrdən bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Musənna danışdı, bizə Əbu Huzeyfə danışdı, bizə Şibl danışdı, o da İbn əbu Nəcihdən, o da Əta ibn əbu Rəbahdan, o demişdir: “Böyük günahlar yeddidir: Adam öldürmək, faiz yemək, yetim malı yemək, namuslu qadına iftira atmaq, yalan şahidlik etmək, ana ataya asilik etmək və döyüşdən qaçmaq”.

İbn əbu Hatim demişdir: “Bizə Əbu Zura danışdı, bizə Osman ibn əbu Şeybə danışdı, bizə Cərir danışdı, o da Muğiradan, o dedi: “Əbubəkr ilə Öməri (radiyallahu ənhumə) söymək böyük günahlardandır deyilirdi”. Mən də deyirəm ki, bəzi alimlər səhabəni söyənləri kafir sayırdılar. Bu da Məlik ibn Ənəsdən (rahiməhullah) rəvayət edilmişdir ki, Muhəmməd ibn Sirin demişdir: “Əbubəkr ilə Öməri alçaldan birinin Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) sevməsini güman etmirəm”. Bunu Tirmizi rəvayət etmişdir.

Yenə İbn əbu Hatim demişdir: “Bizə Yunus danışdı, bizə İbn Vəhb xəbər verdi, mənə Abdullah ibn Əyyaş xəbər verib dedi: Zeyd ibn Əsləm “Sizə qadağan olunmuş böyük günahlardan çəkinsəniz” ayəsində böyük günahlar barəsində belə demişdir: “Allaha şərik qoşmaq, Allahın ayətlərinə və Rəsuluna qarşı küfr etmək, sehr etmək, övladları öldürmək, Allahın övladı yaxud zövcəsi olduğunu iddia etmək və bu kimi əməlləri etmək, əməli puç edən sözləri istifadə etmək. Amma dinə zərər verməyən və başqa əməllərin qəbuluna mane olmayan əməllər olsa, Allah onları yaxşılıqlar ilə örtər”.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Bişr ibn Muaz danışdı, bizə Yəzid danışdı, bizə Səid danışdı, o da Qatadədən “Sizə qadağan olunmuş böyük günahlardan çəkinsəniz” ayəsi barəsində onun belə dediyini söylədi: “Allah yalnız böyük günahlardan çəkinənləri bağışlayacağını vəd etmişdir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) isə bizə belə demişdir: “Böyük günahlarda uzaq olun, həddinizi aşmayın, müjdə verin”.

İbn Mərduveyh bir çox yollardan Ənəsdən və Cabirdən mərfu olaraq belə rəvayət etmişdir: “Şəfayətim ümmətimin böyük günah sahiblərinədir”. Bu hədisin bütün yollarında zəiflik vardır. Abdurrəzzaqın bu rəvayəti istisna olmaqla: “Bizə Mamər xəbər verdi, o da Sabitdən, o da Ənəsdən, o da Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Şəfayətim ümmətimin böyük günah sahiblərinədir”. İsnadı səhihdir. İki şeyxin şərtinə uyğundur. Bunu Əbu İsa Tirmizi də tək başına bu yoldan Abbas əl-Ənbəridən, o da Abdurrəzaqdan rəvəyət etmiş sonra da demişdir: “Bu həsən, səhih hədisdir”. Səhihdə bunun şahidi olan hədis vardır. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) şəfayəti zikr etdikdən sonra dedi: “Onun “müttəqi” möminlər üçün olduğunu zənn edirsən? Xeyr, o xəta edənlər və günaha bulaşanlar üçündür”.

Üsul və furu alimləri böyük günahın tərifində ixtilaf etmişlər:

Bəziləri belə demişlər: O şəriətin cəza tətbiq olunduğu günahdır. Bəziləri də Kitab və Sünnədə qarşılığında bəlli bir hədə olandır, demişlər. Başqa şeylər də deyilmişdir.

Əbu Qasım Əbdülkərim ibn Muhəmməd ər-Rafi, məşhur “Əş-Şərhul-Kəbir” əsərinin şəhadətlər bölümündə belə qeyd etmişdir: «Sonra səhabələr və onlardan sonrakılar böyük günahlar və onlarla kiçiklər arasında olan fərqlər barədə ixtilaf etmişlər. Bəzi səhabələrin böyük günahlar barədə çeşidli tərifləri vardır:

Birinci: O cəza tələb edən günahdır.

İkinci: O, Kitab və Sünnədə sahibinə şiddətli hədə olan günahdır. Çoxluq bu fikirdədir. O birinciyə daha yaxındır. Amma ikincisi, böyük günahları açıqlayarkən dediklərinə daha uyğundur.

Üçüncü: İki haramın imamı “əl-İrşad” əsərində və digər yerlərdə belə demişdir: “Sahibinin dinini zəiflədən və ona uyğun olmayan xətadır və o, ədalət sifətini ləğv edər”.

Dördüncü: Qadi əbu Səid əl-Hərəvi demişdir: “Böyük günah, Kitabın açıq-aydın haram bildirdiyi hər bir əmələ, edildiyi təqdirdə, ölüm və sair kimi cəza tətbiq edilən bütün asiliklərə, dərhal edilməsi əmr edilən fərzlərin tərk edilməsinə, şahidlikdə, rəvayətdə və and içmədə yalan danışılmasına deyilir.”

Qayda şəklində dedikləri bunlardır.

Sonra dedi: Qadi ər-Ruyani açıqlayaraq belə demişdir: “Böyük günahlar yeddidir. Haqsız yerə cana qıymaq, zina etmək, uşaqbazlıq, içki içmək, oğurluq etmək, talan etmək, iftira atmaq”. “əş-Şəmilə” əsərində qeyd edilən yeddiyə, yalançı şahidliyi də əlavə etmişdir. «əl-Uddə» əsərinin sahibi də bunları əlavə etmişdir: «Faiz yemək, Ramazanda səbəbsiz orucu açmaq, yalan and içmək, qohumluq əlaqələrini pozmaq, ata anaya asilik etmək, döyüşdən qaçmaq, yetim malı yemək, ölçüdə və çəkidə xainlik etmək, namazı vaxtından əvvəl qılmaq, namazı səbəbi olmadan vaxtından sonra qılmaq, haqsız yerə müsəlmanı döymək, qəsdən yalan hədis danışmaq, səhabələri söymək, səbəbsiz şahidliyi gizlətmək, rüşvət almaq, qadınla kişinin arasını düzəltmək, başçıya çuğulçuluq etmək, zəkatdan qaçmaq, gücü çatan qədər yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməyi tərk etmək, öyrəndiyi Quran ayələrini unutmaq, canlını odda yandırmaq, qadının səbəbsiz ərindən ayrılması, Allahın rəhmətindən ümid kəsmək, Allahın hiyləsindən əmin olması.» Deyilir ki, elm adamlarına və Quran hafizlərinə qarşı nalayiq danışmaq da buraya daxildir. Bunlar da böyük günahlardan sayılmışdır: Zihar, zərurət olmadan donuz və ölü əti yemək.»

Sonra ər-Rəfi demişdir: «Bunların bəzisinə qərar verməmək də olar.»

Mən də deyirəm ki, alimlər böyük günahlar mövzusunda əsərlər təsnif etmişlər. Onlarda biri də şeyximiz hafiz Əbu Abdullah əz-Zəhəbinin əsəridir ki, onda yetmişə qədər böyük günahlar yığılmışdır. Əgər, İbn Abbas və onun davamçıları dediyi kimi olsa, yəni şəriətin atəşlə hədələdiyi hər bir əməl böyük günah olsa, o zaman sayı çoxalar. Əgər, Allahın hər qadağan etdiyi böyük günahdır, deyilsə, bu da kifayət qədər çoxdur. Allah ən doğrusunu biləndir.