Allah Təala özünü və peyğəmbərlərini inkar edənlərə hazırladığı əzab və cəzanı zikr etdikdən sonra özünə və peyğəmbərinə iman edən və imanlarını da yaxşı əməllərlə təsdiqləyən övliyalarından olan xoşbəxt möminləri zikr etdi. Qurana təkrarlanan deyilməsinin ən doğru mənası da budur. Necə ki, bunu yeri gələndə geniş şəkildə izah edəcəyik. Bu o deməkdir ki, imanı zikr etdikdən sonra küfrü və küfrü zikr etdikdən sonra da imanı zikr etmək, yaxşıların halından sonra pislərin halını zikr etmək və ya əksini etməkdir. Xülasə, bir şeyi əksi ilə zikr etməkdir. Amma bir şeyi bənzətmə ilə zikr etməyə oxşatma deyilir. İnşəAllah onu da irəlidə izah edəcəyik. Bunun üçündür ki, Allah Təala : İman gətirib saleh əməllər edənlərə müjdə ver ki, onlardan ötrü (ağacları) altından çaylar axan Cənnət bağları vardır. demiş; onları altlarından çaylar axmaqla vəsf etmişdir. Necə ki, cəhənnəmi, yanacağı insanlar və daşlardır deyə vəsf etmişdir. Altlarından çaylar axmasının mənası da: Ağaclarının və otaqlarının altlarından deməkdir. Hədisdə belə deyilmişdir: Onun çayları yataq olmadan axar. Kövsər haqqında da belə deyilmişdir: Onun sahilləri içi boş mirvari çadırları ilə doludur. Bu ikisi ilə — palçığının xoş ətirli müşk və daşlarının da mirvari və mücəvhər olması arasında ziddiyyət yoxdur. Allahın lütfündən bunu istəyirik. O çox yaxşılıq edən və çox mərhəmət edəndir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Mənə Rəbi İbn Süleyman o da Əsəd İbn Musadan o da İbn Səvbandan o da Ata İbn Qurradan o da Abdullah İbn Damrədən rəvayət etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Cənnətin çayları müşk təpələrinin vəya dağlarının altından qaynayır. Yenə belə demişdir: Bizə Vəki o da Aməşdən o da Abdullah İbn Mürrədən o da Məsrukdan nəql etdi ki, Abdullah İbn Məsud belə demişdir: Cənnətin çayları müşk təpələrindən qaynayar.

“Hər nə vaxt onun meyvələrindən ruziləndirsələr, “bu daha əvvəl ruziləndirildiyimiz şeydir” deyərlər. Suddi bunun təfsirində belə demişdir: Bizə Əbu Malik o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrə İbn Məsuddan və bir neçə səhabədən “bu, daha əvvəl ruziləndirildiyimizdir” sözü haqqında belə demişlər: Onlara cənnətdə meyvə gətirildiyi zaman ona baxaraq deyərlər ki, bu , daha əvvəl dünyada ruziləndirildiyimiz şeydir. Qatadə ilə Abdurrahman İbn Zeyd İbn Əsləm də belə demişlər. İbn Cərir də bunu dəstəkləmişdir. İkrimə də bu ayə haqqında: Mənası dünən yediyimiz kimidir, demişdir. Rəbi İbn Ənəs də belə demişdir. Mücahid də belə demişdir: Ona çox oxşayır deyərlər. İbn Cərir belə demişdir: Başqaları da belə demişlər: Xeyir, bunun mənası belədir: Ruziləndirldiyimiz bu cənnət meyvələri bir-birinə bənzəyir. Çünki Allah Təala “özlərinə oxşarı gətirilir” demişdir. Süneyd İbn Davud belə demişdir: Bizə Misirli bir şeyx nəql etdi ki, Yəhya İbn Kəsir belə demişdir: Birisinə içində bir şey olan boşqab gətirilir. O da ondan yeyər. Sonra başqa bir şey olan boşqab gətirilər. Bu da daha əvvəl bizə gətiriləndəndir deyər. Mələklər də : Ye. Rəngi bir dadı fərqlidir deyərlər. İbn Əbi Hatim də belə demişdir: Bizə atam o da Amir İbn Yasəfdən nəql etdi ki, Yəhya İbn Kəsir belə demişdir: Cənnətin otları zəfəran və təpələri də müşkdür. Ətrafında gənc qulluqçular meyvələrlə gəzərlər, onlar da ondan yeyərlər. Sonra bənzəri gətirilir. Cənnət xalqı : bu bir az əvvəl bizə gətirdiyinizdəndir deyərlər. Gənc qulluqçular da onlara: yeyin, rəngi bir dad ayrıdır deyərlər. Allah Təalanın “onlara bənzəri gəlir” dediyi budur. Əbu Cəfər Ər-Razi Rəbi İbn Ənəsdən demişdir, Əbul Aliyə “bənzəri gəlir” dediyi bir birinə bənzər, dadı fərqlidir, demişdir. İbn Əbi Hatim: Mücahiddən, Rəbi İbn Ənəsdən, Suddidən də oxşar rəvayət edilmişdir, demişdir.

İbn Cərir təfsirində sənədi ilə Suddidən belə demişdir, o da Əbu Malikdən, o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrə Əl Həmədanidən o da İbn Məsud və bir neçə səhabədən “özlərinə bənzəri gəlir” sözündə rəng və görünüş baxımından bənzəri gəlir, dad baxımından isə deyil, demişlər. İbn Cəririn üstün rəyi budur. İkrimə də bu xüsusda : dünya meyvəsinə bənzər, ancaq cənnət meyvəsi daha dadlıdır, demişdir.

Süfyan Sevri Aməşdən o da Əbu Zəbyandan nəql etmişdir ki, İbn Abbas : Cənnətdəki olanlar dünyada olanlara ancaq ad baxımından bənzər demişdir. Bir rəvayətdə də :Dünyada cənnətdə olanlara bənzər şey ancaq ad baxımındandır. Bunu İbn Cərir, Sevri rəvayətindən, İbn Əbi Hatim də Əbu Muaviyyə rəvayətindən, ikisi də Aməşdən bu rəvayətlə almışlar. Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləm bənzəmə xüsusunda :dünyadakı isimləri ilə bilirlər; almanı alma, narı nar olaraq bilirlər. Cənnətdə: Bu daha əvvəl dünyada ruziləndirdiyimiz şeydir deyərlər və özlərinə bənzər gəlir. Yoxsa dad baxımından deyil.

“Orada onlar üçün tər təmiz zövcələr vardır” : İbn Əbi Talhadan nəql olunur ki, İbn Abbas belə demişdir: Kirlərdən və əziyyət verici şeylərdən təmizdirlər demişdir. Mücahid də :Heyzdən, böyük və kiçik ifrazatdan, bəlğəmdən, tüpürcəkdən, mənidən və uşaqdan təmizdirlər, demişdir. Qatadə də əziyyət verici şeylərdən və günahdan demişdir. Bir rəvayət də: Orada nə heyz nə də çil ləkəsi vardır, demişdir. Ata, Həsən, Dahhaq, Əbu Salih, Atıyyə və Suddidən də bənzəri rəvayət edilmişdir. İbn Cərir belə demişdir: Mənə Yunis İbn Abdulala o da İbn Vəhbdən o da Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləmdən rəvayət edir ki, onlar təmizdirlər, heyz olmazlar. Həvva da belə yaradılmışdır. Üsyan edincə Allah Təala: Səni təmiz yaratdım, səni bu ağac kimi qanadacam, dedi. Bu da gəribdir. Hafiz Əbu Bəkir Ibn Mərdiveyh belə demişdir: Bizə İbrahim İbn Muhəmməd o da Cəfər İbn Muhəmməd İbn Hərb ilə Əhməd İbn Muhəmməd Əl-Cəvridən o da Abdurrəzzaq İbn Ömər Əl-Buzeydən o da Abdullah İbn Mubarəkdən o da Şöbədən o da Qatadədən o da Əbu Nadradan o da Əbu Səiddən nəql etdilər ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): “Tərtəmiz zövcələr vardır” sözündə heyzdən, böyük ifrazatdan, bəlğəmdən və tüpürcəkdən təmizdirlər, demişdir”. Bu qərib hədisdir. Bunu Hakim Müstədrəkində Muhəmməd İbn Yaqub İbn Əl-Həsən İbn Əli İbn Affandan o da Muhəmməd İbn Ubeyddən bu sənədlə rəvayət etmiş, səhihdir. İki şeyxin şərtlərinə görə səhihdir demişdir. İddia etdiyi bu şeydə etiraz yeri vardır. Çünki Abdurrəzzaq İbn Ömər Əl-Buzeyi haqqında Əbu Hatim İbn Hibban Əl Busti: Onunla dəlil göstərilməz demişdir.

Mən də deyirəm ki, Elə görünür ki, bu söz daha əvvəl qeyd edildiyi kimi Qatadənin kəlamıdır. Allah daha yaxşı bilir.

“Orada əbədi qalacaqlar” : Bu da xoşbəxtliyi tamamlayan şeydir. Çünki onlar bu nemət içində ölümdən, nemətin kəsilməsindən əminlik içindədirlər. Bunun sonu yoxdur, kəsilməz. Əksinə nemət içində davamlı  olaraq əbədi qalacaqlar. Allahdan bizi onların zümrəsində həşr etməsini diləyirik. Şübhəsiz O kərəm sahibi, yaxşılıq edən və çox mərhəmətlidir.