Bəqərə surəsinin fəziləti

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Arim o da Mutəmirdən o da atasından o da Maqil ibn Yəssardan, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): Bəqərə sürəsi Quranın hörgüçü və zirvəsidir. Hər ayəsi ilə birlikdə səksən mələk endi. Ayətul kursi (Bəqərə, 255) Ərşin altından çıxarıldı, Bəqərə surəsinə bağlandı. Yasin də Quranın qəlbidir. Bir adam onu Allah və axirət niyyəti ilə oxuyarsa mütləq bağışlanar. Onu ölülərinizə oxuyun” demişdir. Bunu yalnız İmam Əhməd rəvayət etmişdir. İmam Əhməd onu Arimdən o da Abdullah ibn Mubarəkdə o da Süleyman ət-Teymidən o da Əbu Osmandan (bu Ən-Nəhdi deyil) o da atasından o da Maqil ibn Yəssardan da rəvayət etmiş, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Onu yəni Yasini ölülərinizə oxuyun. Bu rəvayətlə birinci rəvayətdə gizli qalan ravini açığa çıxarmış olduq. Bu hədisi ikinci rəvayətdəki forması ilə Əbu Davud və Nəsai də Sünnənlərinə qeyd etmişdilər. Tirmizi bunu Həkim ibn Cubeyrdən də rəvayət etmişdir ki, Həkim zəif bir ravidir, o da Əbu Hureyrədən Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Hər şeyin bir zirvəsi vardır, Quranın zirvəsi də Bəqərə sürəsidir. Onda bir ayə vardır ki, o Quran ayələrinin seyididir. O da ayətul-kursidir.

İmam Əhmədin Müsnədində, Səhih Muslim, Tirmizi və Nəsai də Suheyl ibn Əbi Salihdən o da atasından o da Əbu Hureyrədən, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Evlərinizi qəbirlərə (qəbiristanlığa) çevirməyin. İçində Bəqərə sürəsi oxunan evə şeytan girməz. Tirmizi, hədis həsən səhihdir demişdir. Əbu Ubeyd Əl-Qasım ibn Salam belə demişdir: Mənə İbn Məryəm o da İbn Ləhiyadan o da Yəzid ibn Həbibdən o da Sinan ibn Saaddan o da Ənəs ibn Malikdən Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Şeytan içində Bəqərə sürəsi oxunduğunu eşitdiyi vaxt o evdən çıxar. Ravi üçün Sinan ibn Saad də tərsi (Saad ibn Sinan) də deyilir. İbn Main onu etibarlı saymış, İmam Əhməd və digərləri də hədisini bəyənməmişlərdir. Əbu Ubeyd belə demişdir: Bizə Muhəmməd ibn Cəfər o da Şöbədən o da Sələmə ibn Kuheyldən o da Əbul Əhvasdan o da Abdullah yəni İbn Məsuddan rəvayət etdi: Şeytan içində Bəqərə sürəsi eşidilən evdən qaçar. Bunu Nəsai Əl-“Yavm və lleyl” kitabında rəvayət etmiş, sonra da Hakim: Sənədi səhihdir, Buxari ilə Muslim kitablarında rəvayət etməmişdilər” demişdir.

İbn Mərduveyh belə demişdir: Bizə Əhməd ibn Kamil o da Əbu İsmayıl ət-Tirmizi o da Əyyub ibn Süleyman ibn Bilal o da Əbu Bəkr ibn Əbu Uveys o da Süleyman ibn Bilaldan o da Məhəmməd ibn Əclandan, o da Əbu Ishaqdan o da Əbul Əhvasdan o da Abdullah ibn Məsuddan rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Heç birinizi ayağı ayağının üstünə ataraq nəğmə söyləyərək Bəqərə surəsini tərk edərkən görməyim. Çünki şeytan içində Bəqərə surəsinin oxunduğu evdən qaçar. Ən boş ev içində Allahın kitabı olmayan evdir. Bunu Nəsai də “Əl Yəvm və Lleyl” də Muhəmməd ibn Nəsrdən o da Əyyub ibn Süleymandan bu sənədlə rəvayət etmişdir. Darimi də Müsnədində İbn Məsuddan belə dediyini rəvayət etmişdir: “İçində Bəqərə sürəsi oxunan evdən şeytan yel çıxararaq qaçar. Və belə demişdir: Hər şeyin bir zirvəsi vardır, Quranın da zirvəsi Bəqərə sürəsidir. Hər şeyin bir özəyi vardır, Quranın da özəyi sonundakı qısa surələrdir. Yenə bunu Darimi, Şabi yolu ilə rəvayət etmişdir. Abdullah ibn Məsud belə demişdir: “Kim bir gecədə Bəqərə surəsindən on ayə oxuyarsa şeytan o evə o gecə girməz: Dördü əvvəlindən, ayətul kursi və arxasından iki ayə, üç ayə də sonundan. Bir rəvayət də belədir: Nə ona nə ailəsinə nə şeytan nə də xoşuna gəlməyən bir şey yaxınlaşmaz. Dəliyə oxunarsa ağıllanar. Səhl ibn Saad belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: ”Hər şeyin bir zirvəsi vardır, Quranın da zirvəsi də Bəqərə sürəsidir. Kim onu gecə evində oxuyarsa ora üç gecə şeytan girməz. Kim onu gündüz oxuyarsa ora şeytan üç gün girməz. Bunu Əbul Qasım Ət-Təbərani və Əbu Hatim və ibn Hibban Səhihində İbn Mərduveyh Əzraq ibn Əlidən, o da Həsən ibn İbrahimdən o da Xalid ibn Səid Əl-Mədənidən o da Əbu Həzmdən o da Səhldən eyni sənədlə rəvayət etmişdir. İbn Hibban da Xalid İbn Səid Əl-Mədənidən rəvayət etmişdir.

Tirmizi, Nəsəi və İbn Macə Əbdülhəmiddən o da Səid Əl-Məqburidən o da Əbu Əhmədin azad edilmiş köləsi Ətadan o da Əbu Hureyrədən nəql edir ki,: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) çoxsaylı bir heyət göndərdi, onlara Quran oxutdu. Hər kəs bildiyini oxudu. Ən gənc birinə yaxınlaşdı, ona: “Qurandan nə bilirsən?” dedi. O da bunu həm də Bəqərə surəsini, dedi. O da, “Demək Bəqərə surəsini bilirsən?” dedi. O da :”Bəli” deyincə Get, sən onların rəhbərisən, dedi. Onların hörmətlilərindən bir adam: «Allaha and olsun ki, mən Bəqərə surəsini haqqını ödəyə bilməyəcəyimdən dolayı öyrənmədim” dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də belə dedi: «Quranı öyrənin və onu oxuyun. Quranın məsəli onu öyrənən, oxuyan və əməl edən üçün müşk torbasına bənzəyər, hara getsə ətri yayılar. Onu öyrənib yatan və daxilində saxlayan kimsə də ağzı bağlı müşk torbasına bənzəyər. Bu Tirmizinin ləfzidir. Bu həsən bir hədisdir demişdir. Sonra onu Leysdən o da Səiddən o da Əbu Əhmədin azad edilmiş köləsi Ata yolu ilə mürsəl olaraq (isnadda sahabə yoxdur) rəvayət etmişdir. Allah daha yaxşı bilir.

Buxari belə demişdir: «Mənə Yəzid ibn Əl-Həd o da Muhəmməd ibn İbrahimdən rəvayət edir ki, Useyd ibn Hudayr gecə Bəqərə surəsini oxuyurdu. Atı da yanında bağlı idi. At birdən şahə qalxdı, özü susanda o da dayandı. Yenə oxudu at da şahə qalxdı. Sonra susdu at da dayandı. Sonra oxudu at da yenə şahə qalxdı. Özü çəkilib getdi. Oğlu Yahya da yanında idi. Atın onu əzməsindən qorxdu. Onu alınca başını göyə qaldırdı bir şey görmədi. Səhər bunu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) anlatdı, o da: “Ey İbn Hudayr oxu” dedi. O da: «Yəhyanı əzəcəyindən qorxdum, ona yaxın idi” dedi. Başımı qaldırdım, ona tərəf getdim, başımı göyə qaldırdım, kölgə kimi bir şey gördüm, sanki içində çıraq yanırdı. Çıxdım, sonra da onları görmədim” dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): ”Onların nə olduğunu bilirsən?” dedi. O da: «Xeyr” dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): ”Onlar mələklərdir. Səsinə gəldilər. Əgər oxusaydın səhər insanlar onları görəcəklərdi, gözdən itməzdilər” dedi. İmam alim Əbu Ubeyd Qasım ibn Səlam da Fədailul Quran kitabında bunu Abdullah ibn Salehdən o da Yahya ibn Bukeyrdən o da Leysdən bu sənədlə rəvayət etmişdir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi Useyd ibn Hudeyrdən başqa bir sənədlə də rəvayət edilmişdir. Allah daha yaxşı bilir. Bunun bir oxşarı da Sabit ibn Qeys ibn Şəmmasın başına gəlmişdir. Bunu da Əbu Ubeyd Abbad ibn Abbaddan o da Cərir ibn Həzimdən o da əmisi Cərir ibn Zeyddən rəvayət etmişdir. Mədinənin yaşlıları ona nəql etmişdir, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm): ”Sabiti görmədinmi? Dünən gecə evində çıraqlar yanırdı?” dedilər. O da: «Hər halda Bəqərə surəsini oxumuşdur” dedi. O da deyir ki: «Sabitdən soruşdum, o da :”Bəqərə surəsini oxudum” dedi. Bu yaxşı bir isnaddır, ancaq onda bir az qaranlıq (naməlum ravi) vardır. Sonra o mürsəldir. Allah daha yaxşı bilir.

Ali İmranla birlikdə fəziləti

İmam Əhməd belə demişdir: «Bizə Əbu Nuaym o da Bəşir ibn Əl-Muhacirdən o da Abdullah ibn Bureydədən o da atasından rəvayət edir ki, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanında oturmuşdum. Belə dediyini eşitdim:” Bəqərə surəsini öyrənin; çünki onu götürmək bərəkət, onu tərk etmək isə peşmanlıqdır. Sehrbazların ona gücü çatmaz. Sonra bir müddət durdu, sonra da belə dedi: «Bəqərə və Ali İmran surələrini öyrənin. O ikisi parlaq surələrdir. Qiyamət günündə sahibini iki bulud və ya iki quş qanadı kimi kölgələndirərlər. Qiyamət günündə adam qəbrindən çıxanda Quran üzü solmuş bir kimsə kimi ona gələr: «Məni tanıyırsanmı?” deyər. O da səni tanımıram deyər. O da :”Mən sənin dostun Quranam, o səni isti günlərdə susuz və gecə də yuxusuz buraxmışdı. Hər tacir ticarətinin arxasındadır. Sən də bu gün bütün ticarətlərin arxasındasan” deyər. Sağ əlinə mülk sol əlinə ölümsüzlük verilər. Başına izzət tacı keçirilər. Valideynlərinə elə bir geyim geydirilər ki, dünya sakinləri ona qiymət verə bilməz. Onlar: «Bizə bu nə səbəblə geydirildi?” deyərlər. Onlara:” Övladınızın Quran oxuması ilə.” Deyilər. Sonra da :”Oxu və cənnət pillələrində və onun otaqlarında yüksəl” deyilər. O da sürətli və ya aram oxuduğuna görə yüksəkliklərə çıxar. İbn Macə Bəşir ibn Əl-Muhacirdən bir qismini rəvayət etmişdir. Bu yaxşı bir isnaddır. Muslimin şərtinə uyğun ravidir. Çünki Muslim Bəşirin hədisini götürmüş İbn Məin də onu sağlam hesab etmişdir. Nəsəi də belə demişdir: ”Eyb etməz, ancaq İmam Əhməd onun üçün: Hədisi münkərdir, mən hədislərini götürürəm fəqət əcaib şeylər söyləyir” demişdir. Buxari də :bəzi hədislərində ziddiyyətə yol verir demişdir. Əbu Hatim Ər-Razi də :Hədisi yazılır, dəlil olmaz” demişdir. İbn Ədiy də dəstəklənməyən şeylər rəvayət edər demişdir. Darakutni də: Qüvvətli bir ravi deyildir demişdir.

Mən də deyirəm ki, hədisin bəzi hissələrinin şahidləri vardır. Bunlardan biri də Əbu Umamə Əl-Bəhili hədisidir. İmam Əhməd belə demişdir: “Bizə Abdülməlik ibn Ömər o da Hişamdan o da Yahya ibn Əbi Kəsirdən o da Əbu Səlamdan o da Əbu Umamədən rəvayət edir ki:” Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitdim: «Quran oxuyun çünki o qiyamət günündə sahiblərinə şəfaət edər. İki parlaq sürəni-Bəqərə ilə Ali İmranı oxuyun. O ikisi qiyamət günündə sanki iki bulud və ya quşun iki qanadı kimi gələr, sahiblərini müdafiə edərlər. Sonra da belə dedi: «Bəqərəni oxuyun. Çünki onu götürmək bərəkət onu tərk etmək isə peşmanlıqdır. Sehrbazların ona gücü çatmaz. Bunu Muslim Namaz kitabında Muaviyyə ibn Sələmdən o da qardaşı Zeyd ibn Sələmdən o da babası Əbu Sələm Mamtur Əl-Həbşidən o da Əbu Umamə Sudey ibn Əclan Əl-Bəhilidən rəvayət etmişdir. Hədisdə zikr olunan Zəhrəvan parlaq deməkdir. Qayaya yuxarıdan hər şey, firq isə bir şeyin bir hissəsidir, savaf isə sıx tutulmuş səf mənasınadır. Batələ də sehrbazlardır. Gücü çatmazlar demək onu əzbərləyə bilməzlər. Onu oxuyana təsir edə bilməzlər də deyilmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bunlardan biri də Nəvas ibn Səman hədisidir. İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Yezid ibn Abdirabbih o da Vəlid ibn Muslimdən o da Muhəmməd ibn Muhacirdən o da Vəlid ibn Abdurrahman Əl-Curəşidən o da Cubeyr ibn Nufeyrdən rəvayət edir ki, Nəvvas ibn Səman Əl-Kilabidən eşitdim, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitdim: «Quranı və onun əhlini (hansılar ki, ona əməl edərlər) qiyamət günü gətirərlər. Qabaqlarına Bəqərə və Ali-İmran surələri düşər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) o ikisi üçün elə üç misal gətirdi ki, onları bir daha yaddan çıxartmadım: Onlar iki bulud və ya iki kölgə və iki qanadlı quş kimi gələr və sahiblərini qoruyarlar. Bunu Muslim də İshaq ibn Mansurdan o da Yəzid ibn Abdirabbihdən; Tirmizi də Vəlid ibn Əbdürrəhman Əl-Curəşidən bu isnadla rəvayət etmişlər. Tirmizi həsən gəribdir demişdir.

Əbu Ubeyd belə demişdir: Bizə Həccac, Hammad ibn Sələmədən o da Abdülməlik ibn Umeyrdən düşünürəm o da əmisi Əbu Munibdən rəvayət edir ki: «Bir adam Bəqərə və Ali-İmran surələrini oxudu. Namazı qurtaranda Kab ona :”Bəqərə və Ali-İmran surələrini mi oxudun?” dedi. O da :”Bəli” dedi. O da belə dedi: «Ruhumu əlində tutan Allaha and içirəm ki, onlarda Allahın elə bir adı var ki, onunla edilən dua qəbul olunur. O da: Onu mənə de. O da :Əgər onu desəm bəlkə kiməsə bəddua edərsən, mən də sən də həlak olarıq, dedi. Bizə Abdullah ibn Salih o da Muaviyyə ibn Salihdən o da Suleym ibn Amirdən o da Əbu Umamədən belə dediyini eşitdim: “Bir qardaşınız yuxusunda insanların hündür bır dağ yarığından yuxarı çıxdıqlarını gördü. Dağın başında yaşıl iki ağac vardır. “İçinizdə Bəqərə surəsini oxuyan varmı? İçinizdə Ali-İmran surəsini oxuyan varmı? deyə çağırırlar. Adam: Bəli, dediyi vaxt ona budaqları ilə yaxınlaşarlar, o da onlardan sallanaraq, onu dağın təpəsinə çıxararlar.

Bizə Abdullah ibn Salih o da Muaviyyə ibn Salihdən o da Əbu İmrandan, Ummmudərda belə demişdir: Quran oxuyan bir adam qonşusuna hücum etdi, onu öldürdü. Qisas olaraq onu da öldürdülər. Quran ondan surə sızdı. Bəqərə ilə Ali-İmran bir həftə qaldı. Sonra Ali-İmran da sızdı, Bəqərə bir həftə çox qaldı. Ona: «Mənim sözüm dəyişdirilməz, mən qullarıma heç vaxt zülm etmərəm” (Kəhf, 29) deyildi. O da böyük bir bulud kimi çıxdı. Əbu Ubeyd belə demişdir: «Düşünürəm o iki sürə onunla birlikdə qəbrində idilər, onu qoruyur və onu müdafiə edirdilər. Qurandan çıxan ən son bu iki sürə oldu. Yenə belə demişdir: Bizə Əbu Mishər Əl-Qassani o da Said ibn Əbdüləziz Ət-Tənnuhidən o da Yəzid ibn Əl-Əsvəd Əl-Curəşidən belə rəvayət etmişdir: «Kim Bəqərə və Ali-İmran surələrini oxusa, axşama qədər müvafiqlikdən uzaq olur. Deyir ki: O da günlük cüzündən başqa hər gün onları oxuyardı.

Bizə Yəzid o da Vakka ibn İyasdan o da Səid ibn Cubeyrdən belə demişdir: «Ömər ibn Əl-Xəttab belə demişdir: «Kim Bəqərə və Ali-İmran surələrini gecə oxuyarsa, Allahın hüzurunda uzun müddət duranlardan olur və ya yazılır. Sənəddə qopuqluq vardır, ancaq Səhihdə: ”Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) onları bir rükatda oxuduğu sabit olmuşdur”

Yeddi uzun surənin Fəzilətləri

Əbu Ubadə (Qasim ibn Səlləm) rəvayət edir ki, Bizə Hişam ibn İsmayıl əd-Dəməşqi, Muhəmməd ibn Şuaybdan, o da Said ibn Ebu Beşir, o da Qatadədən, o da Əbul Məlikdən, o da Vəsilə ibn Əskadan rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Mənə Tövratın yerinə yeddi uzun surə verildi. İncilin yerinə yüzlük (yüz ayəli) surələr verildi. Zəburun yerinə məsani (təkrarlanan)  verildi. Müfəssəl surələrlə üstün edildim. Bu qərib hədisdir. Said ibn Bəşirdə xəfif zəiflik vardır. Bunu Əbu Ubeyd Abdullah ibn Saiddən, o da Leysdən rəvayət edir ki, Said ibn Əbi Hilal demişdir: Bizə gəlib çatdığına görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) yuxarıdakı kimi demişdir. Allah daha yaxşı bilir. Sonra da belə demişdir: Bizə İsmayıl İbn Cəfər rəvayət etdi, Abdulmutallib ibn Abdullah ibn Hantabın azad edilmiş köləsi Amr ibn Əbu Amrdan, o da Həbib ibn Hind-əl Əsləmidən, o da Urvədən, o da Aişədən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Kim bu yeddi surəni götürərsə (öyrənərsə) o dəryadır. Bu hədis də Qərib dir. Həbib ibn Hind ibn Əsma ibn Hind ibn Harisə əl Əsləmidən ondan da Amr ibn Əbu Amr ilə Abdullah ibn Əbu Bəkirə rəvayət etmişdilər. Bunu da Əbu Hatim Ər Razi qeyd etmiş onda tənqid ediləcək bir cəhətdən bəhs etməmişdir. Allah daha yaxşı bilir.

Bunu imam Əhməd Süleyman ibn Davud ilə Hüseyndən rəvayət etmişdir. İkisi də İsmayıl ibn Cəfərdən bu sənədlə rəvayət etmişdir. Yenə imam Əhməd bunu Əbu Saiddən, o da Süleyman ibn Bilaldan, o da Həbib ibn Hinddən, o da Urvədən, o da Aişədən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir : Kim ilk yeddi surəni öyrənərsə o dəryadır.

İmam Əhməd belə demişdir. Bizə Hüseyn o da, İbn Əbbi Zənatdan, o da Arəcdən, o da Əbu Hureyrədən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) eynisini rəvayət etmişdir. Əhməd ibn Hənbəlin oğlu Abdullah belə demişdir: Məncə bu rəvayət atasından, o da Arəcdən, olmalı idı. Ancaq kitabda belə idi. Bilmirəm atam oranı boş qoydu yoxsa mürsəl idi mi? Tirmizi də Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) böyük bir heyət göndərdi onlara Bəqərə surəsini əzbərlədiyi üçün ən gənc olanını başçı təyin etdi və ona :Get, sən onların rəhbərisən dedi. Tirmizi səhih olduğunu demişdir. Əbu Ubeyd belə demişdir: Bizə Hüşeym rəvayət etdi ki Əbu Hişr Səid ibn Cübeyrdən : “Sənə təkrarlanan yeddi surə verdik” (Hicr, 87) ayətində: Onlar uzun yeddi surədir, demişdir. Bunlar əl-Bəqərə, əl İmran, Əl Nisə, Əl Maidə, Əl Ənam, Əl Əraf, Yunis surələridir. Mekhul, Atiyyı ibn Qeys, Əbu Muhəmməd Əl Farisi, Şəddad ibn Ubeydullah, və Yəhya ibn Əl Haris əz-Zimari də ayətin təfsirində və sayında belə demiş və yeddincisinin də Yunis surəsi olduğunu qeyd etmişlər.

Bəqərə surəsinin hamısı Mədinədə nazil olmuşdur. Bunda ixtilaf yoxdur. O Mədinədə enən ilk surələrdəndir. Ancaq “Allaha qaytarılacağınız o gündən qorxun” (Bəqərə, 281) ayəsinin Qurandan son enən ayə olduğunu demişdirlər. Ondan olması da ehtimal edilir. Faiz ayəsi də son nazil olanlardandır. Xalid ibn Madan : Bəqərə Surəsi Quranın çadırıdır deyərdi. Bəzi alimlər də belə demişdilər: Bu surədə min xəbər, min əmr və min qadağa vardır. Ayələrinin sayı iki yüz səksən yeddi dir. Kəlmələrinin sayı altı min yüz iyirmi bir dir. Hərflərinin sayı iyirmi beş min beş yüz dür. Allah ən doğrusunu bilir.

İbn Cüreyc, Ata rəvayətində ibn Abbas: Bəqərə surəsi Mədinədə enmişdir, demişdir. Huseyf də Mucahiddən o da Abdullah ibn Zubeyrdən rəvayət etmişdir ki, Bəqərə surəsi Mədinə enmişdir demişdir. Vakidi deyir ki, mənə Osman Əbuzzənaddan rəvayət etdi, o da Xaricə ibn Zeyd ibn Sabitdən rəvayət etdi ki, atası elə demişdir: Bəqərə surəsi Mədinədə nazil olmuşdur: Bir çox imam, uləma və təfsirçilər belə demişdirlər. Bunda da ixtilaf yoxdur. İbn Mərduveyh belə demişdir: Bizə Məhəmməd ibn Mamər, o da Həsən Əli ibn Vəlid əl Farisidən, o da Xələf ibn Hişamdan, o da İsa ibn Meymundan, o da Musa ibn Ənəs ibn Malikdən o da atasından rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Bəqərə surəsi, Əli İmran surəsi və Nisa surəsi deməyin; bütün Quran üçün də belə deməyin; Ancaq içində Bəqaradan bəhs edilən surə deyin, Əli İmrandan bəhs edilən surə deyin. Bütün Quran üçün də belə deyin. Bu qərib hədisdir. Mərfu olması səhih deyildi. Bu İsa ibn Meymun, Əbu Sələmə əl Həvvasdır ki, rəvayəti zəifdir. Dəlil göstərilə bilməz.

İki Səhihdə belə deyilmişdir: İbn Məsud Bətnul-Vadidə dayanıb şeytanı daşladı, Beytullahı soluna Minanı isə sağına aldı, sonra isə : Baxın bura Bəqərə surəsinin nazil olduğu yerdir, dedi. (Məkkədə də nazil olsa Hicrətdən sonra olduğu üçün Mədinə surəsi sayılır). Bunu Buxari ilə Muslim rəvayət etmişdir. İbn Mərduveyh Şöbədən, o da Akil ibn Təlhadan rəvayət edir ki, Utbə ibn Fərqad belə demişdir: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabından bir geriləmə gördü: Ey Bəqərə surəsinin sahibləri, dedi. Hesab edirəm ki, bunu Hüneyn döyüşündə əshabının düşmənə arxa çevirmələri zamanı demişdir. İbn Abbasa səslənməsini əmr etdi, o da: Ey ağacın altında toplananlar! Deyə səsləndi. Bundan da Ridvan beyətini qəsd etdi. Bir rəvayətdə isə Ey Bəqərə surəsinin sahibləri, deyə səslənmişdir. Onları bununla hərəkətə gətirmək istədi. Onlarda hər tərəfdən dönüb gəldilər. Yəmmamə döyüşündə də Müsəyləmətül Kəzzabın adamları ilə də belə bir vəziyyət olmuşdu. Sahabələr, Hənifə oğullarının güclü hücumu qarşısında qaçdılar. Mühacirlərlə Ənsar bir birilərini: Ey Bəqərə surəsinin sahibləri, deyə çağırdılar. Nəticədə Allah onlara Fəth nəsib etdi. Allah hamısından razı olsun.

 

ƏLİF, LƏM, MİM

Təfsirçilər surələrin başındakı Muqatta hərfləri haqqında ixtilaf etmişdilər. Bəziləri bunlar Allahın özü üçün ayırdığı məlumatdır deyib onu Allaha həvalə edərək təfsir etməmişdilər. Bunu da Qurtubi Təfsirində Əbu Bəkir, Ömər, Osman, Əli və ibn Məsuddan nəql etmişdir. Allah hamısından razı olsun. Bunu Amr əş-Şabi, Sufyan Sevri, Rəbi ibn Hasyəm də demiş; bunu Əbu Hatim ibn Hibban da üstün saymışdır. Bəziləri də onu təfsir etmişdilər. Bunlar da mənasında ixtilaf etmişdilər. Abdurrahman ibn Zeyd ibn Əsləm: Bunlar surələrin adlarıdır demişdir.

Əllamə ibn Qasım Mahmud ibn Ömər Əz-Zəməxşəri, təfsirində: Çoxlarının fikri buna müvafiqdir demişdir. Sibaveyhdən bunu açıq şəkildə dediyi nəql edilmişdir. Bunu iki səhih kitabda qeyd edilən Əbu Hureyrə hədisi də dəstəkləyir. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Cümə günü sübh namazında əlif ləm mim, səcdə və insan surələrini oxuyardı. Sufyan, ibn Əbi Nəcihdən rəvayət edir ki, Mücahid belə demişdir: “Əlif ləm mim”, “ha mim”, “əlif ləm mim sad” bunlar Allah Təalanın Quran surələrinə başladığı hərflərdir. Başqası da Mücahiddən eynisini rəvayət etmişdir. Mücahid, Əbu Hüzeyfə Musa ibn Məsud, Şibl, İbn Əbi Nacih rəvayətində belə demişdir. “Əlif Ləm Mim” Quranın adlarından biridir. Qatadə və Zeyd ibn Əsləm də belə demişdir. Bəlkə bu Abdurrahman ibn Zeyd ibn Əsləmin: Bu surənin adlarından bir addir, sözünə qayıdır. Çünki hər surəyə Quran ismi verilir. Bir də “Əlif Ləm Mim” Sadın bütün Quranın ismi olması həqiqətdən uzaqdır. Çünki əgər kimsə : Mən “əlif ləm mim sad” oxudum dediyi zaman, bunu eşidən adamın ağlına ilk dəfə bunun Əraf surəsindən ibarət olduğu, bütün Quran olmadığı gəlir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Belə də deyilmişdir. Bunlar Allah Təalanın adlarındandır. Şabi: Surələrin başındakı hədrflər Allah Təalanın isimlərindəndir, demişdir. Şabi: Surələrin əvvəlindəki hərflər Allah Təalanın adlarındandır, demişdir. Salih ibn Abdullah ilə İsmayıl ibn Abdurrahman əs-Suddi əl Kəbir də belə demişdirlər. Şabi Suddidən belə nəql etmişdir: Mənə çatan məlumata görə İbn Abbas: “Əlif ləm Mim” Allahın isimlərindən böyük bir isimdir, demişdir. İbn Əbu Hatim də Şubədən eynisini rəvayət etmişdir. Ibn Cərir də Bündardan, o da Mehdidən, o da Şubədən belə dediyini rəvayət etmişdir: Suddiyə “ha mim”, “ta sin” və “əlif ləm mim” haqqında soruşdum, Ibn Abbasın: bunlar Allahın əzəmətli adıdır, dediyini söylədi. Bizə Muhəmməd ibn Əl Musənna rəvayət etdi o da Əbu Nümandan, o da Şübədən, o da İsmayıl Əs Suddidən, o da Mürrə əl Həmədanidən,o da Abdullah Ibn Məsud da belə dedi demiş və eynisini zikr etmişdir. Eynisi Əli ilə İbn Abbasdan rəvayət edilmişdir. Əli ibn Əbu Təlha, ibn Abbasdan: Bu Allahın  and içdiyi bir anddır. O Allahın adlarındandır. İbn Əbi Hatim və ibn Cərir rəvayət edirlər ki,  İbn Uleyyə o da Halid əl Həzzadan rəvayət edir ki, İkrimə demişdir: Əlif Ləm mim anddır. Şərik ibn Abdullah, Ata ibn əbu Saib, Əbudduhadan, belə rəvayət edir ki, Ibn Abbas: “Əlif ləm mim”: Ənə Allahu aləmu (Mən Allaham, daha yaxşı bilərəm) mənasındadır, demişdir. Said ibn Cübeyr də belə demişdir. Suddi də Əbu Malikdən belə rəvayət etmişdir.

Əbu Saleh ibn Abbasdan, Mürrə əl Həmədani Ibn Məsuddan və bir çox Əshabdan rəvayət edir ki: “Əlif ləm mim” Allahın adlarını təşkil edən heca hərflərindən ibarət, surələrinin əvvəlindəki hərflərdir, demişdirlər.

Əbu Cəfər ər-Razi, Rəbi ibn Ənəsdən rəvayət edir ki, Əbul Aliyə ”əlif ləm mim” sözünə çatanda belə demişdi: İyirmi doqquz hərfdən bu üçü dillərdə dolaşmaqdadır. Bunlardan hər biri Onun adlarından bir adın ilk hərfidir. Onlardan hər hərf nemət və bəlalardan birini göstərir. Onlardan hər hərf bir qövmün ömrünü və əcəllərini göstərir. İsa İbn Məryəm təəccüb etmiş və belə demişdir: Heyrət edirəm onlar adını tələffüz edərlər, ruzisi ilə yaşayarlar, amma Onu necə küfr edərlər? — Əlif Allah adının, Ləm də Lətif adının, mim də Məcid adının  baş hərfidir. Əlif Allahın  “ala” nemətini, “ləm” Allahın lütfünü, “mim” də Allahın məcdini göstərir. Əlif bir il, ləm 30 il, mim də 40 ildir.

Ibn Əbi Hatimin ləfzi budur. Ibn Cərir də bənzərini rəvayət etmiş, sonra bu görüşlərin hər birini yozmağa və onları uzlaşdırmağa çalışmışdır. Əslində aralarında ciddi bir ziddiyyət yoxdur. Cəm etmək mümkündür. Onlar surələrin adlarıdır və Allah Təalanın da adlarındandır. Surələrin əvvəlində yerləşməkdədir. Onlardan hər hərf isimlərindən və sifətlərindən birini göstərməkdədir. Necə ki, bir çox surələr onun həmdi, təsbihi və təzimi ilə başlamışdır. Bu hərflərin Allahın adlarından, sifətlərindən birinə və bir ümmətin ömrünə dəlalət etməsi də maneəsizdir.  Belə ki, onu Rəbi ibn Ənəs, Əbul Aliyədən nəql etmişdir. Çünki bir kəlimə bir çox mənalarda istifadə olunur. Məsələn ümmət sözü kimi, müxtəlif mənada istifadə edilir və ondan din qəsd edilir, məsələn “biz atalarımızı bir ümmət içində gördük” (Zuhruf, 22) sözü kimi. Ondan Allaha itaət edən kəs də nəzərdə tutulur, əslən: “İbrahim Allaha itaət edən bir ümmət idi. Müşriklərdən deyildi” (Nəhl, 120) kimi. Ondan bir qrup insan  mənası da qəsd edilir, məsələn: “Quyunun başında heyvanlarını sulayan bir ümmətə rast gəldi” (Qəssas, 23) və “hər ümmətə bir elçi göndərdik” (Nəhl, 36) kimi. Ondan zamanın bir hissəsi də nəzərdə tutulur, məsələn: “O ikisindən qurtulan biri bir ümmət sonra xatırladı” (Yusif 45) ayəti kimi ki, bir müddət sonra deməkdir. İki fikirdən ən doğrusu budur. Bax bunlar da belədir.

Onun yozum gətirməyə çalışdığı sözlərin xülasəsi budur. Ancaq bu Əbul Aliyənin dediyi kimi deyildir. Necəki, Əbul Aliyə bir hərf həm o mənaya, həm də bu mənaya dəlalət edir, demişdir. Ümmət və bənzəri ləfzlər terminologiyada müştərək kəlimələrdəndir. Quranda ancaq bir yerdə bir mənaya dəlalət edər, sözün gəlişi də ona kömək edər. Ancaq onu ehtimal edilən yerlərdə bütün mənalara yozmaq üsul alimləri arasında ixtilaflıdır. Bura onu təhlil etmə yeri deyildir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Sonra ümmət ləfzi sözün axışına görə bütün mənalarda istifadə edilir. Kəlmənin yeri buna uyğundur. Amma bir hərfin digərindən təqdir və ya əvəzetmənə qoyuluş baxımından, nə də başqa bir şeylə dəstəklənmədən bir ada dəlalət, sahibi tərəfindən izah edilmədikcə mümkün deyildir. Bu baxımdan məsələ ixtilaflıdır. Onda belə hökm verilməsi üçün fikir birliyi yoxdur. Bir hərfin kəlmənin qalan qisminə dəlalət etməsinin doğruluğuna gətirdikləri şahidlər isə cümlə tərzindən və əvvəldəki məzmuna görə başa düşüldüyü təqdirdə mümkündür. Necə ki şair belə demişdir:

“Dayan!” demişdik qadına

Cavabında o Qaf dedi

At və dəvə qovduğumuz

Yadından çıxdı, ya nədi?

Qadın qaf deməklə vaqaftu (durdum) demişdir. Bir başqası da belə demişdir:

Erkək dəvəquşuna nə oldu, döndü

Nece etmesinki, edərsə derisi deşilər

İbni Cerir : İzə Yefalu kəza və kəza demişdir. Yefalu yerinə yə hərfi ilə kifayətlənmişdir. Başqası da belə demişdir:

Xeyir verersense bil evezinde,xeyirdir -meh kimi üzünə əsən

Mən şər istəmərəm, bu yer üzündə, o şəri ilk öncə sən istəməsən

İnşərrən fə şərun vəla uriiduşşərrə illə ən tə şəə. Bu beytdə şair “Fə” və “Tə” hərfləri ilə  kəlimələrin digər hərflərinə ehtiyac duymamışdır. Lakin sözün axışından mənanı rahat anlamaq olur. Allah ən doğrusunu biləndir.

Qurtubi belə demişdir. Hədisdə Kim bir adamın ölümünə yarım kəlimə ilə kömək edərsə, deyilmişdir. Sufyan bunu belə izah etmişdir: Uktul (öldür) yerinə, “uk” deməsi kimi. Xüseyf də Mücahiddən belə dediyini rəvayət etmişdir: Surələrin əvvəlindəki “qaf sad hə mim ta sin mim əlif ləm ra” və sair kimi hərflər heca hərfləridir.  Bəzi dilçilər belə demişdirlər: bunlar əlifba hərfləridir, surələrin başında qeyd edilməklə iyirmi səkkiz hərfdən digərlərini saymağa ehtiyac qalmamışdır. Məsələn: Hər hansı bir adam: oğlum “əlif bə tə sə” yazır deyər və iyirmi səkkiz hərfdən bunları qeyd edərək digərlərini saymağa ehtiyac duymaz.

Məndə deyirəm ki, Surələrin başındakı hərflər təkrarları çıxsaq on dörd ədəddir. Bunlar əlif ləm mim sad ra kəf hə yə ayn ta sin hə qaf nun -dur. Hamısı bu cümlədə cəmlənir: Nassu həkimun qatıun ləhu sirrun. (Hikmət sahibi dəlili kəsicidir onun çünki sirləri var) Bunlar əlifba hərflərinin yarısıdır. Bu qeyd edilən həriflər qeyd edilməyənlərdən daha şərəflidir. Bunun izah edilmə yeri də sərf (morfologiya) elmidir.

Zaməxşəri belə demişdir: Bu on dörd hərf, hərf cinslərinin bütün siniflərini ehtiva etməkdədir. Yəni bunlar məhmus, məchur, yumşaq, sərt, dilin damağa dəyən, ağzın açıq olduğu, dilin üst damağa dəydiyi, və ya bunun əksi olduğu, qalqalə hərflərindən ibarətdir. Bunları aydın bir şəkildə izah etmiş və sonra da: Hər şeydə incə hikməti olan Allah nöqsandan uzaqdır demişdir. Bu sayılan cinslərlə kifayətlənmişdir. Bildin ki, əksər (çoxluq) üçün ümumi qayda vardır. Bu baxımdan bəziləri burada belə qısa izah vermişdirlər: Şübhə yoxdur ki, bu hərfləri Allah Təala boş yerə endirməmişdir. Bəzi cahillər Qurandakılar olduğu kimi götürülür, onların ümumi mənaları yoxdur, deyirlər ki buda böyük xətadır. Əslidə isə bunların birbaşa mənaları vardır. Əgər bu mövzuda günahsız peyğəmbərdən bizə  bir şey gəlsəydi, biz də onu deyərdik. Əks halda olduğumuz yerdə qalaraq : Ona iman etdik, hər şey Allah qatındandır” (Əli İmran, 7) deyərik. Alimlər bunlardan hər hansı birinin üzərində icma etməmişlər, fərqli fikirlər bəyan etmişdirlər. Kim bəzi görüşləri dəlillərlə isbat edərsə ona tabe olmaq lazımdır. Əks halda məna aydınlaşana qədər gözləmək lazımdır.

Mənalarını diqqətə almadığımız təqdirdə surələrin əvvəlindəki bu hərfləri gətirməkdə hikmət nədir? Bəziləri: Surənin əvvəli bilinsin deyə gətirilmişdir, demişdirlər. Bunu ibn Cərir qeyd etmiş və zəif olduğunu bildirmişdir. Çünki surələrin ayrılması bunlar olmasa da mümkündür. Bəsmələnin yazılıb və ya oxunması bunu asanlıqla təmin edir. Başqaları isə belə demişdirlər: Bunlar müşriklərin diqqətini çəkmək üçün gətirilmişdir. Çünki onlar Qurandan üz çevirirdilər. Axırda bu hərfləri eşidəndə diqqətlə dinlədilər. Bunu da ibn Cərir rəvayət etmişdir ki, bu da zəif rəydir. Çünki əgər belə olsaydı bütün surələr bu kimi hərflərlə başlayardı. Halbuki, çoxunda bunlar yoxdur. Əgər belə olsaydı onlarla (müşriklərlə) sözə belə başlamaq istəməzdik, istər surənin əvvəli olsun istərsə də başqa hissəsi. Bundan başqa, bu surə ilə onun ardınca gələn Ali-İmran surəsi, ikisi də Mədinədə enmişdir. Orada müşriklərlə xitab yoxdur. Ona görə də deyilənlər əsassızdır.

Başqaları isə belə demişdirlər: Surələrin belə başlaması Quranın möcüzəsi və xalqın ona oxşarını gətirməkdə aciz olduqlarını göstərmək üçün gətirilmişdir. Halbuki, Quran bu hərflərdən ibarətdir. Razi bu rəyi təfsirində Mübarrad ilə bir qrup tədqiqatçıdan rəvayət etmişdir. Qurtubu də Fərra ilə Qutrubdan belə rəvayət etmişdir. Zəməxşəri bunu Kəşşaf əsərində təsdiqləmiş və şiddətlə müdafiə etmişdir. Şeyx imam Əlləmə Əbul Abbas İbn Teymiyyə ilə şeyximiz Hafiz Müctəhid Əbul Həccac əl Mizzi də bu fikri dəstəkləmişdirlər. Bunu mənə İbn Teymiyyədən özü (Mizzi) nəql etmişdir.

Zəməxşəri belə demişdir: Bu hərflərin hamısı surələrin əvvəlində gəlməmişdir. Təkrar edilmələri də daha təsirli olmaları və qəlbə toxundurucu olsun. Necə ki bir çox qissələr və meydan oxumalar da bu məqsədlə müxtəlif yerlərdə təkrar edilmişdir. Bəzən bir hərf gəlmişdir, məsələn “sad nun qaf” kimi. Bəzən iki hərf gəlmişdir məsələn ha mim kimi. Bəzən üç hərf gəlmişdir, əlif ləm mim kimi. Bəzən də dörd hərf gəlmişdir “əlif ləm mim ra” və ya “əlif ləm mim sad” kimi. Bəzən beş gəlmişdir, məsələn “Kəf hə yə ayn sad” və “ya hə mim ayn sin qaf” kimi. Çünki ərəblərin danışıq tərzi bir hərf, iki hərf, üç hərf, dörd hərf və beş hərf şəklindədir. Bundan daha çox deyildir.

Mən də deyirəm ki, bu hərflərlə başlayan bütün surələrdə Quranın müdafiə edilməsi, möcüzəviliyi və böyüklüyünün  vurğulanması lazımdır. Bu da tədqiq edildiyi zaman ortaya çıxır və məlum olur ki, iyirmi doqquz surədə öz təsdiqini tapmışdır. Buna görə də Allah Təala “Əlif, ləm, mim. Bu kitabda şübhə yoxdur” (Bəqərə 1-2) buyurur. “Əlif, Ləm, Mim. Allah, Ondan başqa ibadətə layiq olan məbud yoxdur, əbədi Yaşayandır, bütün yaradılanların Qəyyumudur. O, sənə Kitabı gerçək olaraq, ondan əvvəlkiləri təsdiqləməsi üçün nazil etdi” (Ali Imran 1-3). “Əlif, Ləm, Mim, Sad. Bu, insanları qorxutmaq və möminlərə öyüd-nəsihət vermək üçün sənə nazil edilən Kitabdır. Ona görə qəlbin heç narahat olmasın” (Əraf, 1-2). “Əlif, Ləm, Ra. Bu, insanları öz Rəbbinin izni ilə qaranlıqdan nura – Qüdrətli, Tərifəlayiq Allahın yoluna çıxartmaq üçün sənə nazil etdiyimiz bir Kitabdır” (İbrahim 1). “Əlif. Ləm. Mim. Şübhə yoxdur ki, bu Kitabı aləmlərin Rəbbi olan Allah nazil etmişdir” (Səcdə1-2) “Hə, Mim. Bu, Mərhəmətli və Rəhmli Allah tərəfindən nazil edilmiş, ayələri Quran kimi ərəbcə müfəssəl izah edilmiş, anlaya bilən camaat üçün nəzərdə tutulmuş bir Kitabdır” (Fussilət 1-2). “Hə, Mim, Ayn, Sin, Qaf. Qüdrətli və Müdrik olan Allah sənə və səndən əvvəlkilərə belə vəhy edir” (Şura, 1-3). Daha bir çox ayələr vardır ki, onlara diqqətlə baxanlar dediklərimizin doğruluğunun fərqinə vararlar. Allah ən doğrusunu biləndir.

Amma kim bu hərflərin millətlərin ömrünü göstərdiyini və bunlardan hadisələrin, fitnələrin və müharibələrin vaxtlarını təyin edəcəyini irəli sürərsə, haqqı olmayan bir şeyi iddia etmiş və girmə haqqı olmayan sahəyə girmiş olar. Bu haqda zəif bir hədis rəvayət edilmişdir. O bununla bu sənədin səhhətindən çox, mənaca çürük olduğunu göstərir. Belə ki, Mağazi kitabının müəllifi Muhəmməd ibn İshaq ibn Yesar mənə rəvayət etdi, o da Kəlbidən, o da Əbu Salehdən, o da İbn Abbasdan rəvayət etdi ki, Cabir ibn Abdullah ibn Riyab dedi ki, Əbu Yasir ibn Ahtab, bir neçə yahidi ilə birlikdə Rasulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanından keçirdilər. O da Bəqərə surəsinin baş hissəsi olan “Əlif Ləm Mim. Bu kitabda şübhə yoxdur” (Bəqərə, 1-2) ayəsini oxuyurdu. Qardaşı Hüyey ibn Ahtab, bir neçə yəhudi ilə birlikdə onun yanına gəldi: Bilirsinizmi, Allaha and içirəm ki, Məhəmməddən ona enən “əlif ləm mim. Zəlikəl kitab” ayəsini oxuduğunu eşiddim, dedi. O da : Bəli, deyincə Hüyey ibn Ahtab o yəhudilərlə bir yerdə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına getdi “Ya Muhəmməd xatırlayırsanmı sən Allahın sənə endirdiklərindən “Əlif ləm mim,zəlikəl kitab” oxumuşdun”, dedi. O da :”Bəli” dedi. Onlarda :”Bunu sənə Allahdan Cəbrayılmı gətirdi?” deyə soruşdular. O da :”Bəli” dedi. Onlar da : And içirik ki, səndən əvvəl və səndən başqa mülkünü və ümmətinin müddətini bildiyimiz bir peyğəmbər göndərmədi, dedilər. Bundan sonra Huyey ibn Ahtab qalxdı yanındakılara çevrilib dedi: “Əlif bir, Lam otuz, Mim də qırxdır, cəmi yetmiş bir il edər. Mülkünün müddəti və ümmətinin əcəli yetmiş bir il olan peyğəmbərin dininə girəcəksiniz?” Sonra da üzünü Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) tutub “Ya Muhəmməd bundan başqa var mı? Dedi. O da :”Bəli” dedi. O da :”Nədir o?” soruşdu. O da “Əlif lam mim sad” dedi. O da “ Bu daha ağır və uzundur” dedi. Əlif bir, lam otuz, mim qırx, sad da yetmişdir. Cəmi yüz otuz bir il edir. Yanında bundan başqa var mı? dedi. O da :”Bəli” dedi O da :”Nədir o?” soruşdu. O da “Əlif lam ra” dedi. O da “ Bu daha ağır və uzundur” dedi. Əlif bir, ləm otuz, ra ikiyüzdür. Toplamı 231 il edər. Ya Məhəmməd , yanında bundan başqa var mı? dedi. O da :”Bəli” dedi O da :”Nədir ?” soruşdu. O da “Əlif lam mim ra” dedi. O da “ Bu daha ağır və uzundur” dedi. Əlif bir, lam otuz, mim qırx, ra ikiyüzdür. Cəmi iki yüz yetmiş bir edər, dedi. Sonra Ya Məhəmməd sənin vəziyyətin bizə qarışıq gəldi, sənə verilən azdırmı, çoxdurmu , bilmirik, dedi. Sonra da qalxın gedək, dedi. Sonra Əbu Yasir, qardaşı Hüyey ibn Ahtaba və yanındakı hahamlara: Nə bilirsiz bəlkə, Məhəmmədə hamısının cəmi qədər, yəni yetmiş bir, yüz otuz bir, iki yüz otuz bir,  iki yüz yetmiş bir qədər verilmişdir ki, cəmi yeddi yüz dörd edər, dedi. Onlar da “Onun vəziyyəti biz görə qarışıqdır” dedilər. Bu ayələrin onlar haqqında endiyini iddia etdilər. “O elə Allahdır ki, kitabı sənə endirdi. Onlardan bəzi ayələr möhkəmdir, onlar kitabın anasıdır. Digər bəziləri isə mütəşabehdir”( Ali İmran 7).

Bu hədis Muhəmməd ibn Saib əl Kəlbiyə istinad edir, onun isə tək rəvayət etdiyi hədislər dəlil olmaz. Bundan başqa əgər bu məslək (hərflər bağlı elmi) doğrudursa qeyd etdiyimiz 14 hərflə hesab edilməlidir. O zaman daha çox şey ifadə edər. Əgər təkrarları ilə birlikdə hesablanarsa ortaya daha böyük və daha mükəmməl bir rəqəm çıxar. Allah daha yaxşı bilir.

İbn Cüreycdən rəvayət edilir ki, İbn Abbas “Zəlikəl Kitab” bu kitab, demişdir.  Mücahid, İkrimə, Said ibn Cübeyr, Suddi, Muqatil ibn Həyyan, Zeyd ibn Əsləm və ibn Cüreyc, “zəlikə” — həzə mənasındadır, demişdirlər. Ərəblər bu iki ismi bir birinin əvəzində istifadə edirlər. Bu onların dilində bilinən bir şeydir. Bunu da Buxari, Mamər ibn əl Musennadan, o da əbu Ubeydədən rəvayət etmişdir. Zaməxşəri belə demişdir: “Zəlikə (bu) “Əlif Ləm Mimə” işarətdir. Çünki Allah Təala “Lə fəridun  vəla avanun beynə zəlik” (Bəqara 68) və “Zəlikum hukmullahi yəhkumu beynəkum”(Mumtehinə 10) və “Zəlikumullah” (Ənam, 95), buyurmuşdur. Bunun kimi yuxarıda qeyd edilən şeyə işarət edən çox misallar vardır. Bəzi təfsirçilər Qurtubi və digərlərinin nəqlinə baxaraq “zəlikənin” Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) endirilməsi vəd edilən Qurana, və ya Tövrata və ya İncilə və ona qədər şeylərə işarət etdiyini demişdirlər. Çoxu bu fikri zəif saymışdırlar.  Allah ən doğrusunu biləndir.

Kitab Qurandır. Kim ibn Cərir və digərlərinin  rəvayət etdiyi kimi, bu kitab Tövrata və İncilə işarət edir deyərsə, heyvanını uzaq yerdə otarmış, məna çıxartmaq üçün dərinə getmiş və bilmədiyi şeyə əl atmış olar.

Rayb: Şübhə deməkdir. Suddi Əbu Malikdən, o da Əbu Salehdən, o da İbni Abbasdan, o da İbni Məsud ilə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əshablarından “lə raybə fih” bunda şübhə yoxdur mənasındadır demişdirlər. Əbuddərda, İbni Abbas, Mücahid, Said ibn Cubeyr, Əbu Malik, İbni Ömərin azad edilmiş köləsi Nafi, Ata, Əbul Aliyə, Rəbi ibn Ənəs, Muqatil ibn Həyyan, Suddi, Qatadə, İsmayıl ibn əbu Xalid də belə demişdirlər. İbn Əbu Hatim də: Mən də bunda ixtilaf bilmirəm, demişdir. Bəzən də “rayb” töhmət mənasında istifadə edilir. Şair Cəmil belə demişdir:

Deyəndəki, ey Cəmil, şübhələndirdin məni,

Dedim ki, ey Büseynə, bölüşürük şübhəni.

Bəzən də ehtiyac mənasında istifadə edilmişdir:

Tihamədən, Xeybərdən ödədik ehtiyacı

Sonra da yığışdırdıq, silahları, qılıncı

Burada kəlamın mənası belədir. Bu kitab ki, Qurandır, onun Allah qatından endirilməsində şübhə yoxdur. Necə ki, Allah Təala səcdə surəsində belə demişdir: “Əlif ləm mim, Kitabın aləmlərin Rəbbi Allah tərəfindən endirilməsində şübhə yoxdur”. Bəziləri də: bu xəbərdir, qadağan etmə mənasındadır, yəni onda şübhə etməyin, demişdirlər. Bəzi qarilər “Lə rayb” sözündə dayanar, “fihi hudən lil muttaqin” deyə başlayarlar. “Lə raybə fih” də dayanmaq, qeyd edilən  ayət səbəbi ilə daha yaxşıdır. Burada “hudən” sözü Quranın sifəti olur. Bu isə “fihi hudən” dən daha qüvvətlidir. “Hudən” Ərəd dili baxımından sifət olaraq adlıq halda olması, hal olaraq təsirli halda olması icazəlidir. Hidayət möminlərə məxsus edilmişdir, necə ki, Allah Təala buyurur: ”De ki: O iman edənlər üçün hidayət və şəfadır. İman gətirməyənlərin isə qulaqlarında tıxac vardır. Onlar ona qarşı kordurlar. Onlar sanki uzaq bir yerdən çağırılırlar”(Fussilət, 44). “Biz Quranda möminlər üçün şəfa və mərhəmət olan ayələr nazil edirik. Bu ayələr zalımların ancaq ziyanını artırır” (İsra, 82). Bunun kimi Qurandan ancaq möminlərin faydalanacağını göstərən bir çox ayələr vardır. Çünki o özü hidayətdir, fəqət ondan yalnız yaxşılar istifadə edə bilər. Çünki Allah təala belə demişdir: “Ey insanlar! Rəbbinizdən sizə bir öyüd-nəsihət, kökslərdə olana bir şəfa, möminlərə doğru yolu göstəricisi və mərhəmət gəlmişdir.”(Yunis 57) Suddi Əbu Malikdən, o da Əbu Salehdən, o da İbn Abbasdan, o da Murrə əl Həmədanidən, o da ibn Məsuddan o da bəzi əshablardan “hudənlil muttaqin” müttəqilər üçün nurdur, dediklərini rəvayət etmişdir. Şabi azğınlıqdan doğru yolu göstərən bir rəhbərdir , demişdir. Said ibn Cubeyr də: Müttəqilər üçün izahdır, demişdir ki, hamısı doğrudur. Suddi Əbu Malikdən, o da Əbu Salehdən, o da İbni Abbasdan, o da Murrə əl Həmədanidən o da İbn Məsuddan rəvayət edir ki, bəzi səhabələr müttəqilər möminlərdir demişdirlər. Muhamməd ibn İshaq, Zeyd ibn sabitin azad edilmiş köləsi Muhəmməd ibn abu Muhəmməddən, o da İkrimədən o da Said ibn Cubeyrdən, rəvayət edir ki, İbni Abbas: Müttəqilər bildikləri hidayəti tərk etməkdə Allahın əzabından qorxanlar, gətirdiyi şeyləri təsdiq etməkdə Allahın rəhmətini umanlardır, demişdir. Əbu Ravkdən Dahhaq vasitəsi ilə rəvayət edilir ki, İbni Abbas: Müttəqilər mənə (Allaha) şirk qoşmaqdan qorxan və mənə itaət edən möminlərdir, demişdir. Süfyan Sevri bir adamdan, o da Həsən Bəsridən rəvayət edir ki, müttəqilər Allahın haram etdiyi şeylərdən çəkinən və fərzləri yerinə yetirənlərdi, demişdir. Əbu Bəkr ibn Əyyaş deyir ki, Aməş məndən müttəqilər haqqında soruşdu, mən də ona cavab verdim. Mənə Kəlbidən soruş, dedi. Mən də soruşdum, o da: Müttəqilər böyük günahlardan çəkinənlərdir dedi. Məndə Aməşə bunu xəbər verdim, o da belə  fikirdə idi, dedi və etiraz etmədi. Qatadə, Müttəqilər Allah  ardınca gələn ayədə Allahın “onlar qeybə iman edər və namazı dosdoğru qılarlar” (Bəqara, 3) deyə təsvir etdiyi kəslərdir, demişdir. İbn Cərir bunu üstün rəy hesab etmişdir: Ayə bütün bunları ehtiva edir və onun dediyi kimidir. Tirmizi ilə İbn Macə Əbu Aqil Abdullah ibn Aqildən, o da Abdullah ibn Yeziddən, o da Rabia ibn Yeziddən, o da Atiyyə ibn Qeysdən, o da Atiyyə əs Sadidən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Qul şübhəli olmayan şeyləri şübhəli ola bilər  narahatçılığı ilə rədd etmədikcə müttəqilərdən ola bilməz. Sonra da Tirmizi: Hədis həsən qəribdir, demişdir.

İbn əbu Hatim, mənə atam rəvayət etdi dedi, o da Abdullah ibn İmrandan, o da İshaq ibn Süleymandan yəni Razidən, o da Muğirə ibn Muslimdən rəvayət edir ki, Meymun ibn Abu Həmzə dedi ki, mən Abu Vailin yanında oturmuşdum. Yanımıza bir adam gəldi, ona Muazın dostlarından Əbu Afif deyirdilər, Şəqiq ibn Sələmə ona : Ey Əbu Əfif, bizə Muaz ibn Cəbəldən bir hədis oxumayacaqsan?- dedi. O da Yaxşı, ondan belə dediyini eşitdim, dedi: İnsanlar qiyamət günündə düz bir yerdə dayandırılarlar: “Müttəqilər haradadır?” deyə səslənilər. Onlar qalxar Allahın himayəsinə sığınarlar, Allah da onlardan pərdələnməz. Mən də müttəqilər kimlərdir? dedim. O da: Şirkdən və bütlərə ibadət etməkdən çəkinənlər, Allaha ixlasla ibadət edənlərdir. Cənnətə doğru keçərlər, dedi.

Bəzən hidayət deyilir amma qəlbdə yerləşən iman qəsd edilir. Bunu da qəlblərə ancaq Allah Təala yerləşdirir. Allah Təala belə demişdir: “Şübhəsiz ki sən sevdiyini hidayət edə bilməzsən” (Qasas, 56).”Onlara hidayət vermək sənə aid deyildir” (Bəqəra 272). Allah kimi azdırarsa ona hidayet verəcək yoxdur” (Əraf, 186). “Allah kimə hidayət verərsə, o doğru yolu tapmışdır. Kimi də azdırarsa onun üçün doğrunu göstərən bir dost tapmazsan” (Kəhf, 19). Bunlardan başqa bir çox ayələr də vardır. Bəzən də hidayət deyirlər amma ondan haqqın çatdırılması, izahı və göstərilməsi qəsd edilir. Allah təala belə demişdir: “Həqiqətən də sən doğru yola hidayət edərsən” (Şura, 52). “Sən ancaq bir xəbərdaredicisən, hər cəmiyyətin bir hidayət edəni vardır” (Rad, 7). “Səmud qövmünə gəlincə onalara hidayət verdik. Onlar isə korluğu hidayətə dəyişdilər” (Fussilət, 17). ”Onu iki yola hidayət etmədikmi?” (Bələd, 10). İki yolda məqsəd bəziləri üçün xeyir və şərdir. Bu da üstün olmağa layiq bir rəydir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Təqva kəlməsinin əsli xoşagəlməz şeylərdən çəkinməkdir. Çünki əsli vaqvadır, bu isə viqayə sözündən əmələ gəlib. Şair Nəbiğə belə demişdir:

Salmamaq üçün başından açılan örpəyini

Biz çəkdik, tutmaq üçün o uzatdı əlini

Başqası isə belə demişdir:

Günəşdən niqabını çəkincə, öz əliylə

Əvəzlədi niqabı, və gözəl biləyiylə

Belə deyilmişdir: Ömər ibn Xəttab- radiyallahu anh Ubey İbn Kabdan təqva haqqında soruşdu, o da “Sən tikanlı yolda getmisənmi?” dedi. O da “Bəli” dedi. O da “Neylədin?” dedi. O da “Ətəyimi çirmələdim və tapdamamağa çalışdım”, dedi. O da: Bax təqva budur, dedi. Şair ibn Mutəz bu mənanı belə dilə gətirmişdir:

İstər kiçik olsun istərsə böyük

Tərk et günahları, ağırıdır bu yük

Tikanlı yollarda yerisən əgər

Hər addım, ehtiyat istəməz məgər?

Kiçik günahları xor görmə saqın

Xırda daş kəsəkdir tərkibi dağın.

Əbuddərda bir gün belə bir şeir oxudu:

İnsan arzusunun dalınca gedər,

Allah istəyərsə, O bunu edər.

İnsan “mənfəətim və malım” deyər

Ən gözəl mənfəət, nə gözəl dəyər

Allahın təqvası deyildir məyər?

 

İbn Macə Sunən əsərində Əbu Umamədən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir. Bir insan Allahın təqvasından sonra yaxşı bir zövcə qədər xeyirli bir şey əldə etməmişdir. Ona baxarsa sevindirər, ona əmr edərsə itaət edər, and içdirərsə andına sadiq qalar, yanında olmazsa özünü və malını qoruyar.

Əbu Cəfər əl Razi, Ala ibn əl Museyyib ibn Rafidən, o da Əbu İshaqdan, o da Əbul Əhvasdan rəvayət edir ki, Abdullah ibn Məsud: Iman təsdiq etməkdir, demişdir. Ali ibn abu Talhadan rəvayət edilir ki, İbn Abbas: “iman edənlər” təsdiq edənlərdir, demişdir. Mamər Zuhridən rəvayət edir ki, o “İman əməldir” demişdir. Əbu Cəfər ər-Razi Rəbi ibn Ənəsin “iman edənlər” qorxanlardır, dediyini rəvayət etmişdir.

İbn Cərir belə demişdir: Ən üstün rəy, iman edənlər, söz, etiqad və əməl baxımından qeybə iman sifətini daşıyanlardır. Allahdan qorxmaq iman mənasına girir ki, o da sözü işlə təsdiq etməkdir. İman Allahı kitablarını rəsullarını iqrar etmək, və bu iqrarı da əməllə təsdiq edən geniş mənalı bir kəlmədir.

Mən də deyirəm ki, İman lüğətdə sırf təsdiq mənasına gəlir. Bəzən Quranda istifadə edilir, ondan da bu murad edilir. Məsələn: “Allaha iman edər və möminlərə iman edər” (Tövbə, 61) ayəsində olduğu kimi. Və Yusifin qardaşlarının “Biz doğru desək də sən bizə iman edəcək deyilsən” (Yusif, 17) sözləri kimi. Əməllərlə bir yerdə istifadə edilərsə də bu mənaya gəlir, “ancaq iman edib yaxşı əməllər edənlər müstəsna”(İnşiqaq, 25). Amma mütləq olaraq istifadə edilərsə şəri iman mənasında qəbul edilər o da ancaq etiqad, söz və əməl baxımından olar. İmamların çoxu bu qənaətdədir. Hətta Şafi, Əhməd ibn Hənbəl, Əbu Ubeyd və daha bir çoxları bu xüsusda icma olaraq nəql etmişlər ki: İman söz və əməldir, artar və azalar demişdirlər. Bu mövzuda bir çox əsər və hədislər varid olmuşdur ki, biz də onları Buxari şərhinin əvvəlində qeyd etmişik. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

Bəziləri də onu qorxu kimi də təfsir etmişdirlər. Məsələn “Rəbblərindən qiyabən qorxarar” (Mülk, 12) və: “Kim Rəhmandan qiyabən qorxar və Allaha dönən bir qəlb ilə gələrsə (Qaf, 33)” ayələrində olduğu kimi. Qorxu da iman və elmin xülasəsidir. Beləki, AllahTəala belə demişdir. “Qullardan Allahdan ancaq Alimlər qorxar”(Fatir, 33) ayəsində olduğu kimi. Bəziləri də belə demişdirlər: Onlar görünənə iman etdikləri kimi görünməyənə də iman edərlər, münafiqlərdən bəhs edən bu ayədə olduğu kimi: ”İman edənlərlə qarşilaşdığı zamab biz də iman etdik deyərlər. Şeytanları ilə baş başa qaldıqları zaman isə: Şübhəsiz ki biz sizinlə bərabərik,biz ancaq onları məsxərəyə qoyuruq, deyərlər” (Bəqara, 14) və “Münafiqlər sənin yanına gəldikləri zaman şəhadət edirik ki sən həqiqətən Allahın elçisisən, deyərlər. Allah bilir ki, sən onun elçisisən. Allah şahidlik edər ki, münafiqlər yalançıdır” (Munafiqun, 1). Buna görə də “bilğaybi” sözlüyü halı bildirir, yəni insanların yanında olmadıqları zaman deməkdir.

Amma burada qeybdə qəsd edilən şey xüsusunda da sələfin ifadələri müxtəlifdir. Hamısı da doğrudur, hamısı da Allahın qəsd etdiyi şeydir. Əbu Cəfər Ər-Razi, Rəbi İbn Ənəsdən Əbul Aliyə: ”Qeybə iman edərlər” sözündə: Allaha, mələklərə, kitablarına, peyğəmbərlərinə, axirət gününə, cənnətinə, cəhənnəminə, ona qovuşmağa iman edərlər; ölümdən sonrakı həyata və dirilməyə də iman edərlər. Bütün bunlar qeybdir demişdir. Qatadə İbn Diamə də belə demişdir. Suddi, Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən, o da İbn Abbasdan bir də Suddi o da Murrə Əl-Həmədanidən o da İbn Məsuddan o da Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzi sahəbələrindən: Qeyb cənnət və cəhənnəm kimi qullardan gizlədilən şeylərdir demişdilər. Muhəmməd İbn İshaq, Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməddən, o da İkrimədən və ya Səid İbn Cubeyrdən, İbn Abbas “qeyb” Allahdan gələnlərdir, demişdir. Süfyan Sevri Asimdən rəvayət edir ki, Zər belə demişdir: ”Qeyb” Qurandır. Ata İbn Əbi Rəbah da: Kim Allaha iman edərsə qeybə iman etmiş olar demişdir. İsmayıl İbn Əbi Xalid də: ”Qeybə iman edərlər” İslam qeybinə iman edərlər demişdir. Zeyd İbn Əsləm də “Qeybə iman edərlər” qədərə iman edərlər, demişdir. Bütün bunlar bir mənada toplanmışdır, çünki bu izah olunanlar iman edilməsi lazım olan qeyb cümləsindəndir.

Səid İbn Mənsur belə demişdir: Bizə Əbu Muaviyə Aməşdən rəvayət etdi ki, Əmmara İbn Umeyr o da Abdurrəhman İbn Yəziddən rəvayət edir ki: Biz Abdullah İbn Məsudun yanında oturmuşduq; Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələrindən bizi imanda ötmələrindən bəhs etdik. Abdullah İbn Məsud: Muhəmməd sallahu aleyhi vəssəlləmin vəziyyəti onu görənlər üçün aydındı. Özündən başqa ilah olmayan Allaha and içirəm ki, qeybə iman edəndən daha fəzilətli bir şeyə iman edən kimsə yoxdur, dedi, sonra da bu ayələri oxudu: “Əlif. Ləm. Mim. Bu, qətiyyən şübhə doğurmayan, müttəqilərə doğru yol göstərən bir Kitabdır. O kəslər ki, qeybə iman gətirir, namaz qılır və Bizim onlara verdiyimiz ruzidən xərcləyirlər. İbn Əbi Hatim, İbn Mərdəveyh və Hakim də Mustədrəkində Aməşə çatan yollardan da belə demişlərdir. Hakim: Səhihdir, İki şeyx bunu təxric etməmişdir, demişdir. İmam Əhmədin rəvayət etdiyi bu hədis də bu mənadadır: Bizə Əbul Muğirə o da Əvzaidən o da Əsid İbn Abdurrəhmandan o da Xalid İbn Dureykdən rəvayət edir ki, İbn Məhayriz deyir ki: Əbu Cumaya bizə Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) eşitdiyin bir hədis daniş, dedik. O da: Yaxşı, sizə gözəl bir hədis danışım, dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə səhər yeməyini yedik. Yanımızda da Əbu Ubeydə İbn Cərrah var idi: ”Ya Rəsulullah, bizdən daha xeyirli bir kimsə varmı? Səninlə bərabər müsəlman olduq, səninlə bərabər cihad etdik” dedi. O da “Bəli” dedi. “Sizdən sonra gələn məni görmədikləri halda mənə iman edən bir qövm” dedi.  Başqa bir rəvayətdə də belədir: Əbu Bəkir İbn Mərdəveyh təfsirində belə demişdir: Bizə Abdullah İbn Cəfər o da İsmayıldan o da Abdullah İbn Məsuddan, bir də Abdullah İbn Salihdən o da Muaviyyə İbn Salihdən rəvayət etdi ki, Salih İbn Cubeyr belə deyir: ”Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Əbu Cuma namaz qılmaq üçün Beytul-müqəddəsə gəldi. O gün üçün yanımızda da Racə Əbu Hayvə radıyallahu anhu var idi. Namazdan sonra onu yola salmaq üçün çıxdıq. Getmək istədiyi vaxt: Qazanc və mükafata layiq oldunuz, sizə Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)veşitdiyim bir hədisi deyim. Biz də “De” Allah sənə rəhm etsin, dedik. Belə dedi: ”Biz Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə birlikdə idik. Yanımızda Muaz İbn Cəbəl də var idi. On adam olardıq. “Ya Rəsulullah, mükafatı bizdən daha böyük olan biri varmı? Allaha iman etdik, sənə tabe olduq” dedik. O da belə dedi: İman etmənizə nə maniyə olurdu. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) aranızda idi, göydən vəhy enirdi. Sizdən sonra gələn bir qövm, onlara iki qapaq arasında bir kitab gəlir, ona iman eləyər və içindəkilərə əməl edərlər. Elə onlar mükafat baxımından sizdən iki qat üstündürlər, dedi. Sonra İbn Mərduveyh bunu Dəmrə İbn Rəbia, Mərzuq İbn Nəfi, Salih İbn Cubeyr, Əbu Cuma yolu ilə də rəvayət etdi.

Bu hədisdə vicadə deyilən və hədisçilərin ixtilaf etdiyi yazılı hədis mətni ilə əməl etmənin caiz olduğuna dəlillər vardır. Necə ki, mən də bunu Buxarinin şərhinin əvvəlində təhlil etdim. Çünki, peyğəmbərimiz bu hərəkətə görə onları mədh etmiş və onlara məhz bu cəhətdən böyük savab olduğunu bildirmişdir. Həsən İbn Ərəfə Əl-Abdinin rəvayət etdiyi hədis də belədir: Bizə İsmayıl İbn Əyyaş Əl-Hımsi o da Muğirə İbn Qeys Ət-Təmimidən o da Amr İbn Şuaybdən o da atasından o da babasından nəql edir ki, : Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): ”Sizcə iman baxımından kimlər daha təəccübləndiricidir?” dedi. Onlar da: Mələklər dedilər. O da: Onlar necə iman etməsinlər? Axı onlar Rəbblərinin yanındadılar, dedi. Onlar da: Peyğəmbərlər dedilər. O da: necə iman etməsinlər. Axı onlara vəhy enir, dedi. Onlar da: Bizik dedilər. O da: siz də necə iman etməyəsiniz. Axı mən sizin aranızdayam, dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dedi: Bilin ki, imana görə ən təəccüb ediləcək yaradılanlar, sizdən sonrakı bir qövmdür ki, bunlar yazılı bir neçə səhifə taparlar və içindəkilərə iman edərlər. Əbu Hatim Ər-Razi: Muğirə İbn Qeys Əl-Bəsrinin hədisi munkərdir, dedi.

Mən də deyirəm ki, ancaq Əbu Yala Müsnədində, İbn Mərduveyh Təfsirində və Hakim də Müstədrəkində Muhəmməd İbn Həmiddən (zəif ravidir) o da Zeyd İbn Əsləmdən, o da atasından o da Ömərdən o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) oxşar rəvayət etmişdir. Hakim də: İsnadı səhihdir, Buxari ilə Muslim təxric etməmişlərdir, demişdir. Bir oxşarı da Ənəs İbn Malikdən mərfu olaraq rəvayət edilmişdir. Allah daha yaxşı bilir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam o da Abdullah İbn Muhəmməd Əl-Musnididən o da İshaq İbn İdrisdən o da İbrahim İbn Cəfər İbn Mahmud İbn Sələmə Əl-Ənsaridən o da Cəfər İbn Mahmuddan o da nənəsi Nüveylə Bint Əsləmdən belə rəvayət etmişdir ki: Zöhrü və əsri Harisoğullarının məscidində qıldım. İlya (Qudus) məscidinə üz tutduq, iki rükət qıldıq, sonra bizə Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) Kəbəyə tərəf yönələrək namaz qıldığı xəbəri gəldi. Qadınlar kişilərin yerinə, kişilər də qadınların yerinə keçdilər. Qalan iki rükəti da Kəbəyə tərəf yönələrək qıldıq. İbrahim deyir ki, mənə Harisoğullarından bir nəfər nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onların belə elədiklərini eşidincə: Onlar qeybə iman edən qövmdür, dedi. Bu hədis bu cəhətlə qəribdir.

İbn Abbas belə demişdir: ”Namazı doğru qılarlar”: Yəni namazı fərzləri ilə qılarlar. Dahhaq İbn Abbasdan: Namazı doğru qılmaq, rüku, səcdə, qiraət, xuşu və özünü namaza vermə kimi şeyləri tam eləməkdir. Qatadə belə demişdir: Namazı doğru qılmaq, vaxtını buraxmamaq, dəstəmazını, rükunu və səcdəsini tam etməkdir. Muqatil İbn Həyyan belə demişdir: Onu doğru qılmaq vaxtını buraxmamaq, dəstəmazı tam almaq, rüku, səcdə, qiraət, təhiyyət və peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) salavat kimi şeyləri tam yerinə yetirməkdir. Həqiqətən də onu doğru etmək elə budur.

Əli İbn Əbu Talha və digərləri, İbn Abbasdan nəql etmişdilər ki, “Özlərinə ruzi olaraq verdiyimizdən Allah yolunda xərcləyərlər”: Bu, malların zəkatıdır, demişdir. Suddi, Əbu Malikdən, o da Əbu Salihdən, o da İbn Abbasdan, bir də Murrədən, o da İbn Məsuddan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzi sahabələri: Nəfəqə (xərc) insanın ailəsinə xərclədiyidir, demişlərdir. Bu da zəkat haqqındakı vəhy enmədən əvvəl idi. Cuveybirdən, Dahhaq belə demişdir: Nəfəqələr hər kəsin malının gücünə görə Allaha yaxınlaşmaq üçün edilən xərcləmələr idi. Hətta Bəraət surəsindəki yeddi sinif haqqında ayə nazil olana qədər bu belə idi. Bunlar onları nəsx etdi və yerində qaldı. Qatadə: “Özlərinə ruzi olaraq verdiklərimizdən xərcləyərlər” ayəsində: Allahın sizə verdiklərindən xərcləyin. Bu mallar əmanətdir, sənin yanında əmanət və borcdur. Ey Adəm oğlu, yaxında onlardan ayrılacaqsan. İbn Cərir bu ayənin zəkat və digər nəfəqələr üçün ümumi olduğunu demiş və belə buyurmuşdur: Ən uyğun və doğru yozum zəkat və nəfəqə kimi lazım gələn şeyləri verməkdir. Çünki Allah təala ümumi demiş və onları bununla mədh etmişdir. İnfaq da zəkat da təriflənən və xoş şeylərdəndir.

Mən də deyirəm ki, Allah təala çox vaxt namazla infaqı birlikdə zikr etmişdir. Çünki namaz Allahın haqqıdır, ona ibadətdir. O da onun tövhidini, onun təriflənməsini, ucaldılması, ona yalvarmağı, ona dua etməyi və ona təvəkkülü ehtiva edir. İnfaq isə faydalı şeyi yaradılanlara ehsan etməkdir. Buna da insanların ən layiq olanları qohumlar, ailələr və kölələrdir. Sonra da yadlardır. Vacib olan nəfəqələr və fərz olan zəkat bu infaqa daxildir. Bunun üçündür ki, iki səhihdə İbn Ömərdən rəvayət edilən hədisdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: İslam beş təməl üzərində qurulub: Allahdan başqa ilah olmadığına və Muhəmmədin Allahın rəsulu olduğuna şəhadət etmək, namaz qılmaq, zəkat vermək, ramazan orucunu tutmaq və Kəbəni həcc etmək. Bu xüsusda hədislər çoxdur.

Namazın əsli Ərəb dilində duadır. Şair Əaşa belə demişdir:

Bir gözətçisi vardır ayrılmaz qapısından,

Başı kəsilsə belə, Əl çəkməz duasından

Yenə belə demişdir:

Meh əsdi, hava dəydi piyalədə şəraba,

Dua etdi,  istədi və xaç çəkdi o qaba

İbn Cərir bu iki beyti buna sübut olaraq gətirmişdir. Başqa birisi yəni şair Əaşa da belə demişdir:

Ölümüm yaxınlaşdı, qızım dedi Allahım, Atama ağrı vermə sənsən yalnız pənahım

Duanın bir hissəsi sənə qayıtsın qızım, hər kəsə bu dünyada köməkçi, dayaq lazım

Demək istəyir ki: Mənə etdiyin duanın eynisi sənə olsun. Bu bəllidir. Sonra əs-salat kəlməsi şəriətdə rükülü, səcdəli, müəyyən vaxtlarda bilinən, şərtləri və bəlli növləri ilə yerinə yetirilərək edilən özünəməxsus hərəkətə deyildi. İbn Cərir belə demişdir: Mən elə fikirləşirəm ki, namaza salat deyilməsi, namaz qılanın savab və ehtiyac istəyinin Allah tərəfindən yerinə yetirilməsi arzusuna görədir. Belə də deyilmişdir: O salveyn deyilən iki damarın namaz qılarkən rükü və səcdədə hərəkət etməsindəndir. Bu iki damar beldən büzdüm sümüyünə qədər uzanır. Bunun üçündür ki, at yarışında ikinci gələn ata, musalli deyilir. Bu rəyə etiraz edilmişdir. Bunun saly kökündən gəldiyi də deyilmişdir ki, o da bir şeyə möhkəm yapışmaqdır. Necə ki,: ”Lə yəsləhə” ona möhkəm sarılmaz və ona davam etməz “ancaq bədbəxt kimsə edər” (Leyl, 15) ayəsi də bundandır. Bunun ağacı düzəltmək üçün oda atmaqdan gəldiyi də deyilmişdir. “Həqiqətən namaz pis və çirkin əməllərdən çəkindirər. Allahın zikri ən böyükdür” (Ənkəbut, 45) ayəsi də bu mənadadır. Duadan törəməsi isə ən doğrusu və ən məşhurudur. Allah ən doğrusunu biləndir. Zəkat isə yeri gəlincə izah ediləcəkdir, inşəAllah.

İbn Abbas belə demişdir: “O kəslər ki, sənə nazil olana və səndən əvvəl nazil olanlara iman gətirir”: Yəni Allah tərəfindən gətirdiyin şeyləri də səndən əvvəl peyğəmbərlərin gətirdiyi şeyləri də təsdiq edərlər. Onların aralarında ayrı seçkilik eləməzlər. Onların Rəbblərindən gətirdiklərini inkar etməzlər, demişdir. “Axirətə də yəqinliklə inanırlar”: Yəni öldükdən sonra dirilməyə, cənnətə, cəhənnəmə, hesaba və mizana inanırlar. Axirətə elə deyilməsi, dünyadan sonra olmasından ötrüdür. Təfsirçilər burada iki məvsufda, onlar yuxarıda Allah Təalanın : “O kəslər ki, qeybə iman gətirir, namaz qılır və Bizim onlara verdiyimiz ruzidən xərcləyirlər” (Bəqərə 3) dediyi kimsələrdir mi, onlar kimlərdir, deyə üç rəy üzrə ixtilaf etmişdilər. İbn Cərir bunları nəql etmişdir: Birincisi: Əvvəl sifətlənənlər ikinci dəfə də sifətlənənlərdir, onlar da Ərəblərin möminləri, əhli kitabın möminləri və digərləri olmaqla bütün möminlərdir. Bunu da Mücahid, Əbul-Aliyə, Rəbi İbn Ənəs və Qatadə demişlərdir. İkincisi: O ikisi birdir, onlar da əhli kitabın möminləridir. Bu iki rəyə görə vav bağlayıcısı sifətləri bir birinə bağlayan ədat olur. Bu ayədə olduğu kimi: “Ən Uca Rəbbinin adına təriflər de! O (Rəbbin) ki, (hər şeyi) yaradıb kamilləşdirdi; O (Rəbbin) ki, (hər şeyin müqəddəratını) əzəldən müəyyən edərək yol göstərdi, O( Rəbbin) ki, otlağı cücərdib, sonra da qaralmış samana çevirdi” (Ala, 1-5). Necə ki, şair də belə demişdir:

Ağa, cəsur hökmdara

Savaşda ordunun aslanı hökmdara

Burada sifətlər bir birinə bağlanmış, məvsuf isə təkdir. Üçüncüsü: Birinci məvsuflar Ərəb möminləridir. “O kəslər ki, sənə nazil olana və səndən əvvəl nazil olanlara iman gətirir, axirətə də yəqinliklə inanırlar” (Bəqərə, 4) sözündəki ikinci məvsuflar da əhli kitabın möminləridir. Bunu da Suddi, təfsirində İbn Abbas ilə bir neçə səhabədən nəql etmişdir. İbn Cərir rahmətullahi aleyh də bunu tərcih etmiş və dediyinə: “Həqiqətən, Kitab əhlindən elələri də var ki, Allaha müti olaraq həm Allaha, həm sizə nazil edilənə, həm də öz-lərinə nazil edilənə iman gətirir” (Ali İmran, 199) və “əvvəl özlərinə Kitab verdiyimiz kəslər ona iman gətirirlər.Onlara oxunduğu zaman: “Biz ona iman gətirdik. O, həqiqətən də, Rəbbimizdən olan haqdır. Biz ondan əvvəl də müsəlman idik!”– deyirlər.Səbr etdiklərinə görə onlara mükafatları ikiqat veriləcəkdir. Onlar pisliyi yaxşılıqla dəf edir və özlərinə verdiyimiz ruzidən xərcləyirlər” (Qasas, 52-54) ayələrini və İki Səhihdəki bu hədisi şahid gətirmişdir: Şabi, Əbu Burdədən rəvayət etmişdir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də belə demişdir: Üç kimsəyə mükafatları iki dəfə verilir: Əhli kitabdan öz peyğəmbərinə və mənə iman edən kimsəyə; Allahın haqqını və ağalarının haqqını lazımınca ödəyən köləyə; cariyəsini gözəlcə tərbiyə etdikdən sonra onu azad edərək onunla evlənən kimsəyə. İbn Cərir dediyinin düzgünlüyünə Allah Təalanın sürənin əvvəlində mömin və kafirləri sifətləmə menasibətini dəlil gətirmişdir. O, kafirləri kafir və münafiq olmaqla ikiyə ayırdığı kimi möminləri də Ərəb və əhli-kitab olmaqla ikiyə ayırmışdır.

Məncə  ən açığı Mücahidin rəyidir. Sevri onu bir adamdan, o da Mücahiddən rəvayət etmişdir. Onu başqaları da İbn Əbi Nəcih vasitəsi ilə Mücahiddən rəvayət etmişdir. O belə demişdir: Bəqərə surəsinin əvvəlində dörd ayə möminlər haqqında, iki ayə də kafirlər haqqında endi. On üç ayə də münafiqlərin haqqında endi. Bu dörd ayə bu sifəti daşıyan ərəb və əcəm, insan və cinlərdən olan bütün möminləri ehtiva edir. Bu sifətlərdən biri olmadan digəri səhih olmaz. Necə ki, biri digəri üçün çox vacib şərtdir. Qeybə iman, namaz və zəkat ancaq Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) gətirdiyi və ondan əvvəl peyğəmbərlərin gətirdikləri şeylərə inanmaqla və axirətə də kəsin inanmaqla səhih olur. Allahın rəhməti və salamı bütün peyğəmbərlərin üzərinə olsun. Bu, ancaq bununla səhih olduğu kimi Allah möminlərə də bunu əmr etmişdir. Necə ki, belə demişdir: “Ey iman edənlər, Allaha, Rəsuluna, Rəsuluna nazil etdiyi kitaba və ondan əvvəl nazil etdiyi kitaba iman edin.” “Əhli kitabla ancaq ən gözəl tərzdə mücadələ edin, ancaq zalımları istisna. Bizə nazil olana və sizə nazil olana iman etdik. Bizim ilahımız və sizin ilahınız birdir, deyin”.  “Ey Kitab verilmişlər! Üzləri sıyırıb arxalarına çevirməmişdən, yaxud şənbə əhlini lənətlədiyimiz kimi onları da lənətləməmişdən öncə yanınızda olanı təsdiqləyici (kimi) nazil etdiyimizə iman gətirin! Allahın əmri mütləq yerinə yetəcəkdir”(Nisa 47). De: “Ey Kitab əhli! Nə qədər ki, Tövrata, İncilə və Rəbbinizdən sizə nazil edilənə düzgün əməl etmirsiniz, siz doğru yolda deyilsiniz”. Əlbəttə, Rəbbindən sənə nazil edilən onlardan bir çoxunun azğınlığını və küfrünü artıracaqdır. Sən isə kafir tayfa üçün heyfsilənmə (Maidə 68). “Peyğəmbər öz Rəbbindən ona nazil edilənə iman gətirdi, möminlər də (iman gətirdilər). Hamısı Allaha, Onun mələklərinə, kitablarına və elçilərinə iman gətirdilər. “Biz Onun elçiləri arasında fərq qoymuruq!” Onlar dedilər: “Eşitdik və itaət etdik! Ey Rəbbimiz! Səndən bağış-lanma diləyirik, dönüş də yalnız Sənədir!” (Bəqərə, 285). “Allaha və Onun elçilərinə iman gətirən və onlardan heç birinin arasında fərq qoymayanlara Allah öz mükafatlarını verəcəkdir. Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir” (Nisa, 152). Daha bir çox ayələr vardır ki, onlar da möminlərə Allaha, peyğəmbərlərinə və kitablarına iman etmələrini buyurmuşdur. Ancaq əhli-kitab möminlərinin bir xususiyyəti vardır ki, onlar əllərində olana xüsusilə iman edərlər. İslama girərək buna da ayrıca iman etdikləri vaxt bundan ötrü iki qat savab qazanırlar. Digərlərinə gəlincə onlar üçün keçən şeylərin hamısına iman müzakirə mövzusudur. Necə ki, səhih hədisdə Buxarinin rəvayəti: “Əhli kitab sizə bir şey dediyi vaxt onları nə yalanlamayın nə də ki, təsdiq etməyin. Ancaq: Bizə nazil olana da sizə nazil olan da iman etdik, deyin. Ancaq bir çox Ərəblərin Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə göndərilən İslama imanları, onlardan İslama girənlərin imanından daha mükəmməl, daha geniş və daha əhatəli ola bilər. Onlar üçün bu etibarla iki savab məsələsi müzakirə mövzusu olarsa da başqaları üçün onların savabını iki qat keçəcək təsdiq də meydana gəlmiş ola bilər. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah təala “məhz onlar” demişdir, yəni yuxarıda qeyd edilən qeybə iman etmək, namaz qılmaq, özlərinə ruzi verilənlərdən Allah yolunda xərcləmək, Allahın Peyğəmbərə və özündən əvvəlki peyğəmbərlərə nazil etdiyinə və yaxşı əməllər edərək, haramları tərk edərək hazırlaşmağı məcburi edən axirət yurduna şübhəsiz inam kimi sifətləri haiz kimsələr, deməkdir. “doğru yoldadırlar”: yəni Allah Təaladan bir nur, bir açıqalama və bəsirət üzərindədirlər. “Həqiqətən də qurtuluşa çatanlar onlardır” yəni dünyada və axirətdə. Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: o da Muhəmməd İbn Muhəmməddən, o da İkrimədən vəya Səid İbn Müseyyindən rəvayət edir ki, İbn Abbas:” Onlar öz Rəbbindən (gələn) doğru yoldadırlar.” sözündə: Rəbblərindən bir nur və özlərinə gələn şeydə doğruluq üzərindədirlər, demişdir. “Məhz onlar nicat tapanlardır.” yəni axtardıqlarını tapanlar və qaçdıqlarının şərrindən xilas olanlar, deməkdir. “Onlar öz Rəbbindən doğru yoldadırlar” sözünün mənası: Rəbblərindən bir nur, bir dəlil, bir istiqamət və onları doğrultması və onları müvəffəq etməsi ilə doğruluq üzərindədirlər, deməkdir. “Məhz onlar nicat tapanlardır” sözünün təvili də; əməlləri və Allaha, kitablarına və peyğəmbərlərinə iman sayəsində savab qazanmaq, cənnətlərdə ölümsüzlük və Allahın düşmənlərinə hazırladığı əzablardan xilas olmaq kimi istədiyi şeyləri əldə edənlər və bunu bacaranlar, deməkdir. İbn Cərir birilərinin yuxarıda qeyd edildiyi kimi, belə bir rəyini nəql etmişdir: “Ulaikə alə hudən min Rabbihim” (Bəqərə, 4) sözündə yenidən “sənə nazil olana iman edərlər” deyə vəsf olunan əhli-kitabın möminlərinə işarət edilmişdir. Buna görə:”Vəlləzinə yumininə bima unzilə ileykə” sözü  yuxarıya bağlı olmamış və mübtəda olaraq mərfu olmuş olur. Xəbəri də: ”Ulaikə alə hudən min Rəbbihim və ulaikə humul muflihun” sözüdür. İbn Cərir isə bunun yuxarıda zikr edilən ərəb və əhli-kitab möminlərinə aid olmasını tərcih etmişdir. Çünki Suddi Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan bir də Murrə Əl-Həmədanidən o da İbn Məsuddan rəvayətə görə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bir qrup sahabəsi belə demişlərdir: Qeybə iman edənlər, ərəb möminləridir. Sənə nazil olana və səndən əvvəl nazil olana iman edənlər də əhli-kitabın möminləridir. Sonra da Allah Təala hər iki tərəfə birləşdirmiş və “Həqiqətən onlar Rəbblərindən bir hidayət üzərindədirlər və xilas olanlar da bunlardır” demişdir. Tərcihə münasib olanın bunun ümumi möminlərin sifəti olduğu və işarətin də onlara dönük olduğu da isə yuxarıda qeyd edilmişdir. Allah daha yaxşı bilir. Bu da Mücahid, Əbul Aliyə, Rəbi İbn Ənəs və Qatadədən nəql etmişdir. Allah onlara rəhmət etsin.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Mənə atam o da Yəhya İbn Osman İbn Salih Əl-Misridən o da atasından o da İbn Lehiadan, o da Ubeydullah İbn Əl-Muğirədən o da adı Suleyman İbn Amr olan Əbul Heysəmdən rəvayət etdi ki, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm): Ya Rəsulullah, biz qurandan bir şeylər oxuyuruq, ümidə qapılırıq. Elə şeylər də oxuyuruq ki, ümidimiz qırılır, dedilər vəya buna oxşar bir ifadə işlətdilər. O:”Sizə cənnət xalqından və cəhənnəm xalqından xəbər verimmi?” dedi. Onlar da: Bəli, ya Rəsulullah, dedilər. O da: “Əlif lam mim. Bu, qətiyyən şübhə doğurmayan, müttəqilərə doğru yol göstərən bir Kitabdır. Bu, qətiyyən şübhə doğurmayan, müttəqilərə doğru yol göstərən bir Kitabdır. O kəslər ki, sənə nazil olana və səndən əvvəl nazil olanlara iman gətirir, axirətə də yəqinliklə inanırlar. Onlar öz Rəbbindən doğru yoldadırlar. Məhz onlar nicat tapanlardır”(Bəqərə1-5) ayələrini oxudu: Həqiqətən cənnətliklər bunlardır, dedi. Onlar da: Onların biz olmasını umuruq, dedilər. Sonra da: Həqiqətən, kafirləri qorxutsan da, qorxutmasan da, onlar üçün fərqi yoxdur, iman gətirməzlər. Allah onların qəlblərini və qulaqlarını möhürləmiş, gözlərinə də pərdə çəkmişdir. Onlar üçün böyük bir əzab vardır.” sözünə qədər oxudu. Elə cəhənnəm xalqı da bunlardır, dedi. Onlar da: Biz onlardan deyilik, elə deyil mi, ya Rəsulullah?” dedilər. O da: Bəli dedi.

Allah Təala “Kafir olanlar” dedi, yəni haqqı örtüb bağlayanlar deməkdir. Allah Təala onlara bunu yazmışdır; onları qorxutmağın və qorxutmamağın birdir. Onlar sənin gətirdiklərinə iman etməzlər. Necə ki Allah Təala belə buyurmuşdur: “Həqiqətən, sənin Rəbbinin Sözü özlərinin əleyhinə doğru çıxmış kimsələr iman gətirməzlər. Onlara ayələrin hamısı gəlsə belə, üzücü əzabı görməyincə”(Yunus 96-97). Allah Təala inadkar əhli kitab haqqında da belə demişdir: “Özlərinə kitab verilənlərə bütün möcüzələri gətirsən sənin qiblənə dönməzlər”. Yəni Allah kimə bədzatlıq yazmışsa, onu xoşbəxt edəcək yoxdur, kimi də azdırmışdısa, onu hidayət edəcək yoxdur. Onlar üçün üzülmə. Sən onlara təbliğini çatdır, kim sənə müsbət cavab verirsə ən böyük pay onundur. Kim də arxasını çevirərsə onlara üzülmə, bu səni narahat etməsin. “sənin öhdənə düşən ancaq təbliğ etməkdir. Haqq-hesab çəkmək isə Bizə aiddir” (Rad 40). “Sən ancaq qorxudansan. Allah isə hər şeyi Qoruyandır” (Hud 12). Ali İbn Əbi Talhadan rəvayət edilmişdir ki, İbn Abbas: «Kafir olanları qorxutsan da qorxutmasan da eynidir, iman etməzlər” ayəsi haqqında belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bütün insanların iman etmələrini və hidayətdə ona tabe olmalarını şiddətlə istəyirdi. Allah Təala ona, əzəldə haqlarında xoşbəxtlik keçənlər iman edərlər, haqlarında bədbəxtlik yazılanlar da  iman etməzlər deyə xəbər verdi. Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd o da İkrimədən və ya Səid İbn Cubeyrdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: “onlar ki kafir oldular” :”Sənə endirilənləri inkar etdilər, istəyir ki, səndən əvvəlkilərə iman etdik desinlər, “onları qorxutsan da qorxutmasan da eynidir, iman etməzlər” yəni onlar yanlarında səninlə əlaqəli şeyləri inkar etdilər, onlardan alınan sözü yalanladılar, sənə gələni və özlərinə başqaları tərəfindən gətirilənləri inkar etdilər, artıq sənin tövsiyə və hədəni necə dinləyərlər? Onlar yanlarında səninlə əlaqəli bilikləri rədd etmiş vəziyyətdədirlər. Əbu Cəfər Ər-Razi, Rəbi İbn Ənəsdən rəvayət edir ki, Əbul Aliyə belə demişdir: Bu iki ayə Əhzab savaşını idarə edənlər haqqında endi. Allah onların haqqında belə dedi:”Məgər sən Allahın nemətlərini küfrə dəyişənləri və öz xalqını həlak yurduna sürükləyənləri görmürsənmi? Onlar Cəhənnəmə girəcəklər. Ora necə də pis yaşayış yerdir.”(İbrahim, 28-29). İbn Əbi Talhanın rəvayətində İbn Abbasdan ilk nəql etdiyimiz məna daha açıqdır. O mənada ki, digər ayələrlə təfsir edilmişdir. Allah daha yaxşı bilir.

İbn Əbi Hatim burada başqa bir hədis daha zikr etmiş, mənə atam oda Yəhya İbn Osman Əl-Misridən p da İbn Ləhiadan o da Ubeydullah İbn Əl-Muğirədən o da Əbul-Heysəmdən o da Abdullah İbn Amrdan nəql olunur ki, “Ya Rəsulullah, biz Qurandan elə şeylər oxuyuruq ki, ümidlənirik. Elə şeylər də oxuyuruq ki, ümidimiz qırılır, dedilər. O da :”Sizə xəbər verim mi?” dedi və: “Kafir olanları qorxutsan da qorxutmasan da eynidir, iman etməzlər” ayəsini oxudu. Məhz onlar cəhənnəmlikdir, dedi. Biz də, biz onlardan deyilik, elə deyil mi, ya Rəsulullah, dedilər. O da: “bəli” dedi.

Allah Təalanın: “Lə yuminun” sözünün erabdakı yeri, daha əvvəl qeyd edilən “səvaun aleyhim əənzərtəhum əm ləm tunzirhum” sözünün təkididir.  Yəni onlar hər iki halda da kafirdirlər, deməkdir. Bunun üçündür ki, onu “iman etməzlər” sözü ilə gücləndirmişdir. “Lə yuminun” sözünün xəbər olması da ehtimal olunandır. Çünki təqdiri: “İnnəlləzinə kəfəru ləyuminun” şəklindədir. O vaxt “səvaun aleyhim….” sözü ara cümləsi olur. Allah ən doğrusunu biləndir.

Suddi belə demişdir: “Xatəməllahu” Allah möhürlədi, deməkdir. Qatadə də ayənin mənası haqqında belə demişdir: Şeytana itaət etməyə başlayanda Allah qəlblərini və qulaqlarını möhürlədi. Gözlərində də pərdə vardır. Artıq onlar doğrunu görə bilməzlər, eşitməzlər, başa düşməzlər, dərk etməzlər. İbn Cureycdən, Mücahid belə demişdir: «Allah qəlblərini möhürlədi”: Mənə xəbər verildiyinə görə günahlar qəlbi hər tərəfdən əhatə eləyir, üzərində birləşir. Birləşməsi də möhürlənib damğalanmasıdır. İbn Cureyc belə demişdir: Möhür qəlbdə və qulaqda olur. İbn Cureyc belə demişdir: Mənə Abdullah İbn Kəsir Mücahiddən belə dediyini eşitmişdir: Pas möhürdən daha bəsitdir. Möhür də bağlamaqdan daha bəsitdir. Bütün bunların ən pisi qəlbin bağlanmasıdır. Aməş belə demişdir: Mücahid bizə əliylə göstərib belə dedi: Köhnələr (Əvvəlkilər) qəlbin bunu (əl) kimi olduğunu təsəvvür edərdilər. Qul bir günah işlədiyi vaxt biri bağlanır dedi və kiçik barmağını bağladı. Bir daha günah işləyərsə bu da bağlanır, dedi və o birisi barmağını bağladı. O birisi barmağını da bağladı, hamısını bağladı, sonra da: Məhz belə möhürlənir, dedi. Mücahid də belə demişdir: Bunun pas olduğunu demişdir. Bunu İbn Cərir Kureybdən o da Vəkidən o da Aməşdən o da Mücahiddən bir oxşarını rəvayət etmişdir. İbn Cərir belə demişdir: Bəziləri belə dedilər: «Allah qəlblərini möhürlədi» sözünün mənası onların təkəbbürlərini və dəvət edildikləri haqqı dinləməkdən üz çevirmələrini bildirməkdir. Necə ki, Filankəsin qulağı bu sözə kardır, deyirlər ki, qulaq asmaq istəməz, özünü böyük görür, təkəbbürünə görə başa düşmək istəmir, deməkdir. İbn Cərir: bu doğru deyildir. Çünki Allah təala qəlblərini və qulaqlarını möhürlədiyini xəbər vermişdir. Mən də deyirəm ki, Zaməxşəri İbn Cəririn rədd etdiyini doğrulamaq üçün uzun uzadı danışmış və ayəni beş tərəfdən yozum etmişdir ki, hamisi da çox zəifdir. Buna mötəzilə olmasından cəsarət almışdır. Çünki qəlblərin möhürlənib onlara haqqın girməsini çəkindirmək onun etiqadına görə Allah qatında çirkindir. Əgər Zəməxşəri Allah təalanın: “Onlar azdıqca Allah da qəlblərini azdırdı” (Saf, 5) və “Qəlblərini  və gözlərini çeviririk, necə ki, ilk əvvəl də iman etməmişlərdir. Onları azğınlıqları içində çabalamağa buraxırıq” (Ənam, 110) ayələrini və oxşarlarını başa düşsə idi, qəlblərinin möhürlənməsinin və hidayətlərinə əngəl olmasının batildə irəli getmələri və haqqı tərk etmələrindən ötrü olduğunu bilərdi. Bu da Allahdan çirkin olmayan gözəl bir ədalətdir. Əgər bunu qavrasa idi, o dediyini deməzdi. Allah daha yaxşı bilir.

Qurtubi deyir ki, ümmət buna icma etmişdir ki, Allah təala özünü kafirlərin küfrlərinə görə qəlblərini möhürləyən və damğalayan  olaraq  vəsf  etmişdir. Necə ki: “Xeyir, Allah onları küfrləri üzündən möhürlədi” (Nisə, 155) demişdir. Qurtubi qəlblərin çevrilməsini mövzu eləyən: «Ey qəlbləri çevirən, qəlblərimizi dinin üzərində sabit elə» və Huzeyfənin Səhihdəki hədisini də zikr etmişdir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Fitnələr qəlblərə həsir kimi hörülür. Hansı qəlb onu içinə çəkərsə, ona qara bir nöqtə vurulur. Hansı qəlb də onu rədd edərsə ona da ağ bir nöqtə vurulur. Axırda ortaya iki qəlb çıxar: Biri ağ mərmər kimi ağappaq qəlb ki, ona göylər və yer durduqca fitnə zərər verməz. O birisi də, qara ləkəli, tərs çevrilmiş qab kimidir. Nə yaxşılığı yaxşılıq kimi tanıyır, nə də pisliyi pislik kimi tanıyır. İbn Cərir belə demişdir: Mənə görə doğrusu Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) oxşar şəkildə rəvayət edilən bu hədisdir: Bizə Muhəmməd İbn Bəşar o da Səvfan İbn İsadan o da İbn Əclandan o da Qaqadan o da Əbu Salihdən o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir:” Mömin bir günah işlədiyi vaxt qəlbinə qara bir nöqtə vurulur. Əgər tövbə edər, əlini çəkər və üzür diləyərsə, qəlbi cilalanır. Əgər irəli gedərsə günah qəlbini örtər. Necə ki, Allah təalanın: ”Xeyir, qazandıqları şeylərin pası qəlblərini örtmüşdür” dediyi budur. Bu hədisi bu cəhətdən Tirmizi ilə Nəsai Quteybədən, o da Leys İbn Saddan, İbn Macə də Hişam İbn Ammardan o da Hatim İbn İsmayıl və Vəlid İbn Muslimdən, üçü də Muhəmməd İbn Əclandan eyni sənədlə rəvayət etmişlər. Tirmizi: Həsən səhihdir, demişdir. Sonra İbn Cərir belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bunu xəbər vermişdir: Günahlar qəlbin üzərinə dalbadal gəlirsə, onu bağlayır. Bağlayanda da ona Allah qatında möhür vurulur. Möhür vurulanda da imanın girəcək yeri, küfrün də çıxacaq yeri qalmaz. Məhz “Allah qəlblərini və qulaqlarını möhürlədi” sözündəki möhür budur. Necə ki, gözümüzlə gördüyümüz qab və zərflərə vurulan möhür kimi. Necə möhür açılmadan içindəkinə çatmaq olmazsa, iman da Allahın möhürlədiyi qəlblərə və qulaqlara ancaq möhürlər açıldıqda və bağları açıldıqda sonra çatır.

Bil ki: Tam vəqf ”Xatəməllahu alə qulubihim və alə səmihim” üzərindədir. “Və alə əbsarihim ğişəvətun” sözü də tam cümlədir. Çünki, möhür qəlbdə və qulaqda, pərdə də gözdə olur. Necə ki, Suddi, təfsirində Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həm də Mürrə Əl Həmədani İbn Məsuddan o da Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bir qrup səhabəsindən “Allah onların qəlblərini və qulaqlarını möhürlədi” sözü üzərində belə demişdir: başa düşməzlər, eşitməzlər. Gözlərinə də pərdə çəkmişdir, görməzlər. İbn Cərir belə demişdir: Muhəmməd İbn Sad o da atamdan o da əmim Hüseyin İbn Əl Həsəndən o da atasından o da babasından nəql edir ki İbn Abbas: «Allah qəlblərini və qulaqlarını möhürlədi» ayəsində, pərdə gözlərdə olur demişdir. Belə də demişdir: Mənə Qasım o da Hüseyin yəni İbn Davud Suneyddən, mənə Həccacdan yəni İbn Muhəmməd Əl-Avərdən nəql etdi ki, İbn Cureyc belə demişdir: Möhür qəlb və qulaqda olur, pərdə də gözdə olur. Necə ki, Allah Təala :”Allah istəyərsə sənin qəlbini möhürləyər” (Şura, 24) və”Qulağına və qəlbinə möhür vurdu, gözünə də pərdə çəkdi” (Casiyə, 23) demişdir. İbn Cərir belə demişdir: Kim “və alə əbsarihim ğişavətən” şəklində nasb halında oxuyarsa ehtimal ki, gizli feli təqdir etmiş: və cəalə alə əbsarihim ğişavətən, demişdir. Ehtimal ki, “və alə səmihim” sözünün yerini diqqətə almışdır. Misal üçün “və hurun iyn” (Vaqiə, 22) ayəsində olduğu kimi. Şair də belə demişdir:

Ona yem olaraq saman və soyuq su verdim 

Axırda gözünün yaşları dağıldı

Bir başqası da belə demişdir:

Ərini cəngdə gördüm;                                                

Qılınc və mizraqla örtünmüşdür

Təqdiri belədir: “Və səkaytuhə məən bəridə” (ona soyuq su içirdim) və “mutəkilən rumhə” (əlinə mizraq almışdır) Sürənin əvvəlində dörd ayə ilə möminlərin sifətlərini vurğulayıb sonra da bu iki ayə ilə kafirlərin hallarını tərif eləyincə, zahirində iman göstərib içlərində küfr gizləyən münafiqlərin halını bəyan etməyə başladı. Vəziyyətləri bir çox insanlar üçün qarışıq olduğundan onları müxtəlif sifətlərlə uzun uzadı anlatdı. Bunların hamısı münafiqlikdir. Necə ki, Bəraət sürəsi və Münafiqun sürəsi də onların haqqında enmişdir. Hallarını açıqlamaq üçün onlardan Nur surəsində və digər surələrdə də bəhs etmişdir ki, onlardan və onlarla əlaqəsi olanlardan çəkinilsin.

Münafiqlik xeyri bəyan edib şəri gizlətməkdir. Bunun da müxtəlif növləri vardır. Etiqadi münafiqlik insanı əbədi cəhənnəmə aparar. Əməli münafiqlik isə böyük günahlardandır. Necəki aşağıda qeyd ediləcək. İbni Cüreyc də belə demişdir: münafiqin sözü işinə, içi çölünə, girişi çıxışına, görünəni görünməyənə uyğun gəlməz. Münafiqlərin sifətləri niyə Mədinədə enmişdir? Çünki Məkkədə münafiqlik yox idi; tam əksinə bəzi insanlar daxildə mömin olsalar da, xaricdə küfrü göstərirdilər. Rasulullah ﷺ Mədinəyə hicrət etdi. Orda Evs və Həzrəc qəbilərlərindən olan Ənsar var idi. Cahilliyyə dövründə ərəb müşrikləri kimi bütlərə ibadət edərdilər. Orada əhli kitab yəhudilər də var idi və bunlarda ata-babalırın yolunu gedərdilər. Bunlar üç qəbilə idi: Həzrəclərlə müttəfiq olan Qeynuqa oğulları, Nadıyr və Qurayza oğulları isə Əus ilə müttəfiq idilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Mədinəyə gəldikdə Əus və Həzrəc qəbilələrindən ibarət Ənsar müsəlman oldu. Yahidilərdən də çox az insan müsəlman oldu. Abdullah ibn Səlam radiyallahu anh da bunlardan idi. O zaman münafiqlik yox idi. Çünki müsəlmanlar qorxulacaq bir gücə malik deyildilər. Əksinə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Yəhudilər və Mədinə ətrafında bir çox ərəb qəbilələri ilə razılığa gəldi. Böyük Bədir döyüşü olduqda və Allah öz kəlamını meydana çıxararaq İslamı və müsəlmanları ucaltdıqda Abdullah ibn Übey ibn Səlul yolundan azdı. Mədinədə başçı idi və Həzrəcdən idi. Cahilliyə dövründə hər iki qəbilənin rəisi idi. Onu başçı seçmək istəmişlər.

Bu iki qəbilə xeyirlə qarşılaşaraq müsəlman olduqdan sonra isə Onu unutdular. O isə İslam və müsəlmanlar haqqında pis düşünməyə başladı. Bədir döyüşü baş verdikdə: bu yeni bir vəziyyətdir, dedi və İslama girmiş kimi görünməyə başladı. Onunla birgə eyni inancda olanlar və əhli-kitab da belə görünməyə başladılar. Beləcə Mədinə və ətrafdakı bədəvilərdə münafiqlik görünməyə başladı. Mühacirlərdə isə münafiqlik yox idi. Çünki heç kim zorla hicrət etməmişdi. Əksinə hicrət edərkən malını, övladını, torpağını  Allah rizası üçün və axirət yurdunu qazanmaq üçün tərk edirdilər.

Muhamməd ibn İshaq deyir ki, mənə Muhamməd ibn əbu Muhəmməd, o da İkrimə yaxud Said ibn Cübeyrdən rəvayət edir ki,  İbn Abbas “İnsanlardan elələri vardır ki, inanmadıqları halda “Allaha və axirət gününə iman etdik deyirlər” ayəti haqqında belə demişdir: Bunlar Əus və Xazrəc münafiqləri ilə onlara qoşulanlardır. Bunu Əbul Aliyə, Qatadə və Suddi də Əus və Xazrəc münafiqləri olaraq təfsir etmişdilər. Buna görədir ki, Allah Təala münafiqlərin sifətlərinə diqqət çəkmiş və möminlərin onların zahiri görünüşünə aldanmamasını istəmişdir. Əgər münafiqlərdən və onların iman anlayışlarından çəkinilməsə, buna görə geniş miqyaslı bir fəsad əmələ gələr. Çünki onlar daxilən kafirdirlər. Pis insanları yaxşı zənn etmək də çox zərərli şeylərdəndir. Allah Təala belə demişdir: “İnsanlar arasında elələri də vardır ki, mömin olmadıqları halda: «Allaha və Axirət gününə inanırıq»– deyirlər” Yəni bunu quru bir söz olaraq deyirlər. Necə ki Allah Təala belə demişdir “Münafiqlər sənin yanına gəldikləri zaman, şəhadət edirik ki, sən həqiqətən də Allahın Rəsulusan, deyirlər”. Yəni onlar yalnız sənin yanına gəldikdə bunu dilləri ilə deyirlər, ürəyində deməzlər. Buna görə də şəhadətlərini innə və təkid Ləm-i ilə gücləndirirlər. Necə ki, Allaha və Axirət gününə iman etdik sözlərini də təkid etmişdilər. Vəziyyət isə belə deyildi. Çünki Allah onların şahidliyini inanc baxımından yalanlamış, və “Allah şahidlik edir ki, münafiqlər yalançılardır, mömin deyillər” (Munafiqun, 1) demişdir.

“Onlar Allahı və iman gətirənləri aldatmağa çalışırlar”: Yəni üzdə iman nümayiş etdirməklə birlikdə küfrü gizlətməklə belə zənn edirdilər. Cahillikləri ilə Allahı aldatdıqlarını və bunun özlərinə fayda verəcəyini sanırdılar. Bəzi möminləri aldatdıqları kimi Allahı da aldadacaqlarını zənn edirdilər. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Allah onları diriltdiyi gün sizə and içdikləri kimi Ona da and içərlər. Özlərini nəsə hesab edirlər. Bilin ki, onlar yalançılardır.” Buna görə də bu etiqadları ilə “Yalnız özlərini aldadırlar amma xəbərləri yoxdur” deyə cavab vermişdir. Demək istəyir ki, bu etdikləri ilə yalnız özlərini aldadırlar və bunun şüurunda deyillər. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Münafiqlər Allahı aldadırlar, O isə onları aldadır” Qarilərdən bəziləri “Və mə yuhadiunə illa ənfusəhum”deyə oxumuşdurlar ki, hər iki oxunuş şəkli eyni mənaya gəlir.

İbni Cərir belə demişdir: əgər kimsə “Münafiq necə Allahı və möminləri aldada bilər ki, o inandığı şeyin tərsini ancaq təqiyyə etmək üçün göstərir” desə belə cavab verilər: Ərəblər bir kimsə qorxduğu şeydən qurtulmaq üçün təqiyyə edərək ürəyindəkinin əksini dilə gətirərsə buna aldatma deməkdən çəkinməzlər. Münafiq də öldürülməkdən, əsir düşməkdən və dərhal işgəncə edilməkdən xilas olmaq üçün daxilindəkinin əksini göstərməklə Allahı və möminləri aldatmış kimi olur. Buna görə də möminləri bu dünyada aldatmış olsa da əslində özünü aldadır. Çünki bu hərəkəti ilə umduğuna nail olacağını və axırda sevinəcəyini düşünmədədir. Əslində özünü ölüm təhlükəsinə atmaqda, əzab zəhərini qurtumlamaqda və özünü heç bir şəkildə xilas edə bilməyəcəyi ilahi qəzəbə və şiddətli əzaba məruz qoymaqdadır. Bu da onun özünü aldatması deməkdir. Bundan başqa axırıncı çatacağı yerdə özünə pislik etdiyi halda yaxşılıq etdiyini sanmaqdadır. Necə ki, Allah Təala “yalnız özlərini aldadırlar və bundan xəbərləri yoxdur” demişdir. Bununla mömin qullarına bunu bildirir ki, münafiqlər küfrləri, şübhələri və yalanlamaları ilə Rəblərini qəzəbləndirməklə özlərinə pislik edirlər. Fəqət bunun şüurunda və idrakında deyillər. Yalnız kor-koranə gedirlər. İbni əbu Hatim belə demişdir: Bizə Əli ibn Mübarək yazısı ilə rəvayət etdi, o da Zeyd ibn Mübarəkdən, o da Muhamməd ibn Sevrdən rəvayət etdi ki, İbn Cüreyc “Allahı aldadırlar” sözünə belə demişdir: Açıq şəkildə Lə iləhə illallah deyərək, bununla qanlarını mallarını və daha başqa şeyləri qorumaq istəyərlər. Səiddə Qatadədən belə nəql etmişidir: “İnsanlar arasında elələri də vardır ki, mömin olmadıqları halda: «Allaha və Axirət gününə inanırıq»– deyirlər. Onlar Allahı və iman gətirənləri aldatmağa çalışırlar halbuki yalnız özlərini aldadır və bunu anlamırlar”  ayəsi barədə belə demişdir: Çoxlarına görə münafiqlərin sifətləri bunlarıdr: Əxlaqları pozğundur, diliylə təsdiq edər qəlbləri ilə inkar edərlər, əməli ilə müxalif olarlar. Səhər başqa cür, axşam başqa cür olarlar. Gəmi kimi küləyə görə hərəkət edərlər.

8-ci ayənin təfsirinə bax.

Suddi belə demişdir: Bizə Əbu Malik, o da Əbu Salehdən, o da Mürrə əl Həmədanidən, o da ibn Məsuddan rəvayət edir ki, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzi səhabəsi, qəlblərindəki xəstəlik şübhədir, demişdirlər. Allahın da onların xəstəliklərini artırması şübhələrini artırması deməkdir. İbn İshaq Muhəmməd ibn Muhəmməddən, o da İkrimə və ya Səid ibn Cübeyrdən rəvayət edir ki, İbni Abbas demişdir: Qəlblərindəki xəstəlik şübhədir, demişdir. Mucahid, İkrimə, Həsən Bəsri, Əbul Aliyə, Rəbi ibn Ənəs və Qatadə də belə demişdirlər. İkrimə Tavusdan qəlblərindəki xəstəliyin riya olduğunu söyləmişdir. Dahhaq da ibn Abbasdan: Qəlblərindəki xəstəliyin münafiqlik olduğunu rəvayət etmişdir. Allah onların xəstəliyini artırdı, münafiqliyini artırdı deməkdir. Bu da birincisi kimidir. Abdurrəhman ibn Zeyd ibn Əsləm: Bu xəstəlik din xəstəliyidir. Maddi xəstəlik deyildir. Onlar münafiqlər idi, demişdir. Xəstəlik: Onların islamiyyətinə girən şübhədir. Allah xəstəliklərini artırdı demək, murdarlıqlarını artırdı deməkdir. Çünki Allah Təala belə demişdir: “Bir surə nazil edildiyi zaman onlardan istehza ilə: «Bu, hansınızın imanını artırdı?»– deyənlər də var. İman gətirənlərə gəldikdə isə, o surə onların imanını artırır və onlar bir-birlərini müjdələyirlər. Qəlbində xəstəlik olanlara gəlincə, o surə onların murdarlığı üstünə bir murdarlıq da artırır və onlar kafir qalaraq ölürlər”(Tövbə, 124-125). Murdarlıqlarına murdarlıq, şərlərinə şər, azğınlıqlarına azğınlıq əlavə etdi, deməkdir. Əbdürrəhmanın bu dediyi gözəldir: o da cəzanın əməlin cinsindən olmasıdır.

Birincilər də belə demişdirlər: Bu ayələr də belədir: “Doğru yolla gedənlərə gəldikdə isə, Allah onlara hidayətini artırar və onları təqvalı olmağa müvəffəq edər” (Muhəmməd, 17). “Bimə kənu yekzibun” yükəzzibun şəklindədə oxunmuşdur. Çünki bu sifətləri davam etməkdədir- onlar yalançıdırar və qeybi yalanlıyırlar və hər ikisini bir yerdə edirlər.

Qurtubi və digər təfsirçilərdən Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzilərini bildiyi halda münafiqləri nə üçün öldürməməsinin hikmətini soruşdular. Onlar da bəzi cavablar verdilər. Bu cavablardan biri də iki Səhihdə təsdiqini tapmış  bu hədisdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Ömərə, Ərəblərin Muhamməd öz sahabələrini öldürür deyə danışmalarından ehtiyat edirəm, demişdir. Bunun da mənası budur: Bundan da böyük bir qarışıqlıq meydana gələ bilərdi və ərəblər islama girməkdən çəkinərdilər. Onları hansı hikmətlə öldürdüyünü, münafiqləri yalnız küfrlərinə görə öldürdüyünü bilməzdilər. Çünki onlar yalnız görünəni başa düşərlər və Muhamməd əshabını öldürür deyərlər. Qurtubi belə demişdir: bizim alimlərimiz və başqaları da bu fikirdədirlər. Belə ki, qəlbləri İslama isindirilmək istənənlərə də onların pis inanclarını bildikləri halda bol mal mülk verirdi. İbni Atiyyə belə demişdir: İmam Malik və dostları da bu fikirdədirlər. Bunu Muhammed ibn Cəhm, Qazı İsmayıl və Əbhəri də demişdirlər. İbni Macişun da imam Malikdən belə nəql etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) münafiqlərə toxunmaması , ümmətinə hakim öz bildiyi ilə hökm verə bilməz qaydasını bəyan etmək üçündür. Qurtubi belə demişdir: Alimlər ittifaqla bunu demişdirlər ki, qazi öz bildiyi ilə günahkarı öldürə bilməz. Digər hökmlərdə müttəfiq olmasalar da bunda icma halındadırlar. Şafi də bu mövzuda belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bildiyi halda münafiqləri öldürməməsi, göstərdikləri islamın daha əvvəlini kəsib atmasındandır. Buxari və Muslimdəki bu hədis də bu fikri dəstəkləməkdədir. «Mən insanlar Ləiləhə illallah deyincəyə qədər onlarla vuruşmaqla əmr olundum. Bunu dedikləri zaman qanlarını və mallarını məndən qorumuş olurlar. Ancaq İslam haqqı xaricdir. Hesabları Allahadır». Bunun mənası belədir: Kim  bu kəlməni söyləyərsə zahirən ona İslamın hökmü tətbiq edilir. Əgər daxilən də ona inanarsa axirətdə bunun savabını görər. Əgər inanmazsa dünyada ona bu hökmün tətbiq edilməsi və onun müsəlmanlara qaynayıb qarışması ona heç bir fayda verməz. Allah Təala belə demişdir: Münafiqlər onları haraylayıb deyəcəklər: «Məgər biz sizinlə birlikdə deyildikmi?» Möminlər deyəcəklər: «Bəli, lakin siz öz-özünüzü aldadırdınız, möminlərə bəla üz verməsini gözləyirdiniz, haqqa şübhə edirdiniz və Allahın əmri gələnədək xülyalar sizi yoldan çıxartdı (Hədid, 14). Onlar məhşərdə Müsəlmanlara qarışacaqlar, haqq yerini tapınca onlardan ayrılacaq və geri qalacaqlar. “Daha öncə onların bənzərlərinə edildiyi kimi, arzuladıqları şeylərlə onların arasına sədd çəkilər. Həqiqətən, onlar anlaşılmaz bir şübhə içində idilər” (Səba 54). Səcdə edə bilməyəcəklər. Necə ki hədislər bunu dilə gətirmişdir.

Belə də deyilmişdir: Onları öldürməməsi bunun üçündür; çünki onların pisliklərindən qorxmurdu, onların arasında olur və onlara Allahın açıq ayələrini oxuyurdu. Amma peyğəmbərdən sonra belə bir vəziyyət olarsa və münafiqlikləri ortaya çıxarsa öldürülərlər. Bunda da müsəlmanlar ittifaq etmişdilər. İmam Malik belə demişdir: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) zamanındakı münafiqlər, günümüzdəki zındıqlardır.

Mən də deyirəm ki, alimlər zındığı öldürmədə də ixtilaf etmişdilər; küfrünü açıq etiraf etdiyi zaman tövbə etdirilər mi, etdirilməz? Dəvətçi olub olmadığı arasındakı fərq nəzərə alınar mı? Və ya yenidən dindən dönməsi müzakirə mövzusu olar mı? İslama girməsi və ondan dönməsi özündənmi olmalıdı yoxsa yaxalandıqdan sonra olmalıdır deyə müxtəlif fikirlər bəyan etmişdirlər. Bunların izah yeri əhkam kitablarıdır.

Xəbərdarlıq: Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzi münafiqləri bildiyi Hüzeyfə ibnul Yəmənin on dörd nəfərin adını sadaladığı hədisə dayanmaqdadır. Bunları Təbuk səfərində beyan etmişdi. Onlar Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) orada bir yoxuşun yanında sui-qəsd tərtib etmək istədilər. Dəvəsini hürküdərək onu üstündən yerə salmaq istədilər. Allah da ona vəhy edərək onların hallarını  bildirdi. O da bunu Huzeyfəyə dedi. Bəlkə də onları öldürməməsi bu və ya digər səbəblərə görə idi. Bunların xaricində olanlar üçün isə Allah Təala belə demişdir: “Çevrənizdəki bədəvilərdən və Mədinə əhalisi arasında münafiqlər var. Onlar iki üzlülükdə inadkarlıq göstərir, sən isə onları tanımırsan. Biz ki onları tanıyırıq” (Tövbə, 101). “Əgər iki üzlülər, qəlbi xəstə olanlar və şəhərdə qarayaxma şayiələr yayanlar son qoymasalar, səni onlara qarşı çıxmağa çağırarıq. Sonra onlar orada artıq səninlə ancaq qısa bir müddət ərzində qonşuluq edər və lənətlənmiş halda. Harada ələ keçsələr, yaxalanıb amansızcasına öldürülərlər” (Əhzab, 60-61)

Bunda onlara hücum etmədiyinə və onlara şəxsən tanımadığına dəlil vardır. Sadəcə ona sifətləri ilə bəhs edilirdi və o da onları qismən tanıyırdı. Necə ki Allah Təala belə demişdir: “Əgər istəsəydik onları sənə əlbəttə göstərərdik. Sən də onları simalarından və danışma üslublarından tanıyardın” (Muhamməd, 30). Ən məhşur münafiq Abdullah ibn Ubey ibn Səlul idi. Zeyd ibn Ərqam yuxarıda qeyd edildiyi kimi onda bu sifətlərin tam olduğuna şahidlik etmişdir. Buna baxmayaraq öldüyü zaman Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) namazını qıldırdı və dəfnində iştirak etdi. Digər müsəlmanlara etdiyini etdi. Ömər ibn Xəttab narazılıq etsə də, o dedi: Mən Ərəblərin Muhəmməd əshabını öldürür demələrini istəmirəm. Bir səhih rəvayətdə: Mənə seçim verildi, məndə bunu seçdim, demişdir. Bir rəvayətdə də: Əgər yetmişdən çox dua etdiyim təqdirdə bağışlanacağını bilsəydim, onu da edərdim, demişdir.

Suddi bunun təfsirində belə demişdir: Bizə Əbu Malik oda Əbu Salehdən, oda İbni Abbasda həmçinin Mürrə Tayyib əl Həmədani, o da İbni Məsuddan rəvayət etdi ki, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) bir qrup əshabı: Biz ancaq islahçılarıq deyənlər münafiqlərdir, demişdirlər. Yer üzündə fəsad törətmək də küfrdür, və asilikdir. Əbu Cəfər belə demişdir: Rəbi ibn Ənəsdən, Əbul Aliyə: “Onlara yer üzündə fəsad törətməyin deyildiyi zaman” ayəsində yəni yer üzündə asilik etməyin, demişdir. Onların fəsadı Allah asilik etmək şəklində idi. Çünki Yer üzündə Allaha asilik edən və ya ona asiliyə təşviq edən , yer üzündə fəsad törətmiş olur. Çünki yerin və göyün düzəlməsi Allaha itaət ilədir. Rəbi ibn Ənəs, Qatadə və ibn Cüreyc də belə demişdirlər. Mucahid də bu ayə haqqında belə demişdir: Allaha üsyan edənlərə belə etməyin deyildiyi zaman, biz ancaq doğru yoldayıq və islah edənlərik deyərlər. Vəki, İsa ibn Yunis və Əssam ibn Əli o da  Aməşdən, o da Minhəldan, o da Abbad ibn Abdullah əl Əsadidən rəvayət edir ki, Salman Farisi bu ayə haqqında belə demişdir: Bu ayənin xitab etdiyi insanlar hələ gəlməyib. İbn Cərir belə demişdir: Mənə Osman ibn Hakim, o da Abdurrəhman ibn Şərikdən, mənə atam, o da Aməşdən, o da Zeyd ibn Vəhb və digərlərindən, Salman Farisi bu ayə haqqında onlar hələ gəlməyiblər, demişdir. İbn Cərir belə demişdir, Bəlkə də Salman Farisi bu sifəti daşıyanlar Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) vaxtında olanlardan daha fitnə fəsadçı ola bilər, demək istəmişdir. Yoxsa bu sifətdəkilərdən heç kim burada bəhs edilməyib, demək deyildir.

İbni Cərir belə demişdir: “Münafiqlərin yer üzündə fəsad çıxartmaları; Rəbblərinə asilik etmək və orada onlara qadağan olunanları etmək, fərzləri zay etmək, kimsənin onu təsdiq etmədən və Allahın dinində şübhə etmək, o dində ki ona doğru şəkildə iman etmədən əməl qəbul edilməyəcək, möminləri özlərinə oxşamadıqları üçün iddialarında səmimiyyətsizliklə ittiham etmək, fürsət tapanda Allahı, kitablarını və Peyğəmbərlərini yalanlayanları Allahın dostlarına üstün tutmaqdır. Bu da münafiqlərin yer üzündəki fəsadlarıdır. Onlar bu əməlləri ilə birgə ozlərinin islah edənlə olduqlarını zənn edirlər. Bu gözəl bir sözdür. Çünki yer üzündə fəsadlardan biri də möminlərin kafirləri dost tutmalarıdır. Necə ki Allah Təala belə demişdir: “Kafirlər bir birilərinin dostlarıdır. Əgər bunu etməzsəniz yerüzündə fitnə və böyük fəsad olar” (Ənfal 73). Allah təala beləcə möminlərlə kafirlər arasında dostluğu kəsmişdir. Necəki, belə demişdir: “Ey iman edənlər möminləri qoyub kafirləri özünüzə dost tutmayın. O zaman Allaha qarşı deyəcəyiniz heç bir şey qalmaz” (Nisə, 144).  Sonra da belə demişdir: “Şübhəsiz ki, münafiqlər cəhənnəmin ən alt təbəqəsindədirlər. Onlar üçün bir kömək edən tapa bilməzsən” (Nisə, 145). Münafiqin vəziyyəti möminlər üçün qarışıq olduğu üçün fəsad çıxartmaq münafiqin ayrılmaz sifətidir. Çünki o mömini doğru olmayan sözləri ilə aldatmış və möminlərə qarşı kafirlərlə dostluq qurmuşdur. Əgər ilk halı üzrə davam etsəydi, şəri daha xəfif olardı. Əgər əməlini ixlasla etsə və sözü əməlinə uyğun gəlsə idi, xilas olacaqdı. Buna görə də Allah Təala yer üzündə fəsad çıxartmayın dediyi zaman biz ancaq islah edənlərik, demişdirlər. Yəni biz möminlərlə kafirləri idarə edirik və onları bir biri ilə barışdırmaq istəyirik, demişdirlər. Bunlar tam Muhammed ibn İshaqın dediyi kimidirlər. Mənə Muhəmməd ibn Əbu Muhamməd o da İkrimə və ya Said ibn Cübeyrdən rəvayət edir ki, İbni Abbas : “Biz islah edənlərik” deyənlər, möminlərlə əhli kitabı barışdırmaq istəyənlərik, deyənlərdir demişdir. Allah Təala isə : “bilin ki, həqiqətən də onlar fəsad çıxardanlardır, fəqət bilməzlər” demişdir. Demək istəyir ki, Bu dünyadakılar və islah edicilik deyə iddia etdikləri şey, fəsadı çıxartmanın özüdür. Ancaq cahilliklərindən bunun fəsad olduğunu bilməzlər.

11-ci ayənin təfsirinə bax.

Allahu Təala deyir ki: “Əgər Munafiqlərə: Siz digər insanlar kimi iman edin deyildiyi zaman, yəni insanların Allaha, Mələklərinə, Kitablarına, peyğəmbərlərinə, öldükdən sonra dirilməyə, cənnətə, cəhənnəmə və digər xəbər verilən şeylərə iman etdikləri kimi siz də iman edin. Əmrlərini yerinı yetirmədə və qadağalarından çəkinmədə Allaha və Rasuluna itaət edin deyildiyi zaman, “Biz də səfehlərin iman gətirdikləri kimi iman gətirək?” Yəni onlar (Allah onlara lənət etsin), Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabını nəzərdə tuturdular. Allah onlardan razı olsun. Bunu da Əbul Aliyə və Suddi də təfsirində İbn Abbas, İbn Məsud və bir çox sahəbədən rəvayət etmişdilər. Rabi ibn Ənəs, Abdurrəhman ibn Zeyd ibn Əsləm və digərləri də :Biz də onlarla eynimi olaq? Halbuki onlar səfeh kimsələrdir. deyərdilər. Şüəra səfehin cəm halıdır. Necə ki, hakim və hükəma, həlim və hüləma kimi. Səfeh zəif fikirli, xeyirlə zərəri bir birindən ayırd edə bilməyən cahil deməkdir. Buna görə də Allah Təala: “Sizin üçün Allahın söykənəcək etdiyi mallarınızı səfehlərə verməyin” (Nisə, 5) ayəsində təfsirçilərin çoxluğu: Onlar qadınlar və uşaqlardır demişdirlər. Allah Təala bütün bu yerlərdə onlara birbaşa özü cavab vermişdir və: “Bilin ki onlar özləri səfehdirlər ” demişdir.  Beləcə səfehliyin onlarda olduğunu təkid etmiş və məhdudlaşdırmışdır. “Ancaq bilməzlər” yəni o qədər cahildirlər ki, azmışlıqlarından və cahilliklərindən xəbərləri yoxdur. Bu da onlar üçün daha təhlükəlidir və onların korluqlarını və doğru yoldan nə qədər uzaq olduqlarını göstərməkdədir.

Allah Təala deyir ki: Bu münafiqlər, möminlərlə qarşılaşdıqları vaxt, “biz də iman etdik” deyərlər, onlara iman, dostluq və hüsnü (yaxşı) niyyət göstərirlər. Onları aldatmağa, münafiqlik etməyə, saxtakarlığa və təqiyyə etməyə çalışırlar. Əldə etdikləri xeyir və qənimətdə onlara ortaq olmaq istəyərlər. “Şeytanları ilə baş başa qaldıqları vaxt” yəni gedib gəlib şeytanları ilə mehriban olduqları vaxt, deməkdir.  “xalev” kəliməsi içində insirafu (dönmək) mənasını daşıyır. Çünki ilə ədatı ilə mütəaddi olduğu üçün həm gizli həm də tələffüz edilən feli göstərir. Bəziləri də burada “ilə” “məa” mənasındadır demişdir. Birincisi daha gözəldir. İbn Cəririn də rəyi bunun ətrafındadır. Suddi Əbu Malikdən nəql ilə “xaləv” keçib getmək mənasındadır demişdir. “Şeytanları” da, Yəhudi hahamları, müşriklər və münafiqlərin başçıları, böyükləri və rəisləri deməkdir. Suddi təfsirində Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən və həmçinin Mürrə Əl-Həmədani İbn Məsuddan nəql edirlər ki, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) bir qrup səhabələri, şeytanlarının yəni küfürdə başçılıq edənlərinin olduğunu söyləmişlərdir.

Dahhaq, İbn Abbasdan : Dostlarına, yəni şeytanlarına getdikləri vaxt demişdir. Muhəmməd İbn İshaq, Muhəmməd Əbi Muhəmməddən o da İkrimə və ya Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas belə demişdir: «Şeytanları”, onları Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) gətirdiklərini yalanlamağa və gətirdiklərinə qarşı çıxmağa təşviq edən, yəhudilərdir. Mücahid də “Şeytanları” münafiq və müşriklərdən olan dostlarıdır, demişdir. Qatadə də: «Şeytanları; şirkdə və şərdə rəisləri və başçılarıdır, demişdir. Əbu Malik, Əbul Aliyə, Suddi və Rəbi İbn Ənəs də belə demişlərdir. İbn Cərir belə demişdir: Hər şeyin şeytanı onun inadkar və dik başlısıdır. Şeytan insanlardan və cinlərdən  olur. Necə ki Allah təala buyurur: “Beləliklə, Biz hər bir peyğəmbər üçün insanlar və cinlərdən olan şeytanlarından düşmənlər müəyyən etdik. Bunlar aldatmaq məqsədilə bir-birlərinə təmtəraqlı sözlər təlqin edirlər” (Ənam, 112). Müsnəddə Əbu Zərdən rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): İnsan və cindən olan şeytanlardan Allaha sığın dedi. Mən də: ”Ya rəsulullah, insanların da şeytanı olurmu?” dedim. O da :”Bəli” dedi.

“Biz sizinləyik”: Muhəmməd İbn İshaq, Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməddən o da İkrimə vəya Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas : Biz də sizin kimiyik demişdir. «Biz ancaq onlarla istehza edirik”: Yəni biz o toplumla istehza edir və onlarla oynayiriq. Dahhaqdan İbn Abbas : ”Biz ancaq istehza edirik” Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabı ilə istehza edirik deməkdir, demişdir. Rəbi İbn Ənəs ilə Qatadə də belə demişlərdir. Allah Təala da onlara cavab mahiyyətində və etdiklərinə əvəz olaraq : ”Allah da onlara istehza edər və azğınlıqlarını artırar ki, sərgərdan gəzərlər” İbn Cərir belə demişdir: Allah bunu onlara qiyamət günü etdiyini bu ayə ilə xəbər vermişdir:” O gün münafiq kişilər və münafiq qadınlar iman gətirənlərə: “Gözləyin ki, biz də sizin işığınızdan alaq”– deyəcəklər. Deyiləcəkdir: “Geriyə qayıdıb işıq axtarın!” Onların arasına içəri tərəfində mərhəmət, çöl tərəfində əzab olan qapılı bir sədd çəkiləcəkdir” (Hədid 13). “Kafirlər elə güman etməsinlər ki, Bizim onlara möhlət verməyimiz xeyirlərinədir. Biz onlara ona görə möhlət veririk ki, günahlarını daha da artırsınlar. Onlar üçün alçaldıcı bir əzab hazırlanmışdır” (Ali İmran, 178). Bu və oxşarı şanı uca Allah Təalanın münafiq və müşriklərlə istehza etməsi; hiylə etməsi və tələ qurmasıdır. Bu sözü deyənə və bu təvili edənə görə məna belədir. Başqaları da belə demişdir: Xeyir onlarla istehza etməsi, onları daşıdıqları üsyan və küfrə görə azarlaması və qınamasıdır. Başqaları da belə demişdir: Bu və buna oxşar şeylər cavab tərzində verilmişdir. Misal üçün bir adam özünü aldadanı ələ keçirdiyi vaxt ona: Mən səni aldatdım deyər. Əslində ondan bir aldatma olmamışdır; ancaq ipin ucu əlinə keçdiyi vaxt belə deyər. Bu ayələr də belədir . “Onlar hiylə qurdular, Allah da hiylə qurdu. Allah hiylə quranların xeyirlisidir” (Ali İmran 54).“Və Allah onlara istehza edər” – bu da cavabdır. Allahdan məkr və istehza olmur məna budur ki, məkr və istehza özlərini haqladı, bir başqaları da belə demişdirlər: Allah Təalanın  “Biz (möminlərə) ancaq istehza edirik!”– deyirlər. Allah da onlara istehza edər” ayəsi və “Münafiqlər, həqiqətən də, Allahı aldatmağa çalışırlar. Halbuki (Allah) onları aldadır” (Nisa 142). “Onları məsxərəyə qoyanları, Allah məsxərəyə qoyacaqdır” (Tövbə, 79). “Onlar Allahı unutdular. Allah da onları unutdu” (Tövbə, 67) bunlar və oxşarları Allah təalanın onların istehzalarına qarşılıq verməsidir, onları aldatmış kimi cəzalandırmasıdır, bunu xəbər vermişdir. Onun xəbəri onlara cəza və əzab yerində zikr edilmişdir. Ləfz birdirsə də məna fərqlidir. Necə ki belə deyilmişdir: Pisliyin cəzası özü kimi pislikdir. Amma kim bağışlasa və barışsa, onun mükafatı Allaha aid olar. Həqiqətən, O, zalımları sevmir (Şura 40).Kim sizə qarşı təcavüz etsə, siz də ona qarşı onun təcavüz etdiyi qədər təcavüz edin. (Bəqərə 194). Birincisi zülm ikincisi isə ədalətdir. Bu ikisi ləfzə görə bərabər olsalar belə məna baxımından fərqlidirlər. Quranın hər yerində bunlar belə izah edilmişdir. Başqaları da belə demişlərdir: Bunun mənası Allah Təalanın münafiqlərin azğın başçılarının yanlarına girdikləri vaxt: Biz Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə gətirdiklərini yalanlamaqda sizinlə bərabərik. Biz sadəcə onlara bu dediklərimizi istehza etmək üçün deyirik, demələridir. Allah Təala da onlara istehza edir, dünya hökmü olaraq qanlarını və mallarını qorumuş kimi görünsə də axirətdə belə etməyəcəkdir, onlara ibrətlik əzab edəcəkdir.

Sonra İbn Cərir bu rəyi izah etməyə və dəstəkləməyə başlayır. Çünki oyun və əyləncə tərzində tələ, aldatma və istehza etmə Allah üçün mümkün olmayan şeylərdir. Bunda da icma vardır. Amma bunların intiqam, qarşılıq, ədalət və cəza mahiyyətində olması əqlən imkansız deyildir. Bu dediyimiz mənada İbn Abbasdan bir xəbər vardır: Bizə Əbu Qureyb o da Əbu Osmandan o da Bişr İbn Əbi Rakdan o da Dahhaqdan nəql etdi ki, İbn Abbas: «Allah da onlarla istehza edər” sözündə: intiqam almaq üçün onlarla istehza edər, demişdir.“

Allah da onlara istehza edər və azğınlıqları içində gəzməklərini uzadar: Suddi Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrə Əl-Həmədanidən o da İbn Məsud ilə bir qrup səhabədən: Onlara müddət verilir, demişdir. Mucahid demişdir ki, “yemudduhum” azğınlıqlarını artırar deməkdir. Allah Təala belə demişdir: “Yoxsa elə hesab edirlər ki, onlara var-dövlət və övlad nəsib edib möhlət verməklə onlara yaxşılıq etməyə tələsirik? Xeyr, onlar fərqinə varmırlar”(Mumin, 55-56) və belə demişdir: “Bu Sözü yalan sayanları Mənim öhdəmə burax. Biz onları bilmədikləri bir yöndən tədricən sürükləyirik” (Qələm, 44). Bəzilər də belə demişlərdir: Nə vaxt bir günah işləyərlərsə onlara yeni bir nemət verir. O isə əslində intiqamdır. Allah Təala belə demişdir: “Onlar özlərinə edilmiş xəbərdarlığı unutduqları zaman hər şeyin qapılarını onların üzünə açdıq. Özlərinə verilən şeylərə sevindikləri vaxt isə onları qəflətən yaxaladıq və onlar naümid qaldılar. Zalım camaatın kökü kəsildi. Həmd olsun aləmlərin Rəbbi Allaha” (Ənam 44-45). İbn Cərir belə demişdir: “Doğru olan yemudduhum – bolluq şəklində artırarıq və onları azğınlıq və inadkarlıqlarında tərk edərik. Necə ki, Allah Təala belə demişdir:” Biz onların ürəklərini və gözlərini ilk dəfə ona iman gətirmədikləri kimi tərsinə çevirər və onları öz azğınlıqları içərisində sərgərdan dolaşan vəziyyətdə tərk edərik. (Ənam 110). Ayədə qeyd edilən tüğyan: Daşıb həddi aşmaqdır. Necə ki Allah Təala belə demişdir: “Su aşıb-daşdıqda Biz sizi üzən gəmidə daşıdıq” (Haqqa, 11). Dahhaqdan İbn Abbas “Azqınlıqlarında çabalayarlar”: Yəni küfrlərinin içində tərəddüd edərlər, demişdir. Suddi də sənədiylə əshabdan belə rəvayət etmişdir. Əbul Aliyə, Qatadə, Rəbi İbn Ənəs, Mücahid, Əbu Malik, Abdurrahman İbn Zeyd də: küfr və azqınlıqlarında demişlərdir. İbn Cərir: ayədə qeyd edilən “əl aməhu”: sərgərdan gəzərlər, demişdir. Amihə filanun yaməhu aməhən və umuhən deyilir ki, azmaqdır. Tüğyanda azarlar  yəni küfrlərində hansı ki, onun çirkinə batar, murdarlığında boğulan. Azmışlar orada sərgərdan gəzirlər. Çıxmağa bir yol tapa bilməzlər. Çünki Allah Təala qəlblərini möhürləmiş və damğalamışdır. Gözlərini hidayət yolundan kor etmiş və pərdələmişdir. Artıq doğrunu görməzlər, bir yol tapa bilməzlər. Bəziləri də belə demişdir: korluq gözdə, aməh isə qəlbdə olur. Bəzən korluq qəlbdə də istifadə edilir. Allah Təala belə demişdir: “Çünki əslində gözlər deyil, kökslərdəki qəlb kor olur” (Həcc, 46). Amihərraculu yaməhu umuhən fəhuvə amihun və aamihun deyilir. Cəmi də aməhdir. Zəhəbət ibiluhul amhaə deyilir ki, dəvəsinin haraya getdiyi bilinməməkdədir.

Suddi təfsirində Əbu Malikdən, o da Əbu Salehdən, o da İbn Abbasdan, o da Mürrədən, o da ibn Məsud ilə bir qrup sahabədən rəvayət etmişdir ki,  “Onlar, doğru yolu verib azğınlığı satın almış kimsələrdir” ayəsində azğınlığı aldılar hidayəti tərk etdilər, demişdir. ibn İshak, Muhəmməd ibn Əbu Məhəmməddən, o da İkrimədən, və ya Said ibn Cübeyrdən belə nəql etmişdir ki, ibn Abbas: Onlar, doğru yolu verib azğınlığı satın almış kimsələrdir, ayəsində iman qarşılığında küfr aldılar, demişdir. Mücahiddə iman etdilər sonra kafir oldular demişdir. Qatadə də azğınlığı hidayətə üstün tutdular demişdir. Qatadənin dediyi məna etibarı ilə buna bənzər: “Səmud xalqına gəldikdə isə, Biz onlara doğru yol göstərdik, onlar isə korluğu doğru yoldan üstün tutdular” (Fussilət, 17). Təfsirçilərin qeyd edilən fikirlərinin xülasəsi belədir. Münafiqlər hidayətdən azğınlığa meyl etdilər, hidayətin əvəzində azğınlığı aldılar. «Onlar doğru yolu verib azğınlığı satın almış kimsələrdir” ayəsinin mənası budur. Yəni azğınlığı almaq üçün qarşılıq olaraq hidayəti verdilər. Bunda da imanı olanların dönüb küfrə getməsi mənası vardır. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Bu ona görədir ki, onlar iman gətirdikdən sonra kafir oldular. Sonra da onların qəlbinə möhür vuruldu” (Münafiqun, 3). Və ya onlar azğınlığı hidayətə üstün tutdular. Necə ki. Bəziləri belə etdilər. Çünki münafiqlərin müxtəlif növləri var . Bunun üçündür ki, “onların ticarəti qazanc gətirmədi və özləri də doğru yola yönəlmədilər”. Yəni bu malları alış verişdə qazanc vermədi. “doğru yola yönəlmədilər.”: Yəni bu etdiklərində doğru yola yönəlmədilər, deməkdir. İbn Cərir belə demişdir: Bizə Bişr o da Yeziddən, o da Saiddən rəvayət edir ki, Qatadə demişdir: onların ticarəti qazanc gətirmədi və özləri də doğru yola yönəlmədilər.” ayəsində belə demişdir: Allaha and içirəm ki, mən onları gördüm; onlar hidayətdən azğınlığa, camaatdan təfriqəyə, əmin-amanlıqdan qorxuya, sünnətdən bidətə çıxdılar. İbn Əbi Hatim, o da Yəzid ibn Züraydan o da Saiddən, o da Qatadədən buna bənzərini rəvayət etmişdir.

Məsəl, misl və məsil ərəb dilində eyni mənalı sözlərdir. Cəm halda əmsal deyilir. Allah təala belə buyurmuşdur: “Biz insanlar üçün belə məsəllər çəkirik. Onları isə ancaq həqiqəti dərk edən adamlar anlayarlar” (Ənkəbut, 43). Bu misalın izahı belədir: Allah Təala onların zəlaləti hidayət qarşılığında satın almalarını və bəsirətdən sonra kora çevirləməlrini od qalayan insana bənzətmişdir. Alov ətrafını aydınlaşdırmış, o da bundan istifadə edərək sağ və solundakı şeyləri görüb onlardan faydalanıb onlara öyrəşən insana bənzətmişdir. O, bu halda kən  alovu birdən sönər və o da qaranlıqda qalar. Görə bilməz, yolunu tapmaz. Bundan əlavə o kardır eşitməz; laldır danışmaz; kordur, işıq da olsa görə bilməz. Buna görə də əvvəlki halına qayıda bilməz. Və bu münafiqlər də hidayət əvəzində zəlaləti əvəz götürmələri və düz yolun əvəzinə əyriliyi üstün tutmaları da belədir. Bu misalda onların iman edib sonra da kafir olduqlarına dəlil vardır. Necə ki Allah Təala bu vəziyyəti başqa yerlərdə xəbər vermişdir. Allah daha yaxşı bilir.

Bu deyiləni Razi, təfsirində Suddidən nəql etmişdir. Sonra da belə demişdir: Buradakı bənzətmə olduqca doğrudur. Çünki onlar əvvəlcə iman qazanmış sonra isə münafiq olmaqla onu ləğv etmişlər. Beləliklə böyük bir çaşqınlığa düşmüşdürlər. Belə ki, dində olan çaşqınlıqdan daha böyük bir çaşqınlıq yoxdur.

İbn Cərir belə zənn etmişdir ki, burada haqlarında misal verilən kimsələr heç bir zaman iman etməmişdilər. Dəlili də “İnsanlar arasında elələri də vardır ki, mömin olmadıqları halda: «Allaha və Axirət gününə inanırıq»– deyirlər” (Bəqərə, 8) ayəsidir. Doğru olan budur ki, burada onların nifaq və küfr hallarından xəbər verilir. Lakin onların daha əvvəl iman edib sonra imanlarından dönmələrini və qəlblərinin möhürlənməsini inkar etmir. İbn Cərir bu ayəni:  “Bu ona görədir ki, onlar iman gətirdikdən sonra kafir oldular. Sonra da onların qəlbinə möhür vuruldu. Artıq onlar anlamırlar” (Münafiqun, 3) nəzərə almamışdır. Buna görə də, bu ayəni belə yozmuşdur: Onlar iman kəlməsini açıq aşkar dediklərinə görə dünyada işıqlandılar. Sonra da qiyamət günündə qaranlıqlarda qaldılar.

Belə demişdir: Bir nəfəri camaata  bənzətməklə misal çəkmək doğrudur, məsələn bu ayədə olduğu kimi: “Onlara qorxu gəldikdə, ölüm ayağında bayılan adam kimi, dönüb sənə baxdıqlarını görürsən” (Əhzab, 19). Yəni ölmək üzrə olan insanın iki gözünün dönməsi kimi, deməkdir. Və belə demişdir: “Sizi yaratmaq və diriltmək ancaq bir adamı yaratmaq və diriltmək kimidir.” (Loğman 28) və belə demişdir: “Onlara Tövrata əməl etmək tapşırıldıqdan sonra ona əməl etməyənlər belində çoxlu kitab daşıyan, amma onlardan faydalana bilməyən uzunqulağa bənzəyirlər” (Cümə, 5). Bəziləri  belə demişdir: Onların hekayələrinin misalı ocaq qalayanların hekayəsi kimidir. Bəziləri isə   belə demişdir: Alov yandıran camaatdan bir nəfərdir. Başqaları isə belə demişdir: Əlləzi əlləzinə mənasındadır. Belə ki, şair belə demişdir:

İflic vadisində ölümləri gələnlər, ey Ümmü Mabəd,

Cəmiyyətdir, cəmiyyətin hamısıdır, bil əlbət.

Mən də deyirəm ki, Alov ətrafını işıqlandırdığı zaman Allah işıqlarını söndürər və onları qaranlıqlar içərisində tərk edər; onlar artıq görməzlər. Onlar karlar, lallar və korlardır: artıq dönməzlər” Bu, kəlam etibarı ilə daha düzgün və nəzm etibarı ilə daha bəlağətlidir. “Allah onların nurunu aparar” yəni onlara fayda verən şeyi aparar deməkdir ki, bu da nurdur. Onlara zərər verən şeyi isə saxlayar bu isə yandırmaq və tüstüdür. “Özlərini zülmətlər içərisində buraxar” sözü  isə içlərindəki şübhə , küfr və nifaqdır. “heç bir şey görməzlər” sözü isə xeyir yolunu tapa bilməzlər onu tanıya bilməzlər deməkdir. Onlar bununla yanaşı kardırlar, xeyri eşitməzlər, laldırlar — özlərinə fayda verəcək şeyi deyə bilməzlər. “Kordurlar” azmışlıq və bəsirət korluğu içindədirlər. Çünki Allah Təala belə buyurmuşdur: Əslində (maddi) gözlər deyil, kökslərdəki qəlb kor olur.(Həcc 46) demişdir. Buna görə də zəlalətə əvəz olaraq satdıqları hidayətə bir daha dönə bilməzlər.

Sələfdən olan təfsirçilərin bizim dediklərimizə bənzər söylədikləri belədir:

Suddi təfsirində Əbu Malikdən, o da Əbu Salehdən, o da ibn Abbasdan, həmçinin Mürrə əl Həmədani də ibn Məsuddan və bir qrup sahabədən “alov ətrafını işıqlandırdığı zaman” sözündə belə demişdir: İddiaya görə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm), Mədinəyə gəlmədən əvvəl bəziləri islamı qəbul etdilər. Sonra da münafiq oldular. Onların halı qaranlıqda ocaq qalayanın halı kimidir. Alov ətrafındakı murdar və narahat edən şeyləri göstərdi, o da onları gördü, nəhayət qorunmalı olduğu şeyləri tanıdı. Elə bu vaxt alov birdən söndü. O da narahat edən şeylərdən necə qorunacağı haqda çaşıb qaldı. Münafiq də belədir; o şirkin qaranlığında idi. Müsəlman olduqdan sonra halal və haramı, xeyir və şəri tanıdı. Tam bu vəziyyətdə birdən kafir oldu. Halal və haramı, xeyir və şəri tanımaz oldu.

Mücahid belə demişdir: “alov ətrafını işıqlandırdığı zaman” sözündəkialovun ətrafını işıqlandırması onların möminlərə və hidayətə dönmələridir. Ata əl Xorasani də “Onların məsəli zülmət gecədə od qalayan kimsənin məsəlinə bənzər” ayəsində belə demişdir: Bu münafiqlik halıdır; o bəzən görər, bəzən tanıyar, sonra isə qəlb korluğuna yoluxar.

ibn Əbi Hatim belə demişdir: İkrimə, Həsən, Suddi, Rəbi ibn Ənəsdən də Ata əl Xorasaninin yuxarıdakı dediklərinə oxşar sözlər rəvayət edilmişdir.

Abdurrahman ibn Zeyd: “Onların məsəli zülmət gecədə od qalayan kimsənin məsəlinə bənzər”  ayəsində belə demişdir: Bu münafiqlərin halıdır. Onlar iman etmişdilər və iman isə qəlblərini aydınlatmışdır, necə ki alov ətrafını işıqlandırdığı kimi. Sonra bu ocağı qalayanlar kafir oldular; Allah da nurlarını apardı yəni onlardan çəkib aldı.  Eynilə alovun işığının sönməsi kimi oldu. Onları zülmətlər içində kor qoydu.

Əvfi, bu ayədə ibn Abbasdan belə dediyini rəvayət etmişdir: Nur onların söylədikləri imandır. Qaranlıq onların zəlalətləri və küfrləridir ki, onlar bunu söyləyərdilər. Onlar doğru yolda idilər sonra isə bu onlardan çəkilib alındı. Bundan sonra tamamilə azğınlaşdılar. İbn Cəririn fikri, bu mövzuda Əbu Talhanın ibn Abbasdan “Onların məsəli zülmət gecədə od qalayan kimsənin məsəlinə bənzər” ayəsində dediyi fikirlərə bənzəyir: Bu Allah Təalanın münafiqlərə gətirdiyi bir misaldır. Onlar islamla izzətlənmişdilər. Müsəlmanlarla qız alıb verir, onlara mirasçı olur və qənimətdən pay alırdılar. Öldükləri zaman isə Allah onlardan bu izzəti dartıb aldı, sanki ocağın sönməsiylə işığının getməsi kimi. Əbu Cəfər ər Razi, Rəbidən o da Əbul Aliyənin “Onların məsəli zülmət gecədə od qalayan kimsənin məsəlinə bənzər”  sözündə belə dediyini rəvayət edir: Ocaq yandığı müddətcə işıq verər. Söndüyü zaman işığı gedər. Münafiq də belədir: o da La ilahə illallah kəlməsini ixlasla dediyi müddətcə işığını alar. Şübhə etdiyi zaman da qaranlığa düşər. Dahhaq da “Allah onların nurunu aparar” ayəsində belə demişdir: Onların nurları söylədikləri iman kəlməsidir. Abdurrəzzaq da Mamərdən rəvayət edir ki, Qatadə belə demişdir: “Onların məsəli zülmət gecədə od qalayan kimsənin məsəlinə bənzər Alov onun ətrafındakıları işıqlandırdığı zaman” ayəsindəki işıqla ilahə İllallahdır. Onun sayəsində yedilər, içdilər, dünyada əmin-amanlıq içərisində oldular, müsəlmanların qadınları ilə evləndilər və qanlarının axıdılmasından qorundular. Öldükləri zaman Allah nurlarını apardı, onları qaranlıqlar içərisində kor etdi. Said də bu ayədə Qatadənin belə dediyini rəvayət etmişdir: Məna belədir: Münafiq La ilahə illallah kəlməsini dediyi müddətcə dünyada onun nurundan istifadə edər. Müsəlmanlara qız alıb qız verir. Onlarla döyüşlərə qatılar, onlara mirasçı olar, qanlarını və mallarını qorumuş olurlar. Ölüm gəldiyi zaman isə bütün bunlar münafiqdən çəkilib alınar. Çünki iman qəlbinə kök salmamış və əməlinə təsir etməmişdir.

“Özlərini də heç bir şey görə bilməyəcəkləri zülmətlər içərisində buraxar” Əli ibn əbu Talhadan rəvayət edilir ki, ibn Abbas demişdir: Öldükləri zaman əzabda tərk etdi, demişdir. Muhəmməd ibn İshaq, Muhəmməd ibn əbu Məhəmməddən o da İkrimədən və ya Said ibn Cübeyrdən rəvayət edir ki ibn Abbas “ zülmətlər içərisində buraxar” sözündə: Onlar haqqı görər və onu deyərdilər. Nə zaman ki, zülmün qaranlığından çıxdılar, onu küfr və nifaqları ilə söndürdülər. O da onları küfrün qaranlıqlarında tərk etdi. Artıq doğru yolu görməzlər, haqq üzərində düz dayanmazlar. Suddi təfsirində sənədi ilə belə demişdir “zülmətlər içərisində buraxar” zülmət onların münafiqliyidir. Həsən Bəsri də belə demişdir: Onları qaranlıqlarında tərk etdi; artıq görməzlər, Bu da münafiq öldüyü zaman baş verir ki, pis əməli onun üçün qaranlığa çevrilər. O da La iləhə ilalllahı təsdiq edəcək xeyirli bir əməl tapa bilməz.

Suddi onlar laldırlar kardırlar, kordurlar ayəsində də sənədi ilə: lal, kardırlar, kordurlar demişdir. Əli ibn əbu Talha rəvayətində ibn Abbas  laldırlar, kardırlar, kordurlar ayəsində: “Hidayəti eşitməzlər, onu görməzlər, və onu dərk etməzlər, demişdir. Əbul Aliyə və Qatadə ibn Diamə rəvayətində də ibn Abbas   “artıq onlar qayıtmazlar” ayəsi haqqında: Yəni hidayətə qayıtmazlar demişdir. Rəbi ibn Ənəs də belə demişdir. Suddi, sənədiylə  “Onlar kar, lal və kor olduqlarına görə doğru yola qayıtmazlar” ayəsində İslama dönməzlər demişdir. Qatadə də “artıq onlar qayıtmazlar” ayəsi haqqında : tövbə də etməzlər, ibrət də almazlar demişdir.

17-ci ayənin təfsirinə bax.

Bu da Allahu Təalanın münafiqlərə gətirdiyi başqa bir misaldır. Onlar elə bir qrup insanlardır ki, haqq onlara bəzən görünür bəzən də onda şübhə edərlər. Buna görə də qəlbləri şübhə, küfr və tərəddüd halındadır. “Kə sayyibin” əs sayyib: Yağışdır. Bunu ibn Məsud, ibn Abbas, bir qrup sahabə, Əbul Aliyə, Mücahid, Said ibn Cubeyr, Ata, Həsən Bəsri, Qatadə, Atiyyə əl Avfi, Əta əl Xorasani, Suddi, Rəbi ibn Ənəs demişdirlər. Dahhak  demişdir ki, o buluddur. Ən məşhuru qaranlıq zamanlarda göydən enən yağış olmasıdır. O da şübhələr küfr və münafiqlikdir. “Raadun”—“Göy gurultusu” o da qəlbləri qorxu ilə titrədən bir səsdir. Münafiqlərin hallarından  biri  də  şiddətli  qorxu  və  həyəcanlı olmalarıdır.  Necə ki Allah subhanə və təala buyurur: “Onlar hər bir səs-küyün özlərinə qarşı olduğunu sanırlar.” (Münafiqun, 4).  Və belə demişdir: “Onlar sizinlə həmrəy olduqlarına and içirlər. Halbuki onlar sizdən deyildirlər. Əslində, onlar qorxaq adamlardır. Əgər onlar bir sığınacaq və ya daldalanmaq üçün mağaralar  yaxud gizlənməyə bir deşik tapsaydılar, ləngimədən ora yönələrdilər” (Tövbə, 56-57).

            Əl bərqu-“Şimşək”: O da bu münafiqlərin bəzi hallarında qəlblərində parıldayan iman nurudur. Bunun üçün də Allah  subhanə  və təala  belə  buyurur: — “Buna görə də ildırımdan ölmək qorxusu ilə barmaqlarını qulaqlarına tıxayırlar», «Allah kafirləri hər tərəfdən əhatəyə almışdır” demişdir. Yəni qorxmaları onlara heç bir fayda verməyəcəkdir. Çünki Allah onları qüdrəti ilə əhatə etmişdir. Onlar Onun istəməsi və iradəsi altındadırlar. Necə ki belə demişdir: Qoşunlar haqqında əhvalat sənə çatıbmı? Firon və Səmud qoşunlarının. Xeyr, küfr edənlər haqqı yalan saymaqdadırlar.  Allah onları arxadan əhatə etmişdir. (Buruc 17-20).

            Sonra da belə demişdir: “İldırım hardasa gözlərini alacaq”. Yəni birbaşa olaraq şiddətli və qüvvətli olduğu üçün və gözləri də zəif olub imanda sabit qala bilmədikləri üçün. Əli ibn Abu Talha, İbn Abbasdan: “İldırım az qala gözlərini alacaq” sözündə belə demişdir: Hardasa Quranın möhkəm ayələri münafiqlərin  gizli  yerlərini göz önünə çıxaracaq.

İbn İshak belə demişdir: Mənə Muhəmməd ibn Əbi Muhəmməd o da İkrimə və ya Said ibn Cübeyrdən, onlar da İbn-i Abbasdan bu “İldırım az qala gözlərini alacaq”  ayəsi  haqqında  demişlər: yəni Haqqın şiddətli işığına görə “Şimşək hər dəfə onların yolunu işıqlandırdıqda onunla gedirlər, zülmət onları bürüdükdə isə dayanıb dururlar” ayəsində isə belə demişdir: Onlara imandan bir şey göründüyü zaman onunla qızınır, ona tabe olurlar.  Bəzən də onlara şübhə varid olur, qəlblərini qaraldır. Onlar da çaşıb qalarlar. Əli ibn Əbu Təlhadan, ibn Abbas burada belə demişdir: Nə zaman münafiqlərə islam izzətindən bir şey toxunarsa bundan məmnun qalarlar. İslam yara aldığı zaman isə küfrə dönməyə cəhd edərlər. Eynən bu ayədə olduğu kimi: İnsanlardan eləsi də vardır ki, Allaha şübhə ilə ibadət edir. Əgər ona bir xeyir çatsa, onunla rahatlıq tapar. Yox, əgər başına bir iş gəlsə, üz döndərib küfrə qayıdar. O şəxs dünyanı da itirər, axirəti də. Gerçək zərər də elə budur.(Həcc, 11).

Muhəmməd ibn İshaq, Muhəmməd ibn Əbi Məhəmməddən o da İkrimədən və ya Said ibn Cübeyrdən rəvayət edir ki, ibn Abbas: “Şimşək hər dəfə onların yolunu işıqlandırdıqda onunla gedirlər, zülmət onları bürüdükdə isə dayanıb dururlar” ayəsində belə demişdir: Onlar haqqı tanıyırlar və söyləyərlər. Haqqı dedikləri üçün də doğru yoldadırlar. Ondan küfrə döndükləri zaman isə çaşıb qalarlar. Əbul Aliyə, Həsən Bəsri, Qatadə, Rəbi ibn Ənəs, Suddi sənədiylə səhabədən belə rəvayət etmişdirlər. Bu da doğru və açıqdır. Allah daha yaxşı bilir.

Qiyamətdə hər  kəsə imanlarına görə nur verildiyi zaman da belə olurlar. Onlardan kimisinə elə bir nur verilir ki, çox uzaqlıqları işıqlandırır. Kimisinə də bundan daha az və ya daha çox verilir. Kimisinin nuru gah sönər, gah yanar. Kimisi sirat üzərində gah yeriyər gah dayanar, kimisinin nuru tamamilə sönər ki, onlar xalis münafiqlərdir. Allah Təala onların haqqında belə demişdir: «O gün münafiq kişilər və münafiq qadınlar iman gətirənlərə: «Bir az gözləyin ki, biz də sizin işığınızdan alaq»– deyəcəklər. Onlara deyiləcəkdir: «Geriyə qayıdıb işıq axtarın!» (Hədid, 13). Möminlər haqqında da belə demişdir: ”O gün sən mömin kişilərin və mömin qadınların nurunun onların önlərindən və sağ tərəflərindən yayıldığını görəcəksən. Onlara: «Bu gün sizin müjdəniz ağacları altından çaylar axan Cənnət bağlarıdır. Siz orada əbədi qalacaqsınız!»– deyiləcək” (Hədid, 12). Və Allah Təala belə demişdir: “Allah o Peyğəmbəri və onunla birlikdə iman gətirənləri utandırmayacağı gündə, ağacları altından çaylar axan Cənnət bağlarına daxil etsin. Onların nuru önlərindən və sağ tərəflərindən ətrafa yayılacaqdır. Onlar deyəcəklər: «Ey Rəbbimiz! Nurumuzu bizim üçün tamamla və bizi bağışla. Həqiqətən, Sən hər şeyə qadirsən!» (Təhrim, 8).

Bu haqda varid olan hədislər  belədir:

Said ibn Əbi Aruba, Qatadədən: “O gün kişi və qadın möminəri görürsən”ayəti üzərində belə demişdir. Bizə rəvayət edildiyinə görə Peyğəmbər sallallahu aleyhi və səlləm belə deyərdi: Möminlərdən elələri vardır ki, nuru Mədinədən Ədənə qədər və ya Sənaya qədər olan məsafəni işıqlandırır… Elə möminlər də vardır ki, nurları ancaq ayaq uclarını işıqlandırır. Bunu ibni Cərir rəvayət etmişdir. (27/222). İbni Əbi Hatim də İmran ibni Dəvar əl Qattandan, o da Qatadədən bənzər rəvayətlər etmişdir.

Eyni şəkildə Minhal ibn Amr, o da Qeys ibn əs Səkəndən rəvayət etmişdir ki, Abdullah ibn Məsud belə demişdir: Hər kəsə nuru əməlinə görə verilir: Kimisinə xurma ağacı kimi verilir. Kimisinə ayaq üstə dayanmış bir adam boyda verilir. Ən az verilən də o adamdır ki, baş barmağı qədər nur verilər o da gah sönər gah yanar. Bunu ibn Cərir, ibn Müsənna, İbn İdris, o da atasından, o da Minhaldan da rəvayət etmişdir. ibn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə atam, o da Əli ibn Muhəmməd əl Tanafisidən, o da İbn İdrisdən, o da atasından, o da Minhaldan o da Qeys İbn Səkəndən, o da Abdullah ibn Məsuddan: “Nurları önlərində yayılar «ayəsində belə demişdir: Sirat üzərində hər kəsə əməlinə görə nur verilər. Kimisinin nuru dağ kimidir. Kimisinin nuru da xurma ağacı kimidir. Ən az nuru olan da baş barmağı qədər olandır. O da gah yanar gah sönər.

Yenə ibn əbu Hatim belə demişdir: Bizə Muhəmməd ibn İsmayıl əl Əhməsi, o da Əbu Yahyə əl Himmanidən, o da Utbə ibn əl Yəqzandan, o da İkrimədən rəvayət etmişdir ki, ibn Abbas belə demişdir: qiyamət günü hər bir tövhid əhlinə nur veriləcək. Münafiqin isə nuru sönər, mömin isə bunu gördüyü üçün nurunun sönməsindən qorxar; onlar “Rəbbimiz nurumuzu tamamla!” (Təhrim, 8) deyərlər. Dəhhaq ibn Mizahim belə demişdir: Qiyamət günü  dünyada imanı izhar edən hər kəsə nur veriləcək. Sirata çatanda münafiqlərin nuru sönər. Möminlər bunu gördükdə qorxarlar və Rəbbimiz nurumuzu tamamla deyərlər.

Vəziyyət belə olduğu zaman insanlar bu hissələrə bölünmüş olurlar: Xalis möminlər, Bəqərə surəsinin ilk dörd ayəsində vəsf edilənlərdir. Xalis kafirlər, bu da onlardan sonrakı iki ayədə vəsf edilənlərdir və Münafiqlər də iki qismə ayrılırlar. Xalis münafiqlər, bunlara od misalı verilmişdir. Vaxtaşırı tərəddüd edən münafiqlər, bunların bəzən iman nuru parıldayar bəzən sönər. Bunlarada bu misalı verilmişdir ki, halları özlərindən əvvəlkilərdən daha yüngüldür. Bu məqam bəzi yönlərdən Nur surəsində misal verilən möminlərə daha yaxındır. Allah onun qəlbinə hidayət və nur vermişdir. O nur şüşə içində bir lampadadır. Sanki o şüşə inci kimi parıldayan ulduzdur. O da iman üzərində yaradılan  möminin qəlbidir. Yardımını özünə çatan xalis və saf şəriətdən alır. Onda heç bir bulanıqlıq və qarışıqlıq yoxdur. Necə ki yerində bəhs ediləcəkdir  inşəAllah.

Sonra kafir qullara bir misal gətirdi. Onlar özlərini nəyinsə üzərində olduğunu zənn edirlər əslində isə heç bir şeyin üzərində deyillər. Onlar da bu ayədə mürəkkəb cahilliklə təsvir edilən kəslərdir. “Kafirlərin əməlləri səhradakı ilğıma bənzəyir ki, susamış kimsə onu su hesab edər. Ona yaxınlaşdıqda isə onun heç nə olduğunu görər” (Nur,39). Sonra da daha bəsit olan kafirlərə bir misal verdi və onlar haqqında belə dedi: “Yaxud onların əməlləri dərin dənizdəki qaranlığa bənzəyir. Onu bir dalğa, onun üstündən də başqa bir dalğa örtər; onun da üstündə bir bulud vardır; bir-birinin üstündə olan qaranlıqlar! İnsan əlini çıxartsa, az qala onu görməz. Allah kimə nur verməsə, onun nuru olmaz” (Nur, 40). Beləcə kafirləri iki qismə ayırmış oldu. Dəvətçi və təqlidçi. Necə ki onlar haqqında Həcc surəsinin əvvəlində belə demişdir: “İnsanlardan eləsi də var ki, heç nə bilmədiyi halda Allah haqqında mübahisə edir və hər bir asi olmuş şeytana itaət edir.(Həcc 3) Bundan sonra da belə demişdir: İnsanlar içərisində eləsi də vardır ki, heç bir biliyi, doğru yolu göstəricisi və nur saçan bir kitabı olmadan Allah haqqında mübahisə edir” (Həcc, 8). Allah Təala möminləri də Vaqiə surəsinin əvvəlində və axırında, insan surəsində iki hissəyə ayırmışdır. Öndə gələnlər – Onlar Allaha yaxın olanlardır və sağda gələnlər – onlar da yaxşı insanlardır.

Bu ayələrdən bu xülasə çıxır: Möminlər iki sinifdir. Allaha yaxın olanlar və yaxşılar. Kafirlər iki sinifdir: Dəvətçilər və təqlidçilər. Münafiqlər də iki sinifdir: Xalis münafiq və içində münafiqlikdən bir şöbə olan münafiq. Necə ki. Iki səhihdə (Buxari 34,Müslim 58): Abdullah ibn Əmr rəvayətində Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Üç xislət vardır ki, onlar kimdə olarsa o insan xalis münafiqdir. Kimdə də ondan biri olarsa onu tərk edincəyə qədər onda bu xislət qalmış olar. Danışdığı zaman yalan danışar, Vəd etdiyi zaman vədindən qaçarlar, bir şey əmanət edildiyi zaman da əmanətə xəyanət edərlər.” Bundan da bu nəticəyə çıxarılır ki, insanda imandan da şöbə ola bilər, münafiqlikdən də bir şöbə ola bilər. O da bu hədisə görə ya əməlidir, ya da ayənin dəlalət etdiyi kimi etiqadıdır. Necə ki sələfdən bir hissə və bəzi alimlər bu qənaətdədirlər. Bu da yuxarıda qeyd edilmişdir və yeri gəlincə qeyd ediləcəkdir, İnşəAllah. İmam Əhməd belə demişdir (10745): Bizə Əbu Nadir o da əbu Muaviyədən yəni Şeybandan, o da Leysdən, o da Amr ibn Mürradan, o da əbul Baxtəridən, o da Əbu Saiddən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Qəlblər dörddür: Bir qəlb vardır yalındır çıraq kimi parıldayar, Bir qəlb vardır, bükülmüşdü, ağzı bağlıdır Bir qəlb də vardır tərsinə dönüb, bir qəlb də vardır ki, iki üzü vardır. Yalın qəlb mömin qəlbidir, Onun çırağı da içindəki nurdur. Bükülmüş qəlb isə kafirin qəlbidir. Tərs qəlb də xalis münafiqin qəlbidir. Yaxşılığı tanıyar sonra da inkar edər. İki üzü olan qəlb də içində iman və nifaq olan qəlbdir. Ondakı iman paxla dənəsinə bənzəyər təmiz su ilə böyüyər. Ondakı münafiqlik də yara kimidir ki, onu irin və qan bəslər. İki maddədən hansı o birisinə qalib gələrsə ona qalib olar. Bunun sənədi yaxşıdır.

Əgər Allah istəsəydi, onları eşitməkdən və görməkdən məhrum edərdi Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir: Məhəmməd ibn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd ibn Əbu Muhəmməd, o da İkrimə və ya Said ibn Cübeyrdən rəvayət etmişdir ki, ibn Abbas bu ayət haqqında belə demişdir: Onlar haqqı tanıdıqdan sonra tərk etdikləri üçün belə olmuşdurlar. “Şübhəsiz Allah hər şeyə qadirdir” ayəsi haqqında isə ibn Abbas belə demişdir: Allah quluna cəza vermək və ya əfv dilədiyi zaman bunu etməyə qadirdir. İbn Cərir də belə demişdir: Allah Təala niyə burada özünü hər şeyə Qadir olaraq vəsf etmişdir? Çünki o münafiqləri xəbərdar etdi, şiddət və əzabından çəkinmələrini istədi, və bunu etməyə gözlərini və qulaqlarını əllərindən almağa gücü çatacağını bildirdi. “Qədirun”, Qadir mənasındadır eynilə, alımun da alim mənasında olduğu kimi. İbn Cərir və onun ardıclıları bu iki misalın da tək sinif münafiqə aid olduğu qənaətindədilər. O zaman “Auv kasayyibin minessəməi” sözündəki “auv” ədatı vav mənasına gəlir. Necə ki, Vəla Tuti minhumasimən auv kəfura” (İnsan 24) ayəsində də belədir. Yaxud da seçim ədatı olur ki, “onlara bu misalı gətir istər sə də o birisi misalı gətir” mənasına gəlir. Qurtubi də belə demişdir: Auv ədatı bərabərlik üçündür, məsələn “calisil Həsan auv ibni Sirin” deyilir ki, istərsən Həsən Bəsri ilə otur istəyərsən İbni Sirinlə, ikisi də eynidir.  Zaməxşəri bunu belə yozmamışdı. O zaman ayətin mənası da belə olur: Onlara istəyirsən bu misalı gətir istəyirsən o birisini , ikisi də hallarna uyğun gəlir.

Mən də deyirəm ki, Bu münafiqlərin cinslərinə görədir. Çünki onlar sinif sinifdir. Onların müxtəlif hal və sifətləri vardır. Necə ki, Allah Təala bunları Bəraət surəsində zikr etmişdir. Onlar sinif sinifdir. Onlardan bəzilərinin tez-tez dediyi sözlər, etdiyi fellər zikr edilmişdir. Bu iki misalın onlara verilməsi hal və sifətlərinə olduqca uyğun gəlir. Allah daha yaxşı bilir. Necə ki, Nur surəsində dəvətçi və təqlidçi olmaqla iki sinif kafirə bu misalı gətirmişdir. “Kafirlərin əməlləri çöldəki ilğım kimidir”.  və ya dərin dənizdəki qaranlıqlar kimidir. Birincisi dəvətçilər üçündür ki, onlar da mürəkkəb cəhalət içindədirlər. İkincisi də bəsit cəhalət içində olanlardır ki, onlar da ardlarına düşən təqlidçilərdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

19-cu ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala tək məbud olduğunu bəyan etməyə başladı; çünki qullarına nemət verən Odur. Onları yoxluqdan varlıq aləminə çıxartdı. Onlara görünən və görünməyən bol-bol nemətlər verdi. Yer üzünü onlar üçün döşək edərək, onu yüksək dağlarla möhkəmləndirdi. Göyü bina etdi demək tavan etmək deməkdir. Necə ki, başqa bir ayədə: “Göyü mühafizə olunan bir tavan etdik. Onlar isə oradakı dəlillərimizdən üz çevirirlər”. (Ənbiya, 32)  demişdir. “Onlara göydən su endirdi” — burada bulud qəsd edilir.  Ehtiyacları olduqları zaman onlara buluddan su endirmişdir.  Onunla da yerdən müxtəlif bitkilər və meyvələr çıxartmışdır. Bunlar isə qullarının açıq aydın görünən ruzularıdır.  Necə ki, Quranın bir çox yerində bunlar qeyd edilmişdir. Buna ən çox bənzəyən bir ayə də belədir: “Sizin üçün yeri məskən, göyü də tavan edən, sizə surət verib surətlərinizi gözəl şəklə salan, sizə pak nemətlərdən ruzi verən Allahdır. Budur sizin Rəbbiniz olan Allah. Aləmlərin Rəbbi olan Allahın Şanı ucadır” (Ğafir, 64). Xülasəsi isə belədir: O yaradandır, ruzi verəndir, evin də, onun içərisində yaşayanların da sahibidir və ruzi verənidir.  Beləcə yalnız özünə ibadət edilməsini və şərik qoşulmamasını haqq etmişdir. Bu səbəbdən də O belə demişdir:  “Siz də bunu bildiyiniz halda heç kəsi Allaha tay tutmayın”

İki səhihdə İbn Məsud belə demişdir: “Ya Rəsulullah, Allah qatında ən böyük günah hansıdır?” dedim. O da: Səni yaratdığı halda  Allaha şərik qoşmandır, dedi. Muaz hədisi də belədir: Bilirsənmi, Allahın qulları üzərindəki haqqı nədir? Ona ibadət etmələri və heç bir şeyi ona şərik qoşmamalarıdır. Başqa bir hədisdə isə belə deyilir: Heç biriniz Allah və filankəs istərsə deməsin; əvəzində Allah istədi sonra da filankəs istədi, desin.

Həmməd ibn Sələmə deyir ki, Bizə Abdul Malik ibn Umeyr, o da Rıbi ibn Hiraşdan rəvayət edir ki, möminlərin anası Aişənin ana bir qardaşı Tüfeyl ibn Saxbara rəvayət edir ki, yuxuda gördüm ki, bir neçə yəhudinin yanına gəldim: “siz kimsiniz?” dedim. Onlar da “Biz Yəhudilərik” dedilər. Mən də: Siz o kimsələrsiniz ki, kaş “Üzeyr Allahın oğludur” deməyərdiniz. dedim. Onlar da: kaş siz də Allah istərsə və Məhəmməd istərsə deməyərdiniz, dedilər. Sonra bir neçə xristiana rast gəldim: “Siz kimsiniz?” dedim. Onlar da “Biz Xristianlarıq” dedilər. Mən də : Siz o kimsələrsiniz ki, kaş Məsih Allahın oğludur deməyərdiniz, dedim. Onlar da: kaş siz də Allah istərsə və Məhəmməd istərsə deməyərdiniz, dedilər. Səhər açılanda bunu bir neçə nəfərə danışdım. Sonra da Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) xəbər verdim. “Kiməsə danışmısan?” dedi. Mən də: Bəli dedim. Qalxdı, Allaha həmd və səna etdi, sonra da belə dedi: Deməli belə, Tüfeyl bir yuxu görüb və onu sizdən birinə danışıb. Siz elə bir kəlmə deyirsiniz ki, bəzi şeylər onu qadağan etməyimə mane olurdu. Artıq Allah istədi və Məhəmməd istədi deməyin, əvəzində: yalnız Allah istədi, deyin.”

Bunu ibn Mərduveyh də bu ayətin təfsirində Həmməd ibn Sələmədən eyni sənədlə rəvayət etmişdir. Bunu İbn Macə də, başqa bir yöndən, Abdulmalik ibn Umeyrdən eyni sənədlə bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Sufyan ibn Said əs Sevri, Əlcah ibn Abdullah əl Kindidən, o da Yəzid ibn Əsamdan rəvayət edir ki, ibn Abbas belə demişdir: Bir adam Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm): Allah istədi və sən istədin, dedi. O da məni Allaha şərik qoşursanmı? «Yalnız Allah istədi de, buyurdu. Bunu ibn Mərduveyh də rəvayət etmişdir. Bunu Nəsai ilə İbn Macə də İsa ibn Yunus, o da Əlcah vasitəsi ilə rəvayət etmişdir. Bütün bunlar Allahın birliyini qorumaq üçündür. Allah daha yaxşı bilir.

Muhəmməd ibn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd ibn əbu Muhəmməd (məchul ravi) İkrimədən və ya Səid ibn Cübeyrdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas: . “Ey insanlar! Rəbbinizə ibadət edin «kəlamında belə demişdir: Allah kafir və münafiq iki qrupa da : Məni təkləşdirin, sizi və sizdən öncəkiləri yaradan Rəbbinizi təkləşdirin, demişdir. Eyni sənədlə ibn Abbas bu ayə üzərində belə demişdir: Allahdan başqa, fayda və zərər verməyən şeyləri Allaha şərik qoşmayın. Sizlər də bilirsiniz ki, ondan başqa Rəbbiniz yoxdur. Sizə ruzi verən Odur. Bunu bilmiş vəziyyətdəsiniz ki, Rəsulunun sizi dəvət etdiyi tövhid haqdır, onda şübhə yoxdur.” Qatadə də belə demişdir.  İbn Əbi Hatim, o da Əhməd ibn Amr ibn Əbu Asimdən, o da Əbu Amrdan, oda Dahhaq ibn Muxalləd Əbu Asimdən, o da Şəbib ibn Bişrdən o da İkrimədən rəvayət etdi ki, ibni Abbas “Allaha tay tutmayın.” kəlamında belə demişdir: Taylar (əl-əndəd) şirkdir, o, qarışqanın qaranlıq gecədə, qara böyük qaya üzərində yeriməsindən daha gizlidir. O isə bu deməkdir: “Ey filankəs, Allaha, sənin və mənim canıma and olsun. «Başqa biri də belə deyər: Əgər bu it olmasaydı evə oğrular girərdi. Əgər qaz olmasaydı evə oğrular girərdi. Başqa biri də adam dostuna: Allah və filankəs istəməsəydi, deyər. Biri də: Əgər Allah və filankəs olmasaydı, deyər. Xülasə araya filankəsi salmayın. Bütün bunlar Allaha şərik qoşmaqdır. Hədisdə belə keçmişdir: Bir adam Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm): Allah və sən istəməsəydiniz, dedi. O da: Məni Allaha ortaq edirsənmi? dedi. Başqa bir hədis də belədir: Sizlər nə gözəl cəmiyyətsiniz, kaş ki tay tutaraq: Allah və filankəs istəməsəydi belə olardı, deməsəydiniz. Əbul Aliyə belə demişdir: “Allaha tay tutmayın” yəni bərabərlər və ortaqlar, deməkdir. Rəbi ibn Ənəs, Qatadə, Suddi, Əbu Malik və İsmayıl ibn Əbu Xalid də belə demişdirlər. Mücahid də “bilə-bilə Allaha tay tutmayın” ayəsində belə demişdir: Onun Tövrat və İncildə bir tək Məbud olduğunu bildiyiniz halda, deməkdir.

Ayə haqqında hədislər:

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Affan, o da Əbu Xələf Musa ibn Xələfdən, o da Yəhyə ibn Əbu Kəsirdən, o da Zeyd ibn Salamdan, o da babası Məmturdan, o da Haris əl Əşaridən  rəvayət etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Əziz və Cəlil olan Allah, Zəkəriyyə oğlu Yəhyaya (əleyhissalam) beş kəlimə ilə əməl etməsini və israil oğullarına da bunları etməsini əmr etməyi buyurdu. O da bir az ləngidi. İsa (əleyhissalam) ona: Bunları sən yoxsa mən təbliğ edək? Dedi. O da Qardaşım, qorxuram ki, məndən əvvəl sən təbliğ etsən Allah mənə əzab edər və ya məni yerə batırar dedi. Bundan sonra Yəhya ibn Zəkəriyyə İsrail oğullarını Beytul Müqəddəsdə bir yerə yığdı, məscid doldu. O hündür bir yerə çıxdı. Allaha həmd səna etdi və sonra da belə dedi: Allah mənə beş kəlimə ilə əməl etməmi, onlara sizin də əməl etmənizi buyurmamı əmr etdi. Birincisi: Ona ibadət edin, heç bir şeyi ona ortaq qoşmayın. Çünki bu malının xalis gümüşü və ya qızılı  ilə bir kölə alan adama bənzəyər. Kölə işləməyə və gəlirini sahibindən başqasına verməyə başladı. Köləsinin belə olması hansınızı sevindirər? Allah sizi yaratdı, sizə ruzu verdi; Siz də Ona ibadət edin, heç bir şeyi ona ortaq qoşmayın.

Sizə namazı əmr edirəm; çünki Allah Təala namaza duran qul üzünü çevirmədikcə üzünü onun üzünə qoyar. Siz də namaz qıldığınız zaman sağa sola baxmayın.

Sizə oruc tutmağınızı əmr edirəm; çünki bu da cəmiyyət içində bir adam kimidir; onun yanında bir kisə müşk vardır. Hər kəs onun ətrini duyar. Oruclunun ağzının qoxusu Allah qatında müşk ətrindən daha xoşdur.

Sizə sədəqə vermənizi əmr edirəm. O da düşmənin əsir etdiyi bir adam kimidir. Əllərini boynuna bağladılar, boynunu vurmaq üçün onu gətirdilər. O da onlara: “Sizə fidyə verimmi?” dedi. Az çox fidyə verərək canını xilas etdi.

Sizə Allahı çox zikr etmənizi əmr edirəm. Bu da buna bənzəyir: Bir adamı düşmənləri sürətlə təqib etdilər, o da bir qalaya sığındı və canını xilas etdi. Qul Allahı zikr etdiyi zaman şeytandan daha çox qorunur.

Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də belə dedi: Sizə Rəbbimin mənə əmr etdiyi beş şeyi əmr edirəm: Camaatdan ayrılmamağı, sözə qulaq asmağı, itaət etməyi, hicrət etməyi, və Allah yolunda cihad etməyi. Çünki bir adam camaatdan bir qarış qədər ayrılarsa İslam ipini boynundan çıxartmış olar. Yenidən dönənə qədər. Kim Cahilliyə çağırışları edərsə o cəhənnəmin ətrafında diz çökənlərdəndir. “Ya Rəsulullah, oruc tutsa, namaz qılsa da?” dedilər. O da: Namaz qılsa, oruc tutsa və müsəlman olduğunu iddia etsə də belədir. Siz Müsəlmanları Allahın verdiyi adlarla, Allaha təslim olan mömin qullar olaraq çağırın. Bu həsən hədisdir.

Bu ayədə dəlil də: “Allah sizi yaratdı və sizə ruzi verdi. Siz də ona ibadət edin və heç bir şeyi ona ortaq qoşmayın” hissəsidir. Bu ayə ibadətdə Allahı təkləşdirməsinə və ortağı olmamasına dəlildir. Razi və digərləri kimi bir çox təfsirçilər bunun Allahın varlığına dəlil gətirmişdirlər. Bu hər şeydən əvvəl Onun varlığına dəlalət etməkdədir. Çünki kim aşağı və yuxarı aləmlərdə var olan; şəkilləri, rəngləri, təbiətləri və faydaları müxtəlif olan varlıqları düşünərək onları öz təfəkküründə düzgün yerə oturdarsa, yaradanının qüdrətini, hikmətini, elmini, ustalığını və səltənətinin böyüklüyünü anlayar. Necə ki, bir ərəb belə demişdir: Ona Allah Təalanın varlıq dəlili nədir, dedilər. O da belə dedi: Fəsübhənallah, bir peyin dəvəni göstərər; ayaq izi yeriyəni göstərər, bürcləri olan göy, yolları olan yer və dalğaları olan dənizlər, hər şeydən xəbəri olan Lətifi göstərməzmi?

Razi, imam Malikdən rəvayət etmişdir. Harun Rəşid ona bu haqda soruşdu: o da dillərin, səslərin və nəğmələrin fərqliliklərini dəlil göstərdi. Əbu Hənifədən də belə rəvayət edilmişdir: Bir neçə zındıq ona Allah Təalanın varlığını soruşdular. O da belə dedi: Məni narahat etməyin, bir şey haqqında düşünürəm. Mənə deyildiyinə görə dənizdə yüklü bir gəmi, içində müxtəlif çeşidli mallar var. Üstündə də onu qoruyan və sürən heç kim yoxdur. O isə öz özünə gedib gəlir. Böyük dalğaları yararaq onlardan xilas olur. Onu heç kim idarə etmir amma o istədiyi yerə gedir. Onlar da: Bunu heç bir ağıllı insan deyə bilməz, dedilər. O da belə dedi: Göyləri, yeri və hikmətli şeylərdən ibarət bu varlığın bir yaradıcısı yoxdurmu? Bunu eşidən o insanlar çaşıb qaldılar, haqqa dönərək onun qarşısında müsəlman oldular.

Şəfidən də belə nəql edilir ki, Ondan Yaradan haqqında soruşdular. O da belə dedi: Bu tut yarpağının dadı birdir, onu qurd yeyir ondan barama çıxır, arı yeyir ondan bal çıxır, mal-qara yeyir onu təzək olaraq xaric olur. Onu ceyran yeyir ondan isə müşk əmələ gəlir. Əsli isə birdir.

Eyni sualı İmam Əhmədə də soruşdular, o da belə dedi: bir qala vardır, sağlam və qüsursuz, qapısı və pəncərəsi yoxdur. Xaricdən bəyaz gümüş, daxildən xalis qızıl kimidir. Belə ikən birdən divar yarıldı içindən eşidən, görən, əndamlı və gözəl bir canlı çıxdı, dedi. Bununla da içərisindən cücə çıxan yumurtanı nəzərdə tutdu.

 

Şair Əbu Nəvvasa da eyni sualı soruşdular, o da belə dedi:

 

Düşün yer üzündə nəbatətləri

Sultan yaratmışdır O əsərləri,

Gümüş, qızıl gözlü sərin bulaqlar

Zəbərcət yoncanın üstündən axar

Bütün bu mənzərə demirmi sənə

Allahın ortağı yoxdur, bilsənə.

 

Şair ibn Mutəz də belə demişdir:

 

Heyrət! Necə üsyan edir Allahına insan?

İnkar edir, münkir olan insan necə asan?

Hər şeydə qoyubsa əgər Allah bir əlamət

Bil ki, bu onun təkliyinə edər dəlalət!

 

Başqaları da belə demişdirlər: Kim bu yüksək və geniş göyləri, içərisindəki kiçik və böyük ulduz və göy cisimlərini düşünər, hər gün bunların böyük dairə ilə və hər birinin özünə məxsushərəkətinə baxar, yeri hər tərəfdən əhatəyə alan dənizlərə, yerin qərar tutması, içindəkilərin rahat yaşaması üçün yaradılan rəngarəng dağlara baxarsa, Allah Təala bu haqda belə demişdir: “Dağlarda da müxtəlif rəngli – ağ, qırmızı və tünd qara cığırlar əmələ gətirdik. İnsanlar, heyvanlar və mal-qara arasında da bu cür müxtəlif rəngli olanları vardır. Allahdan Öz qulları arasında ancaq alimlər qorxarlar.” (Fatir 27-28). Kim ölkələr arası axan çaylara və müxtəlif canlılara, torpağı və suyu bir olduğu halda müxtəlif olan və dadları, ətirləri, şəkilləri fərqli olan bitkilərə baxarsa, Yaradıcının varlığına, böyük qüdrətinə, hikmətinə, yaratdıqlarına olan rəhmət, lütf və yaxşılığına dəlil tapar. Ondan başqa haqq məbud yoxdur. Ondan savayı Rəbb yoxdur. Yalnız Ona təvəkkül edib, yalnız ona üz tutdum. Bu mövzuda daha bir çox ayələr vardır.

21-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala özündən başqa məbud olmadığını qeyd etdikdən sonra peyğəmbərlik haqqında danışmağa başladı və kafirlərə xitab edərək:   “Əgər qulumuza nazil etdiyimizə şübhə edirsinizsə”  dedi. Yəni Muhamməd sallallahu aleyhi və səlləmə endirdiyimiz Qurandan söhbət gedir. “Ona bənzər bir surə gətirin”. Əgər Allahdan olduğuna şübhə edirsinizsə, siz də ona bənzər bir surə gətirin. Bunun üçün də Allahdan başqa istədiklərinizdən yardım alın. Çünki bunu edə bilməzsiniz. İbni Abbas “şahidləriniz” yəni köməkçiləriniz demişdir. Yəni bu istiqamətdə sizə kömək edəcək başqalarını gətirin. Suddidən gələn rəvayətə görə əbu Malik də : Sizin imdadınıza çatmaq və sizə yardım etmələri üçün tanrılarınızı çağırın, demişdir. Mücahid də : Buna şahidlik edəcək səlis dilli hakimlərinizi çağırın, demişdir. Allah Təala bu şəkildə onlara bir çox yerdə meydan oxudu. Qasas surəsində belə dedi: “Siz də allah qatından bundan daha doğru bir kitab gətirin, əgər doğrusunuzsa sizə tabe olum”. İsra surəsində də belə demişdir: “De ki: Əgər insanlar və cinlər bu Quranın bir bənzərini gətirmək üçün toplaşsalar, bir birilərinə kömək də etsələr, bunun bənzərini gətirə bilməzlər”. Hud surəsində də belə demişdir: “Yoxsa onu özü uydurdu deyirlər? De ki: Siz də onun kimi uydurulmuş on surə gətirin. Əgər doğrusunuzsa Allahdan başqa gücünüz çatdıqlarınızı çağırın”. Yunus surəsində də belə demişdir: “Bu Quran Allahdan başqası tərəfindən uydurulmuş deyildir. Amma özündən əvvəlki kitabları təsdiq edici və kitabı açıqlayandır. Onda şübhə yoxdur. Aləmlərin Rəbbindəndir. Yoxsa onu özü uydurdu deyirlər? De ki: Siz də onun kimi bir surə gətirin. Əgər doğrusunuzsa Allahdan başqa gücünüz çatdığı hamını çağırın.” Bütün bu ayələr Məkkədə enmişdir. Sonra da Mədinədə enən bu ayə ilə meydan oxudu və: “Əgər şübhə içində isəniz” dedi. Yəni “rayb”, şəkk və tərəddüd içində deməkdir. “Qulumuza endirdiyimizdən” Yəni Muhammədə (salləllahu aleyhi və səlləm) deməkdir. “Siz də onun kimi bir surə gətirin” Yəni Quran kimi deməkdir.

Bunu Mücahid ilə Qatadə demişdirlər. İbni Cərir Təbəri, Zaməxşəri və Razi də bu rəyi üstün tutmuşdurlar. Onlar bu fikri Ömər, ibni Məsud, ibni Abbas, Həsən Bəsri və bir çox tətqiqatçı alimlərdən rəvayət etmişdirlər. Bunu da bir çox yöndən müdafiə etmişdirlər. Ən gözəli isə budur ki, onlara – istər dağınıq və birləşmiş olsunlar, istərsə də yazıb oxuya bilməyən və bilən olsunlar meydan oxudu. Bu da sadəcə oxuma və yazma bilməyən və elmdən payı olmayanlara meydan oxumaqdan daha əhatəli məfhumdur. Bu ərəfədə isə belə bir dəlil də istifadə edilmişdir. “Onun kimi on surə gətirin” (Hud 13)

“Onun kimisini gətirə bilməzlər” : Bəziləri Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm) kimisini deməkdir, demişdirlər. Yəni onun kimi yazıb oxuya bilməyən birini deməkdir. Doğrusu birincidir. Çünki meydan oxuma hamısına şamil olunur. Birdəki onlar millətlərin ən səlis danışanı idilər. Onlara bu şəkildə Məkkədə və Mədinədə bir neçə dəfə meydan oxudu. Ona o qədər sərt düşmənlik etmələrinə və onun dininə o qədər nifrət etmələrinə baxmayaraq bu işdə aciz qalmışdırlar.

Buna görə də Allah onlara “Əgər siz bunu edə bilmirsinizsə, – heç edə də bilməzsiniz” dedi. “Lən” ədatı gələcəyi təkidlə rədd etmək üçün istifadə olunur, yəni bu əbədiyyən edə bilməyəcəksiniz deməkdir. Bu da ayrı bir möcüzədir. Belə ki, bunu sonsuzluğa qədər və heç bir zaman edə bilməyəcəklərini qətiyyətlə, əvvəlcədən, qorxmadan və çəkinmədən xəbər verdi. Vəziyyət o gündən bu günə qədər düz çıxdı, onun bənzərini ortaya qoya bilmədilər. Necə edə bilərdilər ki, Quran hər şeyi Yaradan Allahın kəlamıdır. Yaradanın sözü yaradılmışların sözünə necə bənzəyə bilər?  Kim Quranı oxuyub, üzərində düşünərsə onda həm mətn həm də məna baxımından açıq və gizli, müxtəlif ecazkar sənət əsərləri müşahidə edər. Allah Təala belə demişdir: “Əlif, Ləm, Ra bu elə bir kitabdır ki, ayələri möhkəmləndirilmiş, sonra da hikmət sahibi və hər şeydən xəbərdar olan Allah tərəfindən bəyan edilmişdir.” (Fusslət, 1).

Onun mətnləri möhkəmləndirilmişdir, mənaları da bəyan edilmişdir, əksi də ola bilər. (mənası möhkəmləndirilmiş, mətni bəyan edilmişdir). Onun ləfzi də mənası da səlisdir. O toxunulmazdır. Keçmişdə bilinməyən elə şeylərdən xəbər vermişdir ki, olduğu kimi çıxmışdır. Nə qədər xeyir varsa əmr etmiş, nə qədər şər varsa qadağan etmişdir. Necə ki, belə demişdir: “Rəbbinin kəlməsi doğru və adil olaraq tamamlandı” (Ənam 115). Yəni xəbərlərdə sadiq, hökmlərdə ədalətli deməkdir. Hamısı haqdır, doğrudur, ədalət və hidayətdir. Onda inadçılıq yalan və iftiradan heç biri yoxdur. Necə ki, ərəblərin və digərlərinin şerlərində elə yalanlar və boş fikirlər keçər ki, şerlər ancaq belə şeylərlə gözəlləşər. Çünki şerdə daha çox yalanı olan ən şirinidir, deyilmişdir. Elə qəsidələr görərsən ki, çox vaxt qadın və ya at və ya içki və ya bilinən bir şəxsin mədhiyyəsi və ya bir dəvə və ya döyüş və ya hər hansı bir hadisə və ya canavar qorxusu və ya hər hansı bir mənzərənin təsviri istifadə edilmişdir ki, müəllifin ən xırda incəliklərinə qədər təsvir, izah gücünü göstərməkdən başqa heç bir fayda verməz. Daha sonra şah beyt deyilən bir və ya iki beytinə rast gələrsən ki heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

Qurana gəlincə isə onun hamısı olduqca bəlağətlidir. Ərəb dilini dərinləməsinə və üzdən bilənlər, ondan istifadəni anlayanlar bunu bilərlər. Çünki əgər onun xəbərlərini düşünsən, onun olduqca şirin olduğunu görəcəksən. Uzun və qısa olanlarında da, təkrar edilənlərində də vəziyyət eynidir. Çox oxumaqla şirinləşər və ucalar və köhnəlməz, alimlər ondan bezməzlər. Əgər təhdid mövzusuna girsə, böyük dağlar ona tab gətirmədiyi halda, anlayış sahiblərinin qəlblərinin nə vəziyyətə gəldiyini sən təsəvvür et. Əgər vəd edəcəksə, qəlbləri və qulaqları açan şeylər ortaya qoyar. Salamatlıq diyarına təşviq edər, Rəhmanın ərşinə qonşu olmağa səsləyər. Necə ki, təşviq barəsində belə demişdir: “Heç bir nəfs əməlinin qarşılığında özü üçün gözlərinə sevinc gətirəcək nələrin gizli saxlanıldığını bilməz” (Səcdə 17).“Orada ürəkləri istəyən və gözlərinin zövq aldığı şeylər vardır. Siz orada əbədi qalacaqsınız”(Zuhruf 71)Qorxutma mövzusunda da belə demişdir: “Dünyanın quru hissəsini yerə batırmaqdan əmin oldunuzmu?”(isra, 68). “Göydəkinin sizi çalxalanan yerə batırmasından əmin oldunuzmu? Yoxsa göydəkinin sizə daş yağdırmağındanmı əmin oldunuz? Xəbərdarlığım necə nəticə verəcəyini biləcəksizniz” (Mülk, 16-17) Danlama mövzusunda da: “Hər birini günahı ilə yaxaladıq” (Ənkəbut, 40) demişdir. Öyüd nəsihət mövzusunda  da belə demişdir: “Bilirsənmi, əgər onlara illərcə firavanlıq nəsib etsək, sonra vəd olunduqları (əzab) onlara yetişsə, onlara nəsib olmuş firavanlıq  onlara heç bir fayda verməz” (Şüara 205-207). Bunlardan başqa  səlislik , bəlağət və şirinliyi göstərən bir çox ayələr vardır.

Əgər hökmlər, əmrlər və qadağalar mövzusunda ayələr gəlirsə, bütün ağla uyğun, xoş, faydalı, gözəl və sevilən şeylər əmr edilir. Bütün çirkin, alçaq və boş şeylərdən çəkindirir. Necə ki, sələflərdən İbn Məsud və digərləri belə demişdirlər: Allah Təalanın Quranda: Ey iman edənlər, dediyini eşitdiyin zaman, qulaq ver, o ya  xeyirdir onu əmr edir, ya da şərdir ondan çəkindirir. Bu səbəbdən Allah Təala Quranda belə demişdir: “Onlara yaxşılığı əmr edər və onları pisliklərdən çəkindirər. Onlara təmiz şeyləri halal, pis şeyləri haram edər. Ağırlıqları isə üstlərindən qaldırar” (Əraf 157). Əgər ayələr axirəti, ondakı qorxuları, cənnət və cəhənnəmi, onların necəliklərini, Allahın o ikisində evliyalarına və düşmənlərinə hazırladığı nemət və işgəncələri, odu, zövqləri və qəzəbli əzabı təsvir etməyə başlasa müjdələr verər və xəbərdarlıqlar edər. Xeyir iş görməyə və pisliklərdən çəkinməyə dəvət edər. Dünyanı insanın gözündə kiçildir və axirətə təşviq edər. Ən nümunəvi bir yolda sabit edər. Allahın doğru yoluna və mükəmməl şəriətinə yönləndirər. Qəlblərdən o qovulmuş şeytanın murdarlığını uzaqlaşdırar. Buna görə də İki Səhihdə, Əbu Hüreyrə hədisində Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Nə qədər peyğəmbər varsa Allah onlara möcüzə vermişdir, insanlar da onlara baxaraq iman etmişdirlər. Mənə isə vəhyi vermişdir. Ümid edirəm ki, qiyamət günündə ümməti ən çox olan mən olaram. Müslimdə də mənə verilən vəhydir, ifadəsi yer almışdır. Yəni onların (nəbilərin) arasından məxsusi olaraq bu Quran mənə  verilmişdir, deməkdir. Hansı ki, insanlar onun qarşısında acizdirlər. Digər ilahi kitablar isə belə deyildir. Çünki onlar bir çox alimə görə möcüzəli deyildirlər. Allah daha yaxşı bilir. Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) peyğəmbərliyini və gətirdiyi şeylərin doğruluğunu göstərən elə ayələr vardır ki, saymaqla bitməz. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

Bəzi kəlam əhlindən olan alimlər möcüzə məsələsini həm əhli sünnətin həm də mötəzilənin rəylərini əhatə edəcək şəkildə belə təsbit etmişlər: Əgər bu Quran özlüyündə möcüzədirsə insanlar onun bənzərini gətirə bilməzlər, ona əks çıxmağa da gücləri çatmaz. İstənilən də odur ki, belə bir ədavət düşsün. Əgər ona əks çıxmaq mümkün olduğu halda və şiddətli düşmənçiliklərinə baxmayaraq bunu etməyiblərsə, deməli bu onun tərəfindən olduğuna dəlil olur. Çünki  ona (Qurana) qarşı çıxa bilməyə gücləri çatdığına baxmayaraq onları bu yoldan döndərmişdir. Bu yol nə qədər də razı qalınan bir yol olmasa belə-çünki Quran daha əvvəl dediyimiz kimi özlüyündə möcüzədir, insanlar onun bənzərini gətirə bilməzlər- ancaq onların səviyyəsinə enmək, mübahisə etmək, haqqı müdafiə etmək baxımından uyğundur. Razi təfsirində Əsr, Kövsər kimi sürələr haqqındakı suala belə cavab vermişdir.

“Elə isə yanacağı insanlar və daşlar olan alovdan çəkinin. O kafirlər üçün hazırlanmışdır”. Ayədə qeyd edilən fəthəli vavla olan vəqud sözü alovu gücləndirmək üçün içinə atılan odun və sair kimi şeylərdir. Necə ki, Allah Təala belə buyurmuşdur: “Ədalətdən azanlar isə cəhənnəmə odun olmuşlar” (Cin, 15). Və belə demişdir: “(Ey kafirlər!) Siz və Allahdan başqa ibadət etdikləriniz Cəhənnəm odunusunuz. Siz (mütləq) ora girəcəksiniz. Əgər bunlar tanrı olsaydılar, ora girməzdilər. Halbuki hamısı orada əbədi qalacaqlar” (Ənbiya, 98-99). Burada daş sözündəki məqsəd böyük, qara, sərt və pis qoxulu kibrit daşıdır. Bu qızdığı zaman ən çox hərarəti olan daşdır. Allah bizi ondan qorusun. Abdulməlik İbn Məsirə Əz-Zərrad, Abdurrahman İbn Sabit İbn Amr İbn Meymundan rəvayət etmişdir ki, Abdullah İbn Məsud “yanacağı insanlar və daşlardır” sözündə belə demişdir: O kükürd daşıdır. Allah Təala onu göyləri və yeri yaratdığı gün dünyada yaratdı. Onu kafirlər üçün hazırlamışdır. Bunu İbn Cərir rəvayət etmiş, ləfzi də budur. İbn Əbi Hatim, Hakim də Müstədrəkində rəvayət etmiş və iki şeyxin (Buxari və Muslim) şərtlərinə uyğundur, demişdir. Suddi də təfsirində Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrədən o da İbn Məsud və bir qrup səhabədən rəvayət etmişdir ki, onlar : Daş qara kibrit daşıdır. Alovla bərabər onunla əzab olunacaqlar. Mücahid də: Kibrit daşıdır, leşdən daha pis iylənər demişdir. Əbu Cəfər Muhamməd İbn Əli belə demişdir: O kibrit daşıdır. İbn Cureyc də: Alovun içində qara kibrit daşıdır. Amr İbn Dinar da mənə : bu, daşdan daha bərk və böyükdür dedi. Belə də deyilmişdir: Ondakı məqsəd Allahdan başqa ibadət edilən daş bütlərdir. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Şübhəsiz sizlər də, Allahdan başqa ibadət etdikləriniz də cəhənnəm odunusunuz..” Bunu Qurtubi nəql etmiş, Razi bunu birinci rəydən üstün hesab etmiş və : çünki kibrit daşının alovlanması qeyri adi bir şey deyil. Onu bu daş qəbul etmək daha üstündür, demişdir. Dediyi bu şey qüvvətli bir rəy deyildir. Necə ki, alov kibrit daşı ilə alışdırılsa, daha çox qızar və alovu daha da artar. Xüsusən sələf onun kibrit daşı olub bu iş üçün hazırlandığını dedikdən sonra. Bundan başqa alovun bu daşla alışdığı da müşahidə olunan bir şeydir. Bu kirəc də daş idi, alovda yanandan sonra belə olmuşdur. Digər daşlar da belədir, alov onları da yandırar. Bu, onlar üçün hazırlanan od şiddətli istisi və güclü alovu olduğuna görə qeyd edilmişdir. Necə ki, Allah Təala :”Nə vaxt alovu sönərsə, yanacağını artırarıq” (İsra, 97) demişdir. Qurtubi də bunu üstün saymış, bunda məqsəd atəşin qızarması, alovunun artması və əzabının da içindəki insanlara daha şiddətli olması üçün atəşin qızdırıldığı daşlardır demişdir. Hədisdə də Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) :”Hər əziyyət verən oddadır” demişdir. Bu hədis nə məhfuzdur nə də mərfudur. Sonra Qurtubi belə demişdir: İki mənada da təfsir edilmişdir. Birincisi budur ki, insanlara əziyyət verən hər kəs oda girər. O birisi isə, hər əziyyət verən yırtıcı, həşərat və sair şeylər oddadır; oradakılar ondan əziyyət çəkərlər.

“Kafirlər üçün hazırlanmışdır”: Ən aydın olanı “uiddət” dəki damirin, odunu insanlar və daşlar olan atəşə qayıtmasıdır (aid olmasıdır). Daşa aid olması da ehtimal olunur. Necə ki, İbn Məsud belə demişdir. İki rəy arasında məna baxımından ziddiyyət yoxdur. Çünki onlar bir birindən ayrılmaz. “Uiddət” Allah və Rəsulunu inkar edənlər üçün hazırlanmışdır. Necə ki, İbn İshaq Muhəmməddən o da İkrimə vəya Said İbn Cubeyrdən rəvayət etmişdir. İbn Abbas : “Sizin kimi kafirlər üçün hazırlanmışdır, demişdir”. Əhli sünnət alimlərindən çoxları bu ayəni cəhənnəmin mövcud olmasına dəlil gətirmişdilər. Çünki “uiddət” hazırlandı və təmin edildi, mənasındadır, demişdir.” Bu xüsusda çox hədis vardır, budur onlardan bir neçəsi: “Cənnət ilə cəhənnəm höcətləşdilər. Cəhənnəm Rəbbindən izn istədi: Ey Rəbbim, bir tərəfim o biri tərəfimi yeyir, dedi. Allah da mənə iki nəfəs almağıma izn verdi :Qış nəfəsi və yay nəfəsi. İbn Məsud da deyir ki: Bir gurultu eşitdik. “Bu nədir?” dedik. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: Bu, yetmiş ildir cəhənnəmin kənarından atılan daşdır, dibinə indi çatdı, dedi. Muslimin hədisi də belədir. Ay və günəş tutulması namazı, merac hadisəsi və digər mutavatir hədislər də bu mənadadır. Mötəzillər cəhalətləri üzündən buna qarşı çıxmışdılar. Əndəlüs qazisi Munzir İbn Səid Əl-Bəlluti də onlara müvafiq olmuşdur.

Çəkindirmə: ”Fətu bi surətin min mislihi” sözündə durmaq (vəqf etmək) lazımdır. Yunus sürəsi “bisurətin min mislihi” (Yunus, 38) də elədir. Quranda qeyd edilən uzun və qısa bütün surələri ehtiva edir. Çünki bu şərt cümləsində qeyri-müəyyən olaraq varid olmuşdur. Bu tədqiqatçı üsul fikh alimlərinə görə inkar cümləsindədir. Necə ki, yerində izah edilmişdir. Belə olanda möcüzə həm uzun həm də qısa sürələr üçün keçərlidir. Bunda nə qədimdən nə də sonrakılardan heç ixtilaf edən görmədim. Razi təfsirində belə demişdir: “onun kimi bir sürə gətirin” sözü Kövsər, Əsr və Kafirun kimi sürələri də ehtiva edir. Biz də bilirik ki, onlara bənzər və yaxın bir şey demək mümkündür. Əgər bunun kimi surələrin bənzərini gətirmək insan gücünün xaricindədir deyilsə, bu inadkarlıq olar. Bu kimi inadkarlıq dinə söz gətirməzmi?” deyilsə biz də ikinci yolu seçib belə deyərik: Əgər bu qısa sürələr səlisliyi ilə möcüzə həddinə çatıbsa onda artıq məqsədə nail olunub. Əgər belə deyilsə, çox istəmələrinə baxmayaraq bunu eləməmiş olmaları da möcüzə olur. Hər iki təqdirə görə də möcüzəlik yerinə yetmiş olur. Bu Razinin təfsirində sözbəsöz eynidir. Doğrusu odur ki, Quranın hər bir surəsi möcüzədir, onun uzun vəya qısa olsun heç bir surəsinə bəşər qarşılığını verə bilmir. Şəfii (rahmətullahi aleyh) belə demişdir: Əgər insanlar :”Vəl asr innəl insənə ləfi xusr…” sürəsi üzərində düşünsəydilər, onlara höccət olaraq yetərdi. Rəvayətə görə Amr İbn As müsəlman olmadan əvvəl Müseyləmə Əl-Kəzzəbə baş çəkdi. Müseyləmə ona: «Bu günlərdə Məkkədə dostunuza nə kimi vəhy enir?” dedi. O da: Qısa, bəlağətli və ecazkar bir sürə endi” dedi. O da :”Nədir o?” dedi. Amr da “Vəlasr innəl insənə ləfi xusr” (Əsr 1-2) dedi. Müseyləmə bir an düşündü sonra başını qaldırıb :Allaha and olsun ki, mənə onun kimisi endirildi, dedi. O da :”Nədir o?” dedi. O da belə dedi: Ya vəbr, innəmə əntə uznəni və sadr. Vəsairukə hakrun və fakr” (Ey dovşan, sən iki qulaq və bir sinədən ibarətsən. Digər şeylərin heç nəyə yaramaz) dedi. Sonra da: “Nə deyirsən, ya Amr?” dedi. O da : Allaha and içirəm ki, sən yalançısan, dedi.

23-cü ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala özünü və peyğəmbərlərini inkar edənlərə hazırladığı əzab və cəzanı zikr etdikdən sonra özünə və peyğəmbərinə iman edən və imanlarını da yaxşı əməllərlə təsdiqləyən övliyalarından olan xoşbəxt möminləri zikr etdi. Qurana təkrarlanan deyilməsinin ən doğru mənası da budur. Necə ki, bunu yeri gələndə geniş şəkildə izah edəcəyik. Bu o deməkdir ki, imanı zikr etdikdən sonra küfrü və küfrü zikr etdikdən sonra da imanı zikr etmək, yaxşıların halından sonra pislərin halını zikr etmək və ya əksini etməkdir. Xülasə, bir şeyi əksi ilə zikr etməkdir. Amma bir şeyi bənzətmə ilə zikr etməyə oxşatma deyilir. İnşəAllah onu da irəlidə izah edəcəyik. Bunun üçündür ki, Allah Təala : İman gətirib saleh əməllər edənlərə müjdə ver ki, onlardan ötrü (ağacları) altından çaylar axan Cənnət bağları vardır. demiş; onları altlarından çaylar axmaqla vəsf etmişdir. Necə ki, cəhənnəmi, yanacağı insanlar və daşlardır deyə vəsf etmişdir. Altlarından çaylar axmasının mənası da: Ağaclarının və otaqlarının altlarından deməkdir. Hədisdə belə deyilmişdir: Onun çayları yataq olmadan axar. Kövsər haqqında da belə deyilmişdir: Onun sahilləri içi boş mirvari çadırları ilə doludur. Bu ikisi ilə — palçığının xoş ətirli müşk və daşlarının da mirvari və mücəvhər olması arasında ziddiyyət yoxdur. Allahın lütfündən bunu istəyirik. O çox yaxşılıq edən və çox mərhəmət edəndir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Mənə Rəbi İbn Süleyman o da Əsəd İbn Musadan o da İbn Səvbandan o da Ata İbn Qurradan o da Abdullah İbn Damrədən rəvayət etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Cənnətin çayları müşk təpələrinin vəya dağlarının altından qaynayır. Yenə belə demişdir: Bizə Vəki o da Aməşdən o da Abdullah İbn Mürrədən o da Məsrukdan nəql etdi ki, Abdullah İbn Məsud belə demişdir: Cənnətin çayları müşk təpələrindən qaynayar.

“Hər nə vaxt onun meyvələrindən ruziləndirsələr, “bu daha əvvəl ruziləndirildiyimiz şeydir” deyərlər. Suddi bunun təfsirində belə demişdir: Bizə Əbu Malik o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrə İbn Məsuddan və bir neçə səhabədən “bu, daha əvvəl ruziləndirildiyimizdir” sözü haqqında belə demişlər: Onlara cənnətdə meyvə gətirildiyi zaman ona baxaraq deyərlər ki, bu , daha əvvəl dünyada ruziləndirildiyimiz şeydir. Qatadə ilə Abdurrahman İbn Zeyd İbn Əsləm də belə demişlər. İbn Cərir də bunu dəstəkləmişdir. İkrimə də bu ayə haqqında: Mənası dünən yediyimiz kimidir, demişdir. Rəbi İbn Ənəs də belə demişdir. Mücahid də belə demişdir: Ona çox oxşayır deyərlər. İbn Cərir belə demişdir: Başqaları da belə demişlər: Xeyir, bunun mənası belədir: Ruziləndirldiyimiz bu cənnət meyvələri bir-birinə bənzəyir. Çünki Allah Təala “özlərinə oxşarı gətirilir” demişdir. Süneyd İbn Davud belə demişdir: Bizə Misirli bir şeyx nəql etdi ki, Yəhya İbn Kəsir belə demişdir: Birisinə içində bir şey olan boşqab gətirilir. O da ondan yeyər. Sonra başqa bir şey olan boşqab gətirilər. Bu da daha əvvəl bizə gətiriləndəndir deyər. Mələklər də : Ye. Rəngi bir dadı fərqlidir deyərlər. İbn Əbi Hatim də belə demişdir: Bizə atam o da Amir İbn Yasəfdən nəql etdi ki, Yəhya İbn Kəsir belə demişdir: Cənnətin otları zəfəran və təpələri də müşkdür. Ətrafında gənc qulluqçular meyvələrlə gəzərlər, onlar da ondan yeyərlər. Sonra bənzəri gətirilir. Cənnət xalqı : bu bir az əvvəl bizə gətirdiyinizdəndir deyərlər. Gənc qulluqçular da onlara: yeyin, rəngi bir dad ayrıdır deyərlər. Allah Təalanın “onlara bənzəri gəlir” dediyi budur. Əbu Cəfər Ər-Razi Rəbi İbn Ənəsdən demişdir, Əbul Aliyə “bənzəri gəlir” dediyi bir birinə bənzər, dadı fərqlidir, demişdir. İbn Əbi Hatim: Mücahiddən, Rəbi İbn Ənəsdən, Suddidən də oxşar rəvayət edilmişdir, demişdir.

İbn Cərir təfsirində sənədi ilə Suddidən belə demişdir, o da Əbu Malikdən, o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrə Əl Həmədanidən o da İbn Məsud və bir neçə səhabədən “özlərinə bənzəri gəlir” sözündə rəng və görünüş baxımından bənzəri gəlir, dad baxımından isə deyil, demişlər. İbn Cəririn üstün rəyi budur. İkrimə də bu xüsusda : dünya meyvəsinə bənzər, ancaq cənnət meyvəsi daha dadlıdır, demişdir.

Süfyan Sevri Aməşdən o da Əbu Zəbyandan nəql etmişdir ki, İbn Abbas : Cənnətdəki olanlar dünyada olanlara ancaq ad baxımından bənzər demişdir. Bir rəvayətdə də :Dünyada cənnətdə olanlara bənzər şey ancaq ad baxımındandır. Bunu İbn Cərir, Sevri rəvayətindən, İbn Əbi Hatim də Əbu Muaviyyə rəvayətindən, ikisi də Aməşdən bu rəvayətlə almışlar. Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləm bənzəmə xüsusunda :dünyadakı isimləri ilə bilirlər; almanı alma, narı nar olaraq bilirlər. Cənnətdə: Bu daha əvvəl dünyada ruziləndirdiyimiz şeydir deyərlər və özlərinə bənzər gəlir. Yoxsa dad baxımından deyil.

“Orada onlar üçün tər təmiz zövcələr vardır” : İbn Əbi Talhadan nəql olunur ki, İbn Abbas belə demişdir: Kirlərdən və əziyyət verici şeylərdən təmizdirlər demişdir. Mücahid də :Heyzdən, böyük və kiçik ifrazatdan, bəlğəmdən, tüpürcəkdən, mənidən və uşaqdan təmizdirlər, demişdir. Qatadə də əziyyət verici şeylərdən və günahdan demişdir. Bir rəvayət də: Orada nə heyz nə də çil ləkəsi vardır, demişdir. Ata, Həsən, Dahhaq, Əbu Salih, Atıyyə və Suddidən də bənzəri rəvayət edilmişdir. İbn Cərir belə demişdir: Mənə Yunis İbn Abdulala o da İbn Vəhbdən o da Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləmdən rəvayət edir ki, onlar təmizdirlər, heyz olmazlar. Həvva da belə yaradılmışdır. Üsyan edincə Allah Təala: Səni təmiz yaratdım, səni bu ağac kimi qanadacam, dedi. Bu da gəribdir. Hafiz Əbu Bəkir Ibn Mərdiveyh belə demişdir: Bizə İbrahim İbn Muhəmməd o da Cəfər İbn Muhəmməd İbn Hərb ilə Əhməd İbn Muhəmməd Əl-Cəvridən o da Abdurrəzzaq İbn Ömər Əl-Buzeydən o da Abdullah İbn Mubarəkdən o da Şöbədən o da Qatadədən o da Əbu Nadradan o da Əbu Səiddən nəql etdilər ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): “Tərtəmiz zövcələr vardır” sözündə heyzdən, böyük ifrazatdan, bəlğəmdən və tüpürcəkdən təmizdirlər, demişdir”. Bu qərib hədisdir. Bunu Hakim Müstədrəkində Muhəmməd İbn Yaqub İbn Əl-Həsən İbn Əli İbn Affandan o da Muhəmməd İbn Ubeyddən bu sənədlə rəvayət etmiş, səhihdir. İki şeyxin şərtlərinə görə səhihdir demişdir. İddia etdiyi bu şeydə etiraz yeri vardır. Çünki Abdurrəzzaq İbn Ömər Əl-Buzeyi haqqında Əbu Hatim İbn Hibban Əl Busti: Onunla dəlil göstərilməz demişdir.

Mən də deyirəm ki, Elə görünür ki, bu söz daha əvvəl qeyd edildiyi kimi Qatadənin kəlamıdır. Allah daha yaxşı bilir.

“Orada əbədi qalacaqlar” : Bu da xoşbəxtliyi tamamlayan şeydir. Çünki onlar bu nemət içində ölümdən, nemətin kəsilməsindən əminlik içindədirlər. Bunun sonu yoxdur, kəsilməz. Əksinə nemət içində davamlı  olaraq əbədi qalacaqlar. Allahdan bizi onların zümrəsində həşr etməsini diləyirik. Şübhəsiz O kərəm sahibi, yaxşılıq edən və çox mərhəmətlidir.

Suddi təfsirində Əbu Malikdən, o da Əbu Salehdən o da ibni Abbasdan həmçinin Mürrədən, o da İbni Məsuddan o da bir qrup sahabədən, onların belə dediyini rəvayət etmişdir: Allah münafiqlər üçün, “Onların misalı od qalayan kimidir”(Bəqərə, 17) ilə “və ya yağış kimidir” (Bəqərə, 19) misallarını gətirərkən, Münafiqlər: Allah bu misalları gətirməkdən ucadır dedilər. Buna görə də Allah bu ayəni endirdi. Sonda isə “ziyan edən onlardır” dedi.

Əbdurrazzak Mamərdən rəvayət edir ki, Qatadə belə demişdir: Allah Təala hörümçək və milçəkdən bəhs edən kimi, müşriklər: Bu hörümçəyə və milçəyə nə olub ki, zikr edilirlər? dedilər. Buna görə də Allah: “Həqiqətən, Allah ağcaqanadı və (istər böyüklükdə, istərsə də kiçiklikdə) ondan da üstün olanı məsəl çəkməkdən utanmaz.” dedi. Saidin rəvayətində isə Qatadə belə demişdir: Allah az olsun çox olsun haqq olan bir şeyi zikr etməkdən çəkinməz. Allah kitabında milçək və hörmçəkdən bəhs edən kimi, yolunu azmışlar: “Allah bununla nə demək istədi?” dedilər. Buna görə Allah “Həqiqətən, Allah ağcaqanadı və (istər böyüklükdə, istərsə də kiçiklikdə) ondan da üstün olanı məsəl çəkməkdən utanmaz.” dedi.

Mən də deyirəm ki, Qatadənin ilk ifadəsində bu ayənin Məkkədə enməsini xatırladan bir şey olsa da belə deyildir. Səidin Qatadədən rəvayəti ağla daha yaxındır. Allah daha yaxşı bilir. İbni Cüreyc də Mücahiddən Suddi və Qatadənin fikirlərinin bənzərini rəvayət etmişdirlər. İbni əbu Hatim belə demişdir: Həsəndən və İsmayıl ibn əbu Xaliddən də Suddi və Qatadənin fikirlərinin bənzərləri rəvayət edilmişdir. Əbu Cəfər ər Razi rəvayət edir ki, Rəbi ibn Ənəs bu ayədə belə demişdir: Allahın dünya üçün gətirdiyi bir misaldır. Çünki ağcaqanad ac qaldığı müddətdə yaşayar. Qarnı şişəndə isə ölər. Allahın haqlarında misal verdiyi qövm də belədir: dünyadan doyduqları vaxt Allah onları ələ keçirər. Sonra da “Onlar özlərinə edilmiş xəbərdarlığı unutduqları zaman hər şeyin qapılarını onların üzünə açdıq.” (Ənam 44)ayətini oxudu. İbni Cərir də  belə rəvayət etmişdir. Bunu ibn əbu

Hatim əbu Cəfərdən, o da Rəbi ibn Ənəsdən, o da Əbul Aliyədən oxşar şəkildə rəvayət  etmişdir. Allah daha yaxşı bilir.

Ayənin eniş səbəbindəki ixtilaflar bunlardır. İbn Cərir Suddinin nəql etdiyini üstün hesab etmişdir. Çünki o surə ilə daha çox əlaqədar və daha münasibdir. Ayənin mənası da belədir: Allah hər hansı bir misal verməkdən çəkinməz. O şey istərsə böyük istər sə də kiçik olsun. “Mə” ədatı burada azlığı bildirir. “Bəudətən” sözü isə bədəl olaraq təsirlik halında olur. Necə ki,  “Ləədribənnə dərbən mə” (səni bir yolla necə olursa olsun vuracam) desən ən kiçik bir şeylə yerinə yetər.

Və yaxud qeyri müəyyəndir, “Bəuda” ilə sifətlənmişdir. İbn Cərir mə-nin bağlayıcı olmasını,  “bəudanın” da onun son hərəkələrə görə təhlil ilə təhlil edilməsini üstün hesab etmişdir. Bunu ərəb dilində icazəli olduğunu demişdir. Çünki Ərəblər “mə” ilə “mən”-nin əlaqəsini öz son hərəkələrə görə təhlil ilə təhlil edirlər. Çünki bu iki söz bəzən müəyyən bəzən də qeyri-müəyyən olur. Necə ki, Həsən ibn Sabit belə demişdir:

Kifayətdir hamıdan üstün etsin ki  bizi

Peyğəmbər Muhammmədin bizə olan sevgisi

Bəudətənin hərfi cərin düşməsi ilə də təsirlik halda olması icazəlidir. Kəlamın təqdiri də belədir: “İnnallahə lə yəstəhyi ən yədribə məsələn mə beynə bəudətin ila ma fovqahə”. Kisai ilə Fərra da bunu üstün rəy hesab etmişlər. Dəhhak ilə İbrahim ibn Ablə adlıq halda bəudətun oxumuşdurlar. İbn Cinni də belə demişdir: “Mə”-yə bağlanır, aid əvəzliyi də düşürülür, eynilə: “Təmamən aləlləzi ahsənə” (Ənam, 154) ayəsində olduğu kimi ki, aləlləzi huvə ahsanə deməkdir.  Sibəveyh də belə nəql etmişdir: “Mə ənə billəzi qailun ləkə şeyən” (mən sənə nəsə deyəcək deyiləm), yəni billəzi huvə qailun, deməkdir.

“Fəma fevqahə (ondan da üstün)” sözündə də iki rəy vardır. Birincisi : kiçiklik və dəyərsizlikdə ondan aşağıda olan deməkdir. Necə ki bir adam alçaqlıq və paxıllıqla vəsf edildiyi zaman, qulaq asan: Bəli o bundan dabetırdir (üstündür), deyər. Yəni vəsf edildiyindən. Bu Kisai ilə Əbu Ubeydin rəyidir. Bunu Razi və əksər tədqiqatçılar demişdir. Tirmizinın rəvayətində belə gəlir: Əgər dünya Allah qatında ağcaqanadın qanadı dəyərində olsa idi, Allah ondan kafirə bir qurtum su da verməzdi.

İkinci rəy: Ondan üstün olan, ondan böyük deməkdir. Çünki ağcaqanaddan daha dəyərsiz və kiçik bir şey yoxdur. Bu Qatadə ibn Diamənin rəyi və ibn Cəririn üstün hesab etdiyidir. Çünki Müslimin (2572) Aişə (radiyallahu anhə) rəvayət etdiyi  bu hədis bu rəyi təsdiqləməkdədir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Müsəlmana bir tikan batar və ya daha üstün bir şey olarsa Allah ona bir dərəcə yazar, onun bir günahını bağışlayar”. Allah bunu xəbər verir ki, o misal vermək üçün heç bir şeyi kiçik görməz, istərsə ağcaqanad kimi dəyərsiz və kiçik bir şey olsun. Necəki onu yaratmaqdan çəkinmir eləcə də onu misal verməkdən də çəkinməz. Necəki, ağcaqanad və hörümçəyi misal gətirmişidir: Ey insanlar! Sizə bir məsəl çəkilir. Onu dinləyin. Şübhəsiz ki, Allahdan başqa ibadət etdikləriniz bir milçək belə yarada bilməzlər, hətta bunun üçün bir yerə yığışsalar belə. Əgər milçək onlardan bir şey götürüb aparsa, bunu ondan geri ala bilməzlər. (Bunu etmək )istəyən də aciz qalar, istənilən də! (Həcc, 73) Və belə demişdir: Allahdan başqasını özlərinə dost tutanların aqibəti özünə yuva qurmuş hörümçəyin məsəlinə bənzəyir. Yuvaların ən zəifi isə, əlbəttə ki, hörümçək yuvasıdır. Kaş ki, biləydilər! (Ənkəbut, 41). Belə demişdir: Allahın necə məsəl çəkdiyini görmürsənmi? Gözəl söz (la ilahə illəllah) kökü (yerdə) möhkəm olan, budaqları isə göyə yüksələn gözəl bir ağac kimidir. O (ağac) Rəbbinin izni ilə öz bəhrəsini hər zaman verir. Allah insanlar üçün misallar çəkir ki, bəlkə, düşünüb ibrət alsınlar. Pis söz isə yerdən qoparılmış və artıq kökü üstə dura bilməyən pis bir ağaca bənzəyir. Allah iman gətirənləri dünya həyatında da, axirətdə də möhkəm sözlə sabit saxlayar. Allah zalımları azdırar. Allah istədiyini edər. (İbrahim, 24-27) Və belə demişdir: “Allah kölə və heç bir şeyə gücü çatmayan qulu misal gətirdi..” Sonra da belə dedi: “Allah iki adamı misal gətirdi Biri dilsizdir heç bir şeyə gücü çatmaz sahibinin çiynində yükdür. Onu hansı tərəfə göndərsə xeyir gətirməz. Onunla ədaləti əmr edən eyni ola bilərmi?” (Nəhl 75-76) Necəki belə demişdir: “Sizə öz nəfslərinizdən bir misal verdi: Sağ əllərinizin sahib olduğu kölələrinizdən sizə ruzi verdiyimiz şeylərdə ortaqlarınız vardırmı?” və belə demişdir: “Allah yola getməz adamın ortaq olduğu bir köləni misal verdi” Və belə demişdir: Bu misalları insanlar üçün çəkirik, bunu ancaq alimlər anlayar (Ənkəbut, 43). Quranda misallar çoxdur.

Bəzi sələflər də belə demişdirlər: Quranda bir misal görər onu başa düşməsəm öz halıma ağlayaram. Çünki Allah Təala Bu misalları insanlar üçün çəkirik, bunu ancaq alimlər anlayar” demişdir. Mücahid də: Həqiqətən, Allah ağcaqanadı və (istər böyüklükdə, istərsə də kiçiklikdə) ondan da üstün olanı məsəl çəkməkdən utanmaz.” ayəsində belə demişdir: Misallar kiçik olsun böyük olsun, möminlər onlara iman edər və onun Rəbblərindən bir haqq olduğunu bilərlər. Rəbləri onları bu sayədə hidayət edər.

Qatadə: “İman edənlər onun rəbblərindən haqq olduğunu bilirlər” sözündə Onun Rəhmanın kəlamı və onun qatından olduğunu bilirlər, demişdir. Mücahid, Həsən, Rəbi ibn Ənəsdən də belə rəvayət edilmişdir: Əbul Aliyə bu ayə haqqında, möminlər bu misalın haqq olduğunu bilərlər, demişdir. Kafirlər də : “Bu məsəllə Allah nə (demək) istədi? ” deyərlər. Necə ki, Müdəssir surəsində belə demişdir: Biz cəhənnəmin xidmətçilərini ancaq mələklərdən etdik. Saylarını da Kafirlər üçün fitnə etdik. Bir də özlərinə kitab verlənlər yaxşıca inansınlar, iman gətirənlərin də imanı artsın. Özlərinə kitab verilənlərlə möminlər şübhə etməsinlər. Qəlblərində xəstəlik olanlarla kafirlər isə: Bu məsəllə Allah nə (demək) istədi? desinlər. Allah istədiyini belə azdırar istədiyini də belə hidayət edər. Rəbbinin əsgərlərini ancaq O bilər” (Müdəssir, 31) Burada da : “Onunla çoxlarını azdırar və çoxlarına hidayət verər, və onunla ancaq fasiqləri azdırar.” demişdir.

Suddi təfsirində belə demişdir: Bizə Əbu Malik, o da Əbu Salehdən, o da İbni Abbasdan həmçinin Mürrə o da İbni Məsud və bir qrup sahabədən belə dediyini rəvayət etdi: “Onunla çoxlarını azdırır” sözündə qəsd münafiqlərdir. “Onunla çoxlarını hidayət edər” sözündə isə qəsd möminlərdir. Onların azmışlığına azmışlıq əlavə edər. Çünki Allahın onlara verdiyi misalın haqq və vəziyyətlərinə uyğun olduğunu bildiyi halda inanmazlar. Məhz buna görə onları azdırması belədir. “Onunla hidayət edər” yəni o misalla iman və təsdiq əhlindən çoxlarını hidayət edər. Onların hidayətlərinə hidayət qatar və imanlarına iman qatar.  Çünki onlarda onun haqq olduğunu və  verdiyi misalın vəziyyətlərinə uyğun olduğunu bilərlər. Bunu iqrar edərlər. Onların hidayətini artırması da məhz budur. “Allah bununla yalnız fasiqləri azdırar ” sözündə isə Suddi bunlarin münafiqlər olduğunu demişdir. Əbul Aliyə də “Allah bununla yalnız fasiqləri azdırar” sözündə: Onlar münafiqlərdir demişdir. Rəbi ibn Ənəs də belə demişdir. İbn Cüreyc və Mücahid rəvayətində İbni Abbas da: Fasiqlər kafirlərdir, onu inkar edərlər, demişdir.

Qatadə belə demişdir: “Onunla ancaq fasiqləri azdırar” yəni, onlar fasiqlik etdilər, Allah da onları fasiqliklərinə görə azdırdı. İbni Əbi Hatim belə demişdir: Mənə İshaq ibn Suleyman o da Əbu Sinandan, o da Amr ibn Mürrədən, o da Musab ibn Saddan rəvayət etdi ki, Saad ibn Əbu Vaqqas (radiyallahu anh) : “Onunla çoxlarını azdırar” sözündə qəsd edilənlər xəvariclərdir, demişdir.

Şöbə Amr İbn Mürrədən nəql edir ki, Musab İbn Sad belə demişdir: atama “Allahla əhd bağladıqdan sonra onu pozanlar” soruşdum, o da Harurilərdir dedi. Bu sənəd Sad İbn Əbi Vaqqasdan səhih olaraq rəvayət edilməsinə baxmayaraq, bu mənaya görə təfsirdir, yoxsa həqiqətən Əli (radiyallahu anh)-a Nəhrəvanda qarşı çıxanlar  qəsd edilməmişdir. Çünki onlar ayə endiyi zaman yox idilər. Onlar buna sifətləri ilə daxildirlər, çünki onlar imamın itaətindən çıxdıqları və şəriətin əmrlərini yerinə yetirmək istəmədikləri üçün onlara Xaricilər (çıxanlar) deyildi. Fasiq də lüğətdə itaətdən çıxan deməkdir. “Fəsəqatər-ratbətu” deyilir ki, təzə xurma qabığından çıxdı deməkdir. Bunun üçün siçana da fuveysika deyilir, o da dəliyindən çıxıb ətrafa zərər verdiyi üçündür. İki səhihdə Aişə (radiyallahu anhə) rəvayətində Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Beş heyvan haramda da, haram xaricində də  öldürülür. Qarğa, çaylaq, əqrəb, siçan və quduz köpək. Fasiq kəliməsi içinə kafiri də asini də alır. Ancaq kafirin fasiqliyi daha pis və daha çirkindir. Ayədən isə kafir fasiq qəsd edilmişdir. Allah daha yaxşı bilir. Dəlili də : “Allahla əhdi pozanlar, Allahın birləşdirilməsini əmr etdiyi şeyi qoparanlar və yer üzündə fəsad törədənlər, məhz onlar ziyan edənlərdir” sözüdür. Bu sifətlər möminlərin sifətlərinə tərs düşən kafir sifətləridir. Necə ki, Allah Təala Rad surəsində belə demişdir: “Sənə Rəbbindən endirilənin haqq olduğunu bilən kor kimidirmi? Ancaq saf ağıl sahibləri ibrət alır. Onlar ki, Allahın sözünü yerinə yetirir və əhd pozmazlar. Onlar Allahın birləşdirilməsini əmr etdiyi şeyi birləşdirir, Rəbblərindən çəkinirlər və pis hesabdan da qorxarlar” Axırda  belə demişdir: “Allahla əhd bağladıqdan sonra pozanlar, Allahın birləşdirilməsini əmr etdiyi şeyi kəsənlər və yer üzündə fəsad törədənlər, məhz onlar üçün lənət vardır və onlar üçün pis yurd vardır” Təfsirçilər fasiqlərin pozduğu əhd üzərində ixtilaf etmişdirlər. Bəziləri: O Allahın kitablarında və elçilərinin dili ilə xalqına tövsiyə və itaət olaraq əmr etdiyi və qadağan etdiyi şeylərdir. Bunları pozmaları və onları əməl etməmələridir, demişlər.

Başqaları da belə demişlər: Xeyir, bunlar əhli-kitab kafirləri və münafiqləridir. Pozduqları söz də Allahın onlardan Tövratda olan şeylərlə əməl edəcəklərinə, Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm) göndərildiyi zaman ona tabe olacaqlarına və Rəbblərindən gətirdiyi şeylərə tabe olacaqlarına dair verdikləri sözləridir. Bunu pozmaları da bunların həqiqi olduğunu bildikdən sonra onları rədd və inkar etmələri, onu xalqdan gizlətmələridir. Halbuki Allah onlardan bunu insanlara açıqlayacaqlarına, gizlətməyəcəklərinə dair əhd almışdı. Allah bu əhdi arxalarına atdıqlarını və bunu ucuz qiymətə satdıqlarını xəbər vermişdir. İbn Cəririn üstün tutduğu rəy də budur. Muqatil İbn Həyyan da bu rəydədir.

Başqaları da belə demişlər: Xeyir, bu ayədən bütün kafirlər, müşriklər və münafiqlər qəsd edilmişdir. Tövhidlə əlaqəli olaraq onlardan aldığı əhd də Rəbbliyini göstərən dəlillərdir. Onlardan əmr və qadağa xüsusunda əhd də elçilərinə verdiyi və heç kimin bir bənzərini gətirəməyəcəyi və onların doğruluqlarını göstərən möcüzələrdir. Bunu pozmaları da doğru olduğu dəlillərlə sabit olan şeyi iqrar etməyib elçilərin və kitabların haqq olduğunu bildikləri halda onlara inanmamalarıdır. Muqatil İbn Həyyandan da eynisi rəvayət edilmişdir ki, bu da gözəldir. Zəməxşari də buna tərəfdar olmuş və belə demişdir: “Əgər: “Allahın əhdindən məqsəd nədir?” desən, mən də belə deyərəm: Ağıllarına yerləşdirilən və Allahın birliyini göstərən dəlillərdir. Sanki onları əmr etmiş və onları tövsiyə etmişdir. Onlardan təminat almışdır. Məhz “Onları özlərinə şahid tutdu və: “Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?(Əraf 172) dediyi budur. Çünki Allah onlara endirdiyi kitablarda onlardan söz almışdır. Misal üçün “əhdinizi yerinə gətirin, mən də sizə olan əhdimi yerinə gətirim” (Bəqərə 40) sözü kimi.

Başqaları da belə demişlərdir: Allahın zikr etdiyi əhd, onları Adəmin belindən çıxardığı zaman aldığı əhddir: “Bir zaman Rəbbin Adəm oğullarının bellərindən onların törəmələrini çıxarmış və: “Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?”(– deyə) onları özlərinin əleyhinə şahid tutmuşdu. Onlar: “Bəli, biz şahid olduq!”– demişdilər (Əraf, 172-173). Bunu pozmaları da bunu yerinə yetirməmələridir. Yenə Muqatil İbn Həyyandan da belə rəvayət edilmişdir. İbn Cərir bu rəyləri təfsirində zikr etmişdir.

Əbu Cəfər Ər-Razi Rəbi İbn Ənəsdən nəql edir ki, Əbul Aliyə “Allaha verdikləri əhdi pozanlar….məhz onlardır ziyan edənlər” ayəsində belə demişdir: Burada münafiqlərin altı pis əlamətləri zikr edilmişdir. Özləri üstün olduqları zaman bu xislətləri göstərirlər: Danışarlarsa yalan danışarlar, söz verirlərsə sözlərində durmazlar, özlərinə bir şey əmanət edildiyi zaman xəyanət edərlər, Allaha verdikləri əhdi pozarlar, Allahın birləşdirilməsini əmr etdiyi  şeyi qoparırlar və yer üzündə fəsad çıxarırlar. Əgər özləri məğlub olarlarsa, o zaman da bu üç xisləti göstərirlər: danışarlarsa yalan danışarlar, söz verirlərsə üzərində durmazlar və əmanətə xəyanət edərlər. Rəbi İbn Ənəs də belə demişdir. Suddi də sənədi ilə belə demişdir: pozduqları əhd Quranda onlardan istənəndir. Onu iqrar etdilər, sonra da inkar edib onu pozdular.

“Allahın birləşdirilməsini əmr etdiyi şeyi pozarlar” :Bu xüsusda belə deyilmişdir: Bundan məqsəd qohumluq əlaqələri bağlarıdır. Necə ki, Qatədə belə təfsir etmişdir. Misal üçün bu ayədə olduğu kimi: “Əgər haqdan üz çevirsəniz ola bilsin ki, yer üzündə fəsad çıxaracaq və qohumluq əlaqələrini tərk edəcəksiniz” (Muhamməd, 22). İbn Cərir də bunu tərcih etmişdir. Belə də deyilmişdir: Bundan məqsəd Allahın birləşdirilməsini və edilməsini əmr etdiyi hər şeydir. Onlar isə bunu qopardılar və onu tərk etdilər. Muqatil İbn Həyyan da “Onlar ziyan edənlərdir” sözü üzərində: Axirətdə ziyan edənlərdir, demişdir. Necə ki: “Məhz onlar üçün lənət vardır və onlar üçün yurdun ən pisi vardır” (Rad 25) ayəsi kimi. Dahhaqdan nəql olunur ki, İbn Abbas belə demişdir: Ziyan etmə kimi hər şey, Allah Təala onu İslam əhli xaricindəkilərə nisbət edər, ondan küfr qəsd edilir. İslam əhlinə nisbət etdiyindən də günah qəsd edilir.

İbn Cərir: “Ulaikə humul xasirun” sözündə belə demişdir. Xasirun, xasirin cəm formasıdır. Onlar da Allaha üsyan etməklə rəhmət şanslarını azaldanlardır. Necə ki, bir adam ticarətində ziyan eləyir, o zaman sərmayəsi azalır. Münafiq ilə kafir də belədir, Onlar qiyamətdə qulların ən möhtac olduqları zamanda, Allahın onları rəhmətindən məhrum etməsi ilə ziyandadırlar. Xasirər raculu, yəhsəru, həsrən və husranən və həsərən deyə misal çəkilir. Necə ki, Cərir İbn Atiyyə belə demişdir:

Səlit ziyandadır, çünki o kölə olaraq yaradılmış bir qövmün övladıdır.

26-cı ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala varlığına, qüdrətinə və qulları üzərində təsərrüf edən xaliq olduğuna dəlil gətirərək belə demişdir: «Allahı necə inkar edirsiniz ki” yəni onun varlığını necə inkar edə bilərsiniz vəya onunla bərabər başqasına necə ibadət eləyə bilərsiniz ki, “siz ölü idiniz, O sizi diriltdi”. Yəni yox idiniz, sizi varlıq aləminə çıxardı. Necə ki, belə demişdir: ”Bəlkə onlar öz-özünə yaranıblar? Yaxud onlar yaradanlardır? Yoxsa onlar göyləri və yeri yaradıblar? Xeyr, onlar qətiyyən inanmırlar. (Tur 35-36). Və belə demişdir “Doğurdanmı insanın elə bir dövrü olub keçmişdir ki o, xatırlanmağa layiq bir şey olmamışdır?” (İnsan, 1). Bu xüsusda ayələr çoxdur. Süfyan Sevri Əbu İshaqdan o da Əbul Əhvasdan nəql edir ki, Abdullah İbn Məsud (radiyallahu anh)  belə demişdir: “Ey Rəbbimiz! Sən bizi iki dəfə öldürüb, iki dəfə diriltdin. Biz öz günahlarımızı etiraf etdik” (Ğafir, 11) ayəsində: O, Bəqərədəki :” Siz ölü idiniz, O sizi diriltdi Sonra O sizi öldürəcək və yenə dirildəcək” dediyi hadisədir demişdir. İbn Cureyc Atadan nəql edir ki, İbn Abbas da :” Siz ölü idiniz, O sizi diriltdiSonra O sizi öldürəcək və yenə dirildəcək” ayəsində belə demişdir: Sizlər atalarınızın bellərində heç bir şey deyildiniz. Sonunda sizi yaratdı, sonra sizi həqiqi şəkildə öldürəcək. Sonra da sizi dirildəcək. Bu o ayə kimidir, demişdir. Ey Rəbbimiz! Sən bizi iki dəfə öldürüb, iki dəfə diriltdin. (Ğafir 11). Dəhhaqdan nəql edilir ki, İbn Abbas Ey Rəbbimiz! Sən bizi iki dəfə öldürüb, iki dəfə diriltdin” (Ğafir 11) ayəsində belə demişdir: Sizi yaratmadan əvvəl torpaq idiniz. Məhz öldürmə budur. Sonra sizi dirildib həyat verdi, məhz diriltmə də budur. Sonra sizi öldürəcək, qəbirlərə geri qayıdacaqsınız. Məhz sonrakı ölüm də budur. Sonra sizi qiyamət günündə dirildəcək. Məhz o biri həyat da budur. Bunlar iki ölüm və iki həyatdır, necə ki, bu ayədə olduğu kimi : “Allahı necə inkar edirsiniz ki, siz ölü idiniz, O sizi diriltdi. Sonra O sizi öldürəcək və yenə dirildəcək.” Suddi Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrə Əl Həmədanidən o da İbn Məsud və bir neçə səhabədən, Əbul Aliyədən, Həsən Bəsridən, Mücahiddən, Qatədədən, Əbu Salihdən, Dəhhaqdan, Ata Əl Xorasanidən də belə rəvayət edilmişdir. Sevri Suddidən o da Əbu Salihdən bu ayədə belə demişdir: Sizi qəbirdə dirildir sonra da öldürür. İbn Cərir Yunusdan o da İbn Vəhbdən nəql edir ki, Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləm deyir ki, Onları Adəmin belində yaratdı. Sonra onlardan söz aldı. Sonra onları öldürdü, sonra onları ana bətnlərində yaratdı. Sonra onları öldürdü, sonra da qiyamət günündə onları dirildəcək. “Rəbbimiz, bizi iki dəfə öldürdün və iki dəfə diriltdin” sözü də belədir. Bu da, əvvəlki də qərib rəylərdir.

Doğru olanı daha əvvəl İbn Məsud, İbn Abbas və o tabiin camaatından gələn rəydir. Bu ayədə olduğu kimidir:” De: “Allah sizə həyat verir, sonra öldürür, sonra da sizi (gələcəyinə) heç bir şəkk-şübhə olmayan Qiyamət günü (dirildib) bir yerə toplayacaqdır”. Lakin insanların çoxu (bunu) bilmir (Casiyə, 26).  Var olmadan əvvəlki hala ölüm, demişdir. Çünki ikisi də hissizlik baxımından ortaqdır. Necə ki, Allah Təala bütlər üçün :”Ölülərdir, diri deyildirlər, şüurları yoxdur” (Nəhl, 21) demişdir. “Onlar üçün ölü torpaq da bir ayədir, onu diriltdik, ondan bitkilər çıxardıq, ondan yeyirlər (Yunus33).

Allah Təala yaratdıqları və insanların öz nəfslərində müşahidə etniklərində öz varlığına dəlil olan şeyləri zikr etdikdən sonra, onların şahid olduqları göylərdə və yerdə başqa dəlillər də zikr edib belə dedi ”Yer üzündə olanların hamısını sizə görə xəlq edən, sonra göyə tərəf yönəlib onu yeddi qat göy edən Odur.” İsteva iləssəmai- göyə yönəldi deməkdir.

Burada istəva niyyətlənmək və yönəlmək mənasını ehtiva edir. Çünki ila ədatı ilə işlənmişdir. “Fe sevvahunnə”  yəni göyü yeddi qat olaraq yaratdı deməkdir. Burada səma növün (cins, ümumi anlayış) adıdır. Buna görə də “Onları yeddi qat etdi. O hər şeyi biləndir” demişdir. Yəni onun elmi bütün yaratdıqlarını əhatə etmişdir. Necə ki, “yaradan bilməz mi?” (Mülk 14) demişdir. Bu ayənin təfsiri Fussilət surəsində belə gəlmişdir. “De: “Doğrudanmı siz yeri iki gündə yaradanı inkar edir və Ona tay tutursunuz? Axı O, aləmlərin Rəbbidir. O, yerin üstündə möhkəm duran dağlar yerləşdirdi, onu bərəkətli etdi və (ruzi) istəyənlər üçün orada (yer əhlinin) ruzisini tam dörd gündə yerbəyer etdi.  Sonra O, tüstü halında olan göyə tərəf yönəlib ona və yerə: “Könüllü surətdə və ya məcburi olaraq gəlin (əmrimə boyun əyin!)”– dedi. Onlar: “Könüllü olaraq gəldik!”– dedilər. O, iki gündə onları yeddi göy kimi yaratdı və hər göyə onun özünə məxsus vəzifə tapşırdı. Biz dünya səmasını qəndillərlə bəzədik və mühafizəmizə götürdük. Bu, Qüdrətli və Bilən (Allahın) əzəli hökmüdür.(Fussilət, 9-12). Bu ayədə Allah Təalanın əvvəlcə yeri yaratdığına dəlil vardır. Sonra da yeddi qat göyü yaratmışdır. Bina da belə tikilir. Bir tikinti aşağıdan yuxarıya doğru tikilməyə başlayar. Təfsirçilər də bunu açıq aydın ifadə etmişdirlər. Biz də bunları sonrakı hissələrdə zikr edəcəyik İnşəAllah.

Bu ayəyə gəldiyimiz zaman isə    “Sizin yaradılışınız çətindir, yoxsa göyün? O, onu qurdu, onun qübbəsini yüksəltdi və düzəldib kamilləşdirdi,gecəsini qaranlıq edib, səhərini də (nurlandırdı). Sonra yeri döşəyib, onda su və otlaq yaratdı, dağları da yerə bərkitdi. (Bunlar) sizin və mal-qaranızın faydalanmasından ötrüdür.” (Naziyat, 27-33) ayələrində belə deyilmişdir: Burada: (Bəqərə, 29 ayəsində) summə ədatı xəbəri xəbərə bağlamaq üçündür. Feli felə bağlamaq üçün deyildir. Necə ki, şair belə demişdir:

De o nəcib olana,  sonra atası nəcib olana,

Sonra daha əvvəl babası nəcib olana

Belə deyilmişdir: Yeri yaymaq göyləri yaratdıqdan sonra olmuşdur. Bunu Əli ibn Əbu Talha, İbni Abbasdan rəvayət etmişdir. Suddi təfsirində Əbu Malikdən, o da əbu Salehdən, o da İbni Abbasdan, həmçinin Mürrə, o da ibni Məsuddan o da bir qrup sahabədən bu ayə haqqında belə dediklərini rəvayət etmişdirlər. “Uca Allahın ərşi su üzərində idi. sudan öncə başqa bir şey yaratmamışdı. Məxluqatı yaratmaq istədikdə sudan bir duman çıxartdı. Duman suyun üzərində yüksəldi, onun üzərinə çıxdı. Buna görə də ona səma (yüksəklik) dedi. Sonra suyu qurutdu onu tək yer etdi. Sonra da onu yararaq onu yeddi qat etdi. Bunu da iki gündə Bazar və bazar ertəsi günündə etdi. Yeri də balığın üstündə yaratdı. O Allah təalanın “Nun vəlqaləmi” (Qələm, 1) ayəsində zikr etdiyi balıqdır.

Balıq sudadır, su da düz daşın üzərindədir. Düz daş da bir mələyin belindədir. Mələk də bir qayanın üstündədir. Qaya da küləyin üzərindədir. O qaya Loğmanın (aleyhi ssalam) nə göydə nə də yerdədir dediyi qayadır. Balıq qımıldanıb çırpındı. Yer silkələndi. Allah üstünə dağları sancdı. Dağlar dayandı. Ona görə də dağlar yerə qarşı öyünür. Allah Təalanın “Yerə sizi sarsıtmasın deyə yüksək dağlar bina etdi”- dediyi budur. Yerdə dağları yaratdı, sonra yer sakinlərinin də qidalarını, ağaclarını və lazım olanları da iki gündə Çərşənbə axşamı və çərşənbə günlərində yaratdı. Bu haqda belə deyir: De: “Doğrudanmı siz yeri iki gündə yaradanı inkar edir və Ona tay tutursunuz? Axı O, aləmlərin Rəbbidir. O, yerin üstündə möhkəm duran dağlar yerləşdirdi, onu bərəkətli etdi” (Fussilət, 9-10). Deyir ki, ağacını bitirdi, “Orada ruzilərini təqdir etdi “yer sakinləri üçün, tam dörd gündə ruzi istəyənlər üçün. Deyir ki, kim ruzi istəyərsə vəziyyət belədir: “Sonra duman halındakı göyə yönəldi” (Fussilət, 11). Deyir ki, o duman suyun nəfəs almasından yüksəldi, ondan da göyü yaratdı. Sonra iki gündə — Cümə axşamı və Cümə günlərində onu yardı və yeddi göy halına gətirdi. Ona Cümə deyilməsi, göylərin və yerin məxluqatını onda cəm etməsindəndir. “Hər göyə öz əmrini vəhy etdi” (Fussilət, 12). Deyir ki, hər göydə onun mələklərdən olan sakinlərini, və oradakı dənizləri, dağları, dolunu və digərlərini yaratdı. Sonra dünya göyünü ulduzlarla bəzədi. Onu şeytanlardan qorudu.

İstədiyi şeyleri yaratdıqdan sonra Ərşə istiva etdi, “Göyləri və yeri altı gündə yaratdı. Sonra Ərşə istiva etdi”(Əraf, 54) ayəsində də dediyi budur. Deyir ki, “o iki bitişik idi onu ayırdıq. Hər canlını sudan yaratdıq.”(Ənbiya, 30). İbni Cərir belə demişdir: Mənə əl Musənna, o da Abdullah ibni Salehdən, o da Əbu Maşərdən, o da Said ibni Əbu Saiddən rəvayət edir ki, Abdullah ibn Səlam demişdir: Allah yaradılışı bazar günü yaratmağa başladı, Yerləri bazar və bazar ertəsi günü yaratdı, Qidaları və yüksək dağları Çərşənbə axşamı və çərşənbə günləri yaratdı. Göyləri Cümə axşamı və cümə günü yaratdı. Cümə günü son saatda boş qaldı, Adəmi də tələsik olaraq onda yaratdı. Baxın qiyamət günü də həmin saatda qopacaqdır.

Mücahid, “Yer üzündə olanların hamısını sizə görə xəlq edən Odur” ayəsində belə demişdir: Allah yeri göydən əvvəl yaratmışdır. Yeri yaratdığı zaman ondan bir duman yüksəldi.  “Sonra göyə yönəldi, O duman halında idi. Onu yeddi qat göy halına gətirdi” dediyi budur. Deyir ki, Göy bir birinin üstündədir, yer bir birinin altındadır. Bu ayə yerin göydən öncə yaradıldığını göstərir. Necə ki Fussilət surəsində: “De: “Doğrudanmı siz yeri iki gündə yaradanı inkar edir və Ona tay tutursunuz? Axı O, aləmlərin Rəbbidir. O, yerin üstündə möhkəm duran dağlar yerləşdirdi, onu bərəkətli etdi və (ruzi) istəyənlər üçün orada (yer əhlinin) ruzisini tam dörd gündə yerbəyer etdi.  Sonra O, tüstü halında olan göyə tərəf yönəlib ona və yerə: “Könüllü surətdə və ya məcburi olaraq gəlin (əmrimə boyun əyin!)”– dedi. Onlar: “Könüllü olaraq gəldik!”– dedilər. O, iki gündə onları yeddi göy kimi yaratdı və hər göyə onun özünə məxsus vəzifə tapşırdı. Biz dünya səmasını qəndillərlə bəzədik və mühafizəmizə götürdük. Bu, Qüdrətli və Bilən (Allahın) əzəli hökmüdür” (Fussilət, 9-12). Bu və o iki ayə yerin göydən öncə yaradıldığını göstərməkdədir. Bu haqda mən alimlər arasında heç bir ixtilaf bilmirəm, yalnız ibn Cəririn Qatadədən olan rəvayəti istisnadır. Qatadə güman etmişdir ki, Səma yerdən əvvəl yaradılmışdır.

Qurtubi təfsirində burada ayaq saxlamışdır. Çünki Allah Təala belə demişdir: “Sizin yaradılışınız çətindir, yoxsa göyün?  O, onu qurdu, onun qübbəsini yüksəltdi və düzəldib kamilləşdirdi, gecəsini qaranlıq edib, səhərini də (nurlandırdı). Sonra yeri döşəyib, onda su və otlaq yaratdı, dağları da yerə bərkitdi” (Naziyat, 27-32). Deyirlər ki, burada yerin göydən öncə yaradılldığı zikr edilmişdir.

Səhih Buxaridə belə deyilməkdədir. İbn Abbasdan bu haqda soruşdular o da belə dedi: Yer göydən öncə yaradıldı. Yer göy yaradıldıqdan sonra döşəndi. Qədim və yeni bir çox təfsir alimləri də belə demişdirlər. Biz də bunu Naziyat surəsinin təfsirində yazmışıq. Xülasə yerin döşənməsi “Sonra yeri döşədi “(Naziət, 30-32) ayəsində təfsir edilmişdir. Döşənməyin mənası də yerin daxilində olan ehtiyatların qüdrətli bir şəkildə ortaya çıxarılmasıdır.

Yer və göy məxluqatlarının surətləri kamala çatdırdı və yeri də bundan sonra döşədi. Ona ehtiyat olaraq verilən suyu çıxartdı. Ondan da müxtəlif sinifləri, sifətləri, rəngləri və formaları ilə bitkiləri cücərtdi. Beləcə də göylərin çarxı, onlardakı ulduz və planetlərlərlə birlikdə fırlanmağa başladı.

İbn Əbi Hatim ilə ibni Mərdiveyh də bu ayənin təfsirində Müslim ilə Nəsainin təfsir bölümündə rəvayət etdikləri bu hədisi İbn Cüreycdən zikr etmişdirlər. O belə demişdir: Mənə İsmayıl ibn Ümeyyə,  o da Əyyub ibn Xaliddən, o da Ümmü Sələmənin azad etdiyi qulu  Abdullah ibn Rəfidən rəvayət edir ki, Əbu Hureyrə deyir di ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  əlimdən tutdu, belə dedi: Allah torpağı(yeri) şənbə günü yaratdı. Ondakı dağları Bazar günü yaratdı. Ondakı ağacları bazar ertəsi günü yaratdı, məkruhu Çərşənbə axşamı yaratdı. Nuru çərşənbə günü yaratdı. Onun içində  heyvanıları Cümə axşamı günü səpələdi. Adəmi də Cümə günü son saatlarda əsrdən sonra gecəyə tərəf yaratdı.

Bu hədis Müslimin qərib hədislərindəndir. Onun haqqında Əli ibn əl Mədini ilə Buxari və digər hədis hafizləri danışmışdırlar və onun Kəbin sözündən olduğunu və Əbu Hüreyrənin bunu Kəbdən eşitdiyini demişdirlər. Bəzi ravilər bunun fərqinə vara bilmədiyi üçün hədisi mərfu qəbul etmişdirlər. Bunu Beyhaki qeyd etmişdir.

 

Allah Təala adəm oğullarına onları var etmədən öncə ali dərgahında  mələklərə ehsan etdiyini xəbər verib deyir ki, “Bir vaxtlar Rəbbin mələklərə demişdi” Yəni ey Muhamməd o vaxtı xatırla ki, Rəbbin mələklərə belə demişdi və bunu qövmünə danış. İbni Cərir bir Ərəb dili mütəxəssisinin iz ədatının burada artırma və bu kəlamın təqdirinin də: “Və qalə Rabbukə”olduğunu iddia ettiyini nəql etmişdir. Sözü gedən adam isə Əbu Ubeydədir. İbni Cərir bunu rədd etmişdir, Qurtubi isə belə demişdi: Bunu bütün təfsirçilər də rədd etmişdirlər. Hətta Zəccac bu Əbu Ubeydə üçün cürətdir (kobudluq), demişdir. “Mən yer üzündə bir canişin bərqərar edəcəyəm”   yəni əsr əsr, nəsil nəsil bir birinin yerinə keçən qövm yaradacağam demişdir. Necə ki, Allah Təala belə buyurur. “O ki, sizi yer üzündə xəlifələr təyin etdi”(Ənam 165) və “sizi yer üzünün xəlifələri edəcəkdir” (Nəml, 62) “Əgər istəsəydik, yer üzündə içinizdən sizi əvəz edəcək mələklər yaradardıq” (Zuxruf, 60) “Onlardan sonra bir xələf gəldi” (Məryəm, 59) Şaz qiraətdə : “İnni cailun fil ardı halikatən” (baxılsın) də oxunmuşdur. Bunu Zəməxşəri və digərləri də rəvayət etmişdir.

Qurtubi, Zeyd ibn Əlidən belə dediyini nəql etmişdir. Burada xəlifədən məqsəd yalnız Adəm (aleyhi ssalam) deyildir. Necə ki bir qrup təfsirçilər belə deyildilər. Qurtubi bunu ibni Abbas, İbni Məsud və bütün təvil əhlinə nisbət etmişdir. Bunda da ixtilaf yeri vardır.  Hətta bunda çox ixtilaf varıdır. Bunu Razi Təfsirində və digərləri nəql etmişlər. Açıq olan budur ki, bundan bir başa olaraq Adəm qəsd edilməmişdir. Çünki əgər belə olsaydı mələklərin “Sən orada fəsad törədib qan salacaq bir kəsmi yerləşdirəcəksən?” sözləri xoş olmazdı. Çünki onlar bu cinsdən həmin hərəkətləri edəcək olanları qəsd etmişdirlər. Sanki onlar xüsusi bir bilik və ya insan təbiətindən anladıqları şeylə bunu bilmişdirlər. Çünki Allah onlara bu sinifi iylənmiş, saxsı kimi palçıqdan yaradacağını xəbər vermişdir. Yaxud da bunu insanlar arasında vaqe olan mübarizələri həll edəcək, onları haramlardan və günahlardan uzaqlaşdıracaq xəlifəni başa düşmüşdülər. Bunu da Qurtubi demişdir. Və yaxud bunu keçənlərə qiyas etmişdirlər. Necə ki, təfsirçilərin bu xüsusdakı fikirlərini tezliklər zikr edəcəyik.

Mələklərin belə deməsi Allaha etiraz məqsədli də deyildir. Adəmi qısqanmalarına görə də deyilidir. Necə ki, bəzi təfsirçilər belə düşünmüşdürlər. Allah Təala onları Allahın sözünün önünə keçməməklə vəsf etmişdir, yəni ki, onlar Allahdan icazə verilməyən bir şey soruşmazlar. Burada isə onlara yer üzündə bir xəlifə yaradacağını bildirmişdir.

Qatadə belə demişdir: Onların fəsad çıxardacaqları onlara əvvəlcədən bildirilmişdir. Onlar da :Sən orada fəsad törədib qan salacaq bir kəsmi yerləşdirəcəksən? demişdilər. Bu, öyrənmək və bu haqda hikməti bilmək üçün verilmiş bir sualdır. Belə demişdilər: Rəbbimizin bunları yaratmaqda hikmət nədir? Halbuki onlar yer üzərində fəsad törədib, qan salacaqlar. Əgər məqsədin sənə ibadətdirsə biz səni həmdinlə təsbeh edir və səni təqdis edirik, yəni sənin üçün namaz qılırıq (və ya dua edir, salavat deyirik). Necəki, sonra qeyd ediləcək. Yəni bizdən belə bir əməl hasil olmaz, bizimlə kifayətlənə bilərdin! Allah Təala da bu suallara cavab olaraq : “Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!” dedi. Sizin zikr etdiyiniz fəsadlara müqabil olaraq mən daha artıq xeyir (islah, məsləhət) görürəm. Mən onlardan peyğəmbərlər çıxardacağam. Onlara elçilər göndərəcəyəm. Onlardan siddiqlar (doğrunu təsdiqləyənlər), şəhidlər, salehlər, abidlər, zahidlər, övliyalar, əbrar (xeyir sahibləri), Allaha yaxın olanlar, alimlər, elmi ilə əməl edənlər, Allahdan qorxanlar, Onu sevənlər, elçilərinə tabe olan insanlar çıxardacağam.

Səhih hədisdə belə gəlmişdir: Mələklər Uca Rəbbə qulların əməlllərini qaldırdıqları vaxt, Allah çox yaxşı bildiyi halda onlardan soruşar: Qullarımı necə qoyub gəldiniz? Onlarda : Onların yanına gələndə namaz qılırdılar, onlardan ayrıldıq yenə namaz qılırdılar, deyərlər. Çünki onlar bizləri izləyərlər, fəcr və əsr namazlarında yığışarlar. Bunlar qalar digərləri əməlləri göyə çıxardar. Necə ki, Peyğəmbərimiz (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Ona gecə əməli gündüzdən əvvəl, gündüz əməli isə gecədən əvvəl çatdırılır” Onların gəldik namaz qılırdılar, qoyub gedəndə də yenə namaz qılırdılar” sözləri Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!” sözlərinin təfsirindəndir. Belə deyilmişdir: Onlara cavab olaraq “Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!” sözünün mənası belədir: Onları yaratmağımdakı hikmətim açıq aydındır, sizin dediklərinizdən belə çıxır ki, siz onu bilmirsiniz. Bunun “səni təsbih edirik və səni təqdis edirik” sözünün cavabı olduğu da deyilmişdir. O da Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!” demişdir. Yəni iblisin sizin aranızda olmasından bilirəm, məsələ sizin dediyiniz kimi deyil.  Belə deyilmişdir: Sən orada fəsad törədib qan salacaq bir kəsmi yerləşdirəcəksən?” Biz isə sənə həmd edər səni təsbih edir və səni təqdis edirik sözü onların Adəm oğullarının yerinə yer üzünə enmələrini istəmələrinə cavabı da özündə daşıyır. Buna görə də Allah Təala “Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!” dedi. Yəni göydə qalmağınız sizin üçün daha yaxşıdır və halınıza daha uyğundur. Bunu Razi digər cavablarla bir yerdə zikr etmişdir. Allah daha yaxşı bilir.

Bu qeyd edilənlər haqqında təfsirçilərin genişlədilmiş fikriləri :

İbni Cərir belə demişdir: Mənə Qasım ibni Həsən, ona da Hüseyn, ona da  Həccac, ona da Cərir ibn Həzimi və Mübarək, onlara da Həsən, ona da Əbu Bəkr və Qatadə rəvayət ediblər ki, Allah Təala mələklərə “Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam”, dedi. Onlara bunu edəcəyəm dedi. Bunun mənası vəziyyəti onlara xəbər verməkdir. Suddi belə demişdir: Adəmin yaradılmasında onlarla məşvərət etdi. Qatadədən də bənzər rəvayət vardır. Bu cümlənin içərisində xəbər vermə mənası yoxdursa deməli bunda diqqətsizlik vardır.(məqsəddən uzaqlaşmışdır) İbn Cəririn rəvayətində Həsən ilə Qatadənin fikirləri daha gözəldir. Allah daha yaxşı bilir.

“Yer üzündə” sözünə İbni Əbi Hatim belə demişdir: bizə atam, ona da Əbu Sələmə,  ona da Həmmad, ona da Ata ibn əs Saib ona da Abdurrahman ibn Sabit rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  belə demişdir: Yer Məkkədən döşəndi və Beytullahı ilk təvaf edənlər Mələklərdir. Allah: “Mən bu yerdə, yəni Məkkədə xəlifə yaradacağam” dedi. Bu mürsəldir. Sənədində zəiflik vardır. Onda müdrəc də vardır. O da Məkkə torpağıdır.  Allah daha yaxşı bilir.

“Xəlifə” sözü haqqında Suddi təfsirində belə demişdir: Mənə Əbu Malik, o da Əbu Salehdən, oda İbni Abbasdan, o da Mürrədən, o da İbni Məsuddan və bir bölük sahabədən belə demişdir. Allah Təala “Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam” dedi. Onlar da: Onun zürriyyəti olacaq, yer üzündə fəsad çıxaracaqlar, həsəd aparacaqlar və  bir birilərini öldürəcəklər, dedilər.

İbn Cərir belə demişdir: Buna görə ayənin təfsiri belədir: Mən yer üzündə bir xəlifə bərqərar edəcəyəm”  cümləsi xəlq etdiklərimin arasında ədalətlə hökm etmək üçün mənim yerimi tutacaqdır. O xəlifə də Adəm və Allaha itaətdə onun yerinə keçəcək olanlardır. O ki qaldı fəsad çıxartmaq və haqsız yerə qanlar axıtmaq, bunları xəlifə olmayanlar edəcəkdir. İbn Cərir belə demişdir: Allah Təalanın zikr etdiyi xilafətin  mənası, əsrlər boyu bir birinin yerinə keçməkdir. Deyir ki, əl xəlifə kəlməsi əl faiiilətu vəznindədir. Xaləfə fulanun fi həzəl əmri deyiləndə bir işdə olan bir nəfərdən sonra onun yerinı keçmək başa düşülür. Necə ki, Allah Təala belə buyurmuşdur. “Sonra onların ardınca sizi yer üzündə xələflər etdik ki, görək necə davranacaqsınız.”(Yunis 14)

Buna görə də böyük Sultana xəlifə deyilmişdir. Çünki özündən əvvəlkinin yerinə keçər. Sanki onun xələfi kimi olur. Deyir ki, Muhamməd ibn İshaq bu ayətdə belə demişdir: Dünyada məskunlaşacaq, onu tikib quracaq və sizdən biri olmayaraq qərar tutacaq kimsələr yaradacam. Bizə Əbu Qurayb, o da Osman İbni Saiddən, oda Bişr ibn Umarədən o da Əbu Ravkdan, o da Dahhakdan, o da İbni Abbasdan belə demişdir: Dünyada ilk məskunlaşan cinlərdir. Orada fəsad çıxardaraq qanlar tökdülər, bir birilərini öldürdülər. Allah onların üzərinə İblisi göndərdi. İblis və yanındakılar onları öldürdü. Qalanları dəniz adalarına və dağların uclarına sürgün edildilər. Sonra Allah Adəmi yaradıb orada yerləşdirdi. Məhz: “Yer üzündə bir xəlifə yaradacağam.” Dediyi budur.

Süfyan Sevri Ata İbn Səibdən nəql edir ki, İbn Sabit : “Yer üzündə bir xəlifə yaradacam” sözündə: Bunda adəm oğulları qəsd edilmişdir, demişdir. Əbdürrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də belə demişdir: Allah mələklərə: Mən yer üzündə  bir məxluqlar yaratmaq və orada xəlifə bərqərar etmək istəyirəm, dedi. Əziz və Cəlil olan Allahın da mələklərdən başqa məxluqatı yoxdur. Yerdə də heç bir məxluqat yoxdur. Onlar: Orada fəsad çıxaracaq birilərini mi yaradacaqsan, dedilər? Yuxarıda qeyd olunan rəvayətləri Suddi İbn Abbas, İbn Məsud və digər səhabələrdən belə rəvayət etmişdir: Allah mələklərə adəm oğullarının nə edəcəyini bildirdi. Mələklər də belə dedilər.

Az öncə qeyd olunan Dahhak rəvayətində İbn Abbas belə demişdir: Cinlər Adəm oğullarından öncə yer üzündə fəsad törətdilər. Buna görə də mələklər də belə dedilər. Bunları onlarla qiyas etdilər.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam, o da Əli İbn Muhəmməd Ət-Tənəfisidən o da (Əbu?) Muaviyədən o da, (Aməşdən,?) o da Bəkr İbn Əxnəsdən o da Mücahiddən nəql etdi ki, Abdullah İbn Amr belə demişdir: Canoğulları qəbiləsindən olan cinlər Adəm yaradılmadan iki min il əvvəl yer üzündə idilər. Orada fəsad törətdilər, qanlar axıtdılar. Allah onların üzərinə mələklərdən bir ordu göndərdi. Onları vurdular, onları dəniz adalarına sıxışdırdılar. Buna görə Allah mələklərə : “Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacam” dedi. Onlar da “Orada fəsad törədəcək və qanlar tökəcək kimsələrimi yaradacaqsanmı?” dedilər. O da: “Mən sizin bilmədiyinizi bilirəm” dedi (Bəqərə 30-33).

Əbu Cəfər Ər-Razi, Rəbi İbn Ənəsdən, o da Əbul Aliyədən “mən yer üzündə bir xəlifə yaradacam…. Mən sizin bilmədiyinizi bilirəm (Bəqərə, 30-33) ayəsində belə demişdir: Allah mələkləri Çərşənbə günü yaratdı. Cinləri Cümə axşamı günü yaratdı. Adəmi Cümə günü yaratdı. Cinlərdən bir qövm kafir oldular. Mələklər də yerə enər bu təcavüzlərinə görə  onlarla döyüşərdilər. Yer üzünü fəsad bürümüşdü. Buna görə : “Orada cinlər kimi fəsad edəcək və onlar kimi qan tökəcək kimsələrimi yaradacaqsan?” dedilər. İbn Əbi Hatim belə dedi: “Bizə Həsən İbn Muhəmməd İbn Sabah o da Səid İbn Süleymandan o da Mübarək İbn Fədalədən nəql etdi ki, Həsən demişdir : Allah mələklərə “Mən bir xəlifə yaradacam” dedi. Bunu edəcəm dedi. Onlar rəbblərinin bu sözünə iman gətirdilər. Allah onlara elmin bir hissəsini öyrətdi, digər hissəsini də gizlətdi. Onlar da onu bilmədilər. Bildikləri biliklə : “Orada fəsad edəcək və qan tökəcək kimsələrimi yaradacaqsan?” dedilər. O da : “Mən sizin bilmədiyinizi bilirəm”, dedi. Həsən belə demişdir: Cinlər yer üzündə fəsad çıxarır və qanlar tökürldülər. Ancaq Allah qəlblərinə bunun baş verəcəyini qoydu. Onlar da Allahın öyrətdiyi şeylə belə dedilər. Abdurrazaq Mamərdən nəql edir ki, Qatadə bu ayə haqqında belə demişdir : “Allah onlara yer üzündə məxluqat olduğu zaman fəsad edəcək və qan axıdacaqlarını bildirmişdi. Məhz o zaman Orada fəsad edəcək və qan tökəcək kimsələrimi yaradacaqsan? Dedilər. İbn Əbi Hatim belə demişdir: “Bizə atam o da Hişam Ər-Razidən o da İbn Mübarəkdən o da Mərufdan yəni İbn Harabuz Əl-Məkkidən o da Əbu Cəfər Muhəmməd İbn Əlidən eşidəndən kəsdən rəvayət edir : Səcil bir mələkdir. Harutla Marut onun köməkçiləridir. O hər gün Lövhü Məhfuza üç dəfə baxardı. Bir dəfə icazəsiz baxışla baxdı, orada Adəmin yaradılışını və bəzi şeyləri gördü. Bunu Harutla Maruta gizlicə dedi. O ikisi onun köməkçi katib mələkləri idi. Allah Təala belə dedi “Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacam” onlar da “Orada fəsad edəcək və qan tökəcək kimsələrimi yaradacaqsan?”. Bunu mələklərə qarşı etiraz olaraq dedi. Bu nəql qəribdir.

Bu, Əbu Cəfər Muhəmməd İbn Əli İbn Hüseyn Əl Baqirdən gələn səhih rəvayət olsa belə, onu əhli kitabdan nəql etmişdir. Burada rədd edilməsini vacib edəcək münkərlik vardır. Allah daha yaxşı bilir. Bundan, bunu deyənlərin sadəcə o ikisi olduğu ortaya çıxar. Bu da üsluba ziddir. Ondan daha qəribi də İbn Əbi Hatimin bu rəvayətidir: “Bizə atam, o da Hişam İbn Ubeydullahdan o da Abdullah İbn Yəhya İbn Əbi Kəsirdən nəql etdi ki, Atamdan belə dediyini eşitdim: “Orada fəsad edəcək və qan tökəcək kimsələrimi yaradacaqsan? Biz səni təsbih və təqdis edirik” deyən mələklər on min idilər. Allah tərəfindən bir alov çıxdı onları yandırdı. Bu da bundan əvvəlki kimi İsrailiyyatdır, qəbul edilməz. Allah daha yaxşı bilir.

İbn Cureyc belə demişdir: “Onlar Allahın onlara Adəmin yaradılacağı haqqında verdiyi elmlə danışdılar və belə dedilər.

İbn Cərir belə demişdir: Biriləri belə xəbər vermişdir: Mələklərin belə demələri bunu öyrəndikdən sonra Allahın sual soruşmağa izn verməsi səbəbi ilədir. Mələklər bunu təəccüblənərək dedilər : “Ya Rəbbi, sənə necə asilik edərlər. Sən ki onların Xaliqisən?” dedilər. Allah da onlara : “Mən sizin bilmədiyinizi bilirəm” dedi. Yəni siz bilməsəniz də, bəzilərinin mənə itaət etdiyini görsəniz də bu olacaqdır. Bəziləri də, mələklər bunu bilmədikləri şeyi öyrənmək niyyəti ilə soruşdular, demişdilər. Sanki onlar rədd mahiyyətində deyil öyrənmək mahiyyətində : Ya Rəbbi, bizə bunu xəbər ver, demişdilər. İbn Cərir bunu bəyənmişdir. Səid  Qatadən bu ayə haqqında belə nəql edir ki: “Mələklər Adəmin yaradılması haqqında məşvərət etdilər: Orada fəsad edəcək və qan tökəcək birilərini yaradacaqsan dedilər. Mələklər Allah qatında qan tökməkdən və yer üzündə fəsad çıxarmaqdan daha pis bir şey olmadığını bilirdilər. Allah isə o xəlifədən peyğəmbərlər, rəsullar, yaxşı kimsələr və cənnətliklər olacağını bilirdi. Belə demişdir: Bizə izah edildiyinə görə İbn Abbas belə demişdir: Adəm yaradılmağa başlayanda mələklər: Allah bizdən daha dəyərli və bizdən daha bilikli bir məxluq yaratmaz, dedilər. Buna görə sıxıntıya mübtəla oldular. Bütün yaradılanlar da imtahana çəkilir, necə ki, göylərlə yer də itaət etməklə sınağa çəkilmişlər . Allah Təala : “İstəyərək və ya istəməyərək gəlin deyəndə: İstəyərək gəldik demişdilər” (Fussilət, 11).

“Səni həmd edərək tənzih və təqdis edərik” ayəsinə gəlincə Abdurrazzaq Mamərdən nəql edir ki, Qatadə belə demişdir: “Təsbih və təqdis namazdır. Suddi Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrədən o da İbn Məsud və bir sıra səhabədən : Sənin üçün namaz qılarıq, demişdilər. Mücahid də, Sənə əzəmətləndirərik, təkbir edərik demişdir. Dahhak da belə demişdir: Təqdis: təmizləmədir. Muhamməd İbn İshaq da: Səni təsbih edərik və səni təqdis edərik sözündə: Sənə asilik etmərik və istəmədiyin heç bir şeyi etmərik, demişdir. İbn Cərir də : Təqdis təzim etmək və təmizlənməkdir demişdir.

Subbuhun quddusun sözü də belədir, subbuh : Onu tənzih etmək, quddus da təmizlik və ona təzim etməkdir. Ərd müqaddas da müqəddəs torpaq deməkdir. Mələklərin “səni həmd ilə təsbih edərik” sözlərinin mənası, səni müşrüklərin sənə nisbət etdikləri şeylərdən tənzih edər və səni uzaq tutarıq, deməkdir. “Səni təqdis edərik” də : Səni kirlərdən və kafirlərin sənə nisbət etdikləri şeylərdən təmiz tutarıq, deməkdir.

Səhih Müslümdə Əbu Zərdən rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) “Ən fəzilətli söz hansıdır?” dedilər. O da : “Allahın mələklər üçün seçdiyi sübhanallah vəbihəmdihi sözüdür”dedi. Beyhaki Abdurrahmən İbn Kurtdan rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  merac gecəsində mələklərin yüksək göylərdə, “Sübhanəl aliyyil alə, subhanəhu və Təala”, deyərək təsbih etdiklərini eşitdi.

“Mən sizin bilmədiyinizi bilirəm” ayəsinə gəlincə: Qatədə belə demişdir: Allah o yaratdığın nəsildən peyğəmbərlər, rəsullar, yaxşı kimsələr və cənnətliklər gələcəyini bilirdi. İrəlidə İbn Məsud, İbn Abbas və bir çox sahabə və tabiindən: “Mən sizin bilmədiyinizi bilirəm” sözünün nə hikmətlə deyildiyi haqqında açıqlamalar gələcəkdir.

Qurtubi və digələri bu ayəni insanların ixtilaf etdikləri şeylərdə hökm vermək, mübahisələrini sona çatdırmaq, məzlumun haqqını zalımdan almaq, hədləri tətbiq etmək, pis və fahiş şeylərin və ancaq xəlifənin həll edəcəyi digər önəmli məsələlərin həlli üçün xəlifə təyin etmənin vacib olduğunu dəlil gətirmişlər. Necə ki, vacibin tamamlanmasını təmin edən şey də vacibdir.

İmamət ancaq nasla əldə edilir,necə ki, bir qrup əhli sünnət, Əbu Bəkr də belə olmuşdur, demişdilər. Ya da ona işarətlə olur, necə ki, bəziləri də belə demişdilər. Yaxud xəlifəni başqa birini öz yerinə keçirməsi ilə olur, necə ki, Əbu Bəkr Əs-Siddiq Ömərə belə eləmişdir. Və yaxud da şuranın üzərinə həvalə etməsi ilə olur, necə ki Ömər eləmişdir. Və yaxud da məsul heyətin (alim və məsul şəxslər) içlərindən birini seçib ona beyət etmələri ilə olur. Cumhura görə buna itaət etmək vacibdir. İki haramın imamı bu xüsusda icma olduğunu nəql etmişdir. Allah daha yaxşı bilir. Yaxud da birinin iqtidarı zorla ələ keçirməsi ilə olur. İxtilaf və fitnə çıxmaması üçün buna da itaət vacibdir.

İmam Şəfii bunu açıq olaraq ifadə etmişdir. İmamətin həyata keçməsi üçün şahid vacibdirmi? (təyinat) Bunda da ixtilaf vardır. Bəziləri : Şərt deyildir, demişdir. Bəziləri də : Xeyir, iki şahid yetər, demişdir. Cübai də : Dörd nəfər lazımdır: iki şahid, əqd katibi və seçilən. Necə ki, Ömər (radıyallahu anh) işi altı nəfərlik bir şuraya həvalə etmişdir. Təyinat əqd katibi Abdurrahman İbn Avf ilə seçilən Osman üzərində qalmışdır. Dörd şahidin vacib olması da yerdə qalan dörd nəfərdən çıxarılmışdır ki, bu da o qədər də doğru deyildir. Allah daha yaxşı bilir.

Xəlifənin kişi, azad, yetkinlik yaşına çatmış, ağıllı, müsəlman, ədalətli, müctəhid, bəsirətli, əzaları sağlam, müharibədən başı çıxan, fikir sahibi və səhih rəyə görə Qureyşdən olması lazımdır. Haşimi olması və xətadan məsum olması şərt deyildir. Həddi aşmış Rafizilər isə bunu şərt qoşarlar. Bir imam fasiq olsa, vəzifəsi əlindən alınar mi, alınmaz mı? Bunda ixtilaf vardır. Doğru olan odur ki, alınmaz. Çünki, Peyğəmbərimiz (salləllahu aleyhi və səlləm)  : Əgər açıq aşkar şəkildə küfrə gedərsə, və bu haqda sizdə Allahdan açıq aydın dəlil varsa, bu istisnadır demişdir. Özünü azad edə bilər mi? Bunda da ixtilaf vardır.

Həsən İbn Əli (radıyallahu ənh) özünü azad etdi və xilafət işini Muaviyəyə təslim etdi. Ancaq bu bir üzrlü səbəb üçündür. Buna görə də təriflənmişdir. Yer üzündə iki və ya çox imam təyin etmək isə caiz deyildir. Çünki peyğəmbərimiz (salləllahu aleyhi və səlləm) “Birliyiniz bərqərar olduqdan sonra sizə biri gələr və aranızı pozmaq istəsə, onu kim olursa olsun öldürün, demişdir. Cumhurun rəyi belədir.

Bu haqda icma olduğunu nəql edənlər vardır, onlardan biri də İki Haramın imamıdır. Kərramiyyə firqəsi də belə demişdir: İki və daha çox imam caizdir, necə ki, Əli və Muaviyə (radiyAllahu anhum) itaət edilməsi vacib imamlar idilər. Belə demişdirlər: Bir zamanda iki və daha çox peyğəmbər göndərildiyinə görə imamlıq da caizdir. Çünki peyğəmbərlik imamlıqdan daha üstündür. Bunda da ixtilaf yoxdur.

İki haramın imamı, ustad Əbul İshaqdan ölkələr bir birlərindən uzaq olub iqlimləri də geniş olunca iki və daha çox imam təyin etməyi caiz gördüyünü nəql etmişdir. Mən də deyirəm ki, bu, İraqdakı Abbasi oğulları ilə Misir və Məğribdəki Fatimilərin vəziyyətinə oxşayır. Biz də bu mövzunu “Əhkam” kitabında araşdıracayıq inşəAllah.

Bu məqamda Allah Təala Adəmin hər bir şeyin adını bilməklə mələklərə qarşı üstünlüyünü və şərəfini zikr etmişdir. Bu da onların Adəmə səcdə etməsindən sonra idi. Bu fəsil ondan əvvəl gətirilib. Çünki bu məqamla onların xəlifə haqqında elmsizlikləri arasında bir bağlılıq vardır. Allah Təala onlara özlərinin bilmədiklərini xəbər vermişdir. Bunun üçündür ki, Allaha Təala bu məqamı onun ardınca zikr etmişdir ki, Adəmin nə üçün şərəf qazanaraq onlara  üstün tutulduğunu onlara aydınlaşdırsın.

Allah Təala belə demişdir: “Allah Adəmə bütün adları öyrətdi”: Suddi İbn Abbasdan rəvayət edən kəsdən belə rəvayətlə belə demişdir. Ona övladlarının adlarını və heyvanların adlarını bir bir öyrətdi. Bu uzunqulaqdır, bu dəvədir, bu atdır deyildi. Dahhak rəvayət edir ki ibni Abbas: (Allah) Adəmə bütün (şeylərin) adları öyrətdi. Sözündə belə demişdir: İnsanlar arasında tanınan bütün adları öyrətdi: İnsan, heyvan, göy, yer, düzəngah, dəniz, at, uzunqulaq və buna bənzər siniflər və şeylər kimi.  İbn Əbu Hatim ilə ibn Cərir, Asim ibn Kuleybdən rəvayət edir ki,  Said ibn Mabəd, İbn Abbasa bu ayə haqqında : Allah ona boşqab və qazanı da öyrətdi? O da bəli kiçik və böyük yel buraxmağı da öyrətdi. dedi. Mücahid də bu ayə haqqında Ona hər canlının hər quşun və hər şeyin adını öyrətdi demişdir. Said ibn Cübeyr, Qatadə və digər sələflərdən rəvayət olunur ki, hər şeyin adlarını öyrətdi, demişdirlər. Ər-Rabi də ondan Mələklərin adlarını öyrətdi, fikrini nəql etmişdir. Hümeyd əş Şami də: Ulduzların adlarını, demişdir. Abdurrahman ibn Zeyddə bütün zürriyyətinin adlarını öyrətdi demişdir. İbni Cərir də ona (Adəmə) mələklərin və zürriyyətinin adlarını öyrətməsini üstün görüş kimi görmüşdür. Çünki Allah sonra onları təqdim etdi demişdir ki, onlar ağıllılar üçündür. Onun üstün saydığı bu fikir əhəmiyyətli deyildir. Zira onların arasına başqalarının da girib ümumiləşdirmə yolu ilə hamısına ağıllı sözü ilə ifadə edilməsi də mümkündür.  Necə ki, Allah Təala belə demişdir: Allah hər bir canlını sudan yaratmışdır. Onlardan bəzisi qarnı üstə sürünür, bəzisi iki ayaq üstündə gəzir, bəzisi də dörd ayaq üstündə gəzir. Allah istədiyini yaradır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir. (Nur 45) Abdullah ibn Məsud da “summə aradahunnə“ şəklində oxumuşdur. Übey ibn Kab da “summə aradahə” yəni adlananlar kimi təqdim etdi, şəklində oxumuşdur. Doğrusu isə bütün əşyaların adlarını, özlərini, sifətləri və feillləri ilə öyrətmiş olmasıdır. Necə ki, İbni Abbas kiçik və böyük yel çıxartmağı da öyrətmişdir, demişdir. Yəni böyük və kiçik varlıqların özlərini və fellərin adlarını öyrətdi deməkdir.

Buna görə də Buxari, bu ayənin təfsirində səhihinin təfsir bölməsində belə demişdir: Bizə Müslim ibn İbrahim o da,  Hişamda o da Qatadədən, o da Ənəsdən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  belə demişdir: Möminlər Qiyamət günü yığışaraq Rəbbimizdən şəfaət istəyək deyərlər. Adəmin yanına gələrlər: sən insanların atasısan, Allah səni öz əlləri ilə yaratdı, mələkləri sənə səcdə etdirdi, sənə hər şeyin adlarını öyrətdi, bizə Rəbbinin qatından şəfaət et! Bizi sıxıntıdan xilas et! deyərlər. O da mən bunu edə bilmərəm deyər, günahını xatırladar və utanar. Nuhun yanına gedin, o Allahın yer üzünə göndərdiyi ilk rəsuludur deyər: Onun yanına gələrlər mən bunu edə bilmərəm deyər, və Allahdan bilmədiyi bir şeyi istəməsini xatırlayar və Allahın dostu İbrahimin yanına gedin deyər, Onun  yanına gələrlər o da mən bunu edə bilmərəm deyər sonra Allahın onunla danışdığı, Tövratı verdiyi Musanın yanına gedin  deyər: O da mən bunu edə bilmərəm deyər, və haqsız yerə bir adam öldürməsini xatırlayar, Rəbbindən utanar. Allahın qulu, rəsulu,  kəlməsi və ruhu olan İsanın yanına gedin deyər. Onun yanına gələrlər, o da mən bunu edə bilmərəm Allahın keçmiş və gələcək günahlarını bağışladığı Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gedin deyər. Onlar da mənim yanıma gələrlər. Mən də gedib Rəbbimdən izin istəyərəm, mənə izin verər, Rəbbimi gördüyüm zaman səcdəyə qapanaram, məni istədiyi qədər saxlayar, sonra başını qaldır istə,istədiyin sənə veriləcək, şəfaət et, qəbul ediləcək deyilir. Mən də başımı qaldırar, Onun mənə öyrətdiyi təriflərlə həmd edər, sonra şəfaətə başlayaram. Mənə bir hədd qoyar mən də onları cənnətə daxil edərəm. Sonra ona qayıdaram. Rəbbimi eyni şəkildə gördüyüm zaman bir də şəfaət edərəm. Yenə mənə bir hədd təyin edər, mən də onları cənnətə daxil edərəm. Sonra Ona üçüncü və dördüncü dəfə qayıdaram və geridə ancaq Quranın həbs etdiyi və Cəhənnəmdə əbədi qalmağı vacib olanlar qaldı deyərəm. Buxarinin rəvayəti belədir. Bunu Müslim və Nəsai Hişamdan, o İbn Əbu Abdullah Əddəstavaidir- o da Qatadədən həmçinin,  Müslim, Nəsai və İbn Macə də, Saiddən yəni O İbn Arubədir, o da Qatadədən rəvayət etmişdir. Bu hədisdən məqsəd Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) bu sözüdür:   Adəmin yanına gələrlər: sən insanların atasısan, Allah səni öz əlləri ilə yaratdı, mələkləri sənə səcdə etdirdi, sənə “hər şeyin adlarını öyrətdi”, bu da Allahın ona bütün məxluqatın adlarını öyrətdiyini göstərməkdədir. Bunun üçündür ki, sonra onları mələklərə təqdim etdi, yəni adların sahiblərini deməkdir. Necə ki, Abdurrəzzaq Mamərdən rəvayət edir ki Qatadə belə demişdir. Sonra o adları mələklərə ərz etdi. “Doğru danışanlarsınızsa, bunların adlarını Mənə deyin!” dedi.Suddi təfsirində belə demişdir: Mənə əbu Malik rəvayət etdi o da Əbu salehdən, o da İbni Abbasdan, həmçinin Mürrə İbni Məsud və bir qrup sahabədən rəvayət etdi ki, Bütün adları Adəmə öyrətdi ayəsi haqqıda: sonra məxluqatı mələklərə ərz etdi demişdir. İbni Cüreyc Mücahiddən nəql edir ki, “Summə aradahum” — adların sahiblərini mələklərə ərz etməkdir, demişdir. İbn Cərir belə demişdir: Bizə Qasım, o da Hüseyndən, o da Həccacdan, o da Cərir ibn Hazimdən və Mübarək ibn Fədalədən, onlar da  Həsən ilə Əbu Bəkirdən, onlar da Həsən və Qatadədən, belə demişdirlər: Ona hər şeyin adını öyrətdi o da hər şeyi adlandırdı. Ona hər sinif ərz edildi.

Eyni isnadla Həsən ilə Qatadədən “Əgər doğru danışansınızsa, sözü haqqında belə dedikləri rəvayət edilmişdir. Mənim  yaratdığım hər hansı bir məxluqdan biliklisinizsə bunların adlarını mənə xəbər verin əgər doğru danışanlarsınızsa. Dahhaqdan rəvayət edilir ki, İbn Abbas «Doğru danışanlarsınızsa” sözü haqqında belə demişdir: Əgər yer üzündə nə üçün bir xəlifə yaradacağını bilirsinizsə deməkdir. Suddi,  Əbu Malikdən O da Əbu Salehdən, o da İbni Abbasdan həmçinin Mürrədən o da bir qrup əshab ilə ibn Məsuddan: Əgər adəm oğullarının yer üzündə fəsad törədəcəklərini və qan tökəcəklərini deməkdə doğrusunuzsa, rəvayət edilmişdir.

İbni Cərir demişdir ki bu haqda fikirlərin ən üstünü İbni Abbas və onun kimi deyənlərin fikirləridir. Bunun mənası da budur: Ey: Orada fəsad çıxardan qan tökəcək insanlarımı yaradacaqsan? Bunlar bizdəndirmi yoxsa başqalarındandırmı, biz səni  təsbih və təqdis  edirik  deyən mələklər, əgər, yer üzündə xəlifəmi sizdən başqasından təyin edərsəm mənə o və zürriyyəti üsyan edər, fəsad çıxardar və qan tökərlər; əgər onu sizdən təyin etsəm mənə itaət edəcəyinizi, əmrimə tabe olacağınızı, məni təzim və təqdis edəcəyini söyləyən mələklər, sizə ərz etdiyim və müşahidə etdiyiz şeylərin adlarını bilə bilmirsinizsə, var olmayan bir şeyi heç bilə bilməzsiniz.

Onlar da: Sən Pak və Nöqsansızsan, bizim sənin öyrətdiyindən başqa elmimiz yoxdur. Şübhəsiz sən elm və hikmət sahibisən. dedilər. Bu da mələklərin Allahı təqdis və tənzihdir. Heç kim o istəmədən elmindən heç bir şey qavraya bilməz və Allahın öyrətmədiyi bir şeyi bilməz. Bunun üçündür ki, Sən Pak və Nöqsansızsan, bizim sənin öyrətdiyindən başqa elmimiz yoxdur. Şübhəsiz sən elm və hikmət sahibisən dedilər. Yəni hər şeyi bilirsən. Yaratmağında, əmrində, dilədiyini öyrətməyində, dilədiyini bundan məhrum etməyində, bütün bunlarda hikmət və tam ədalət sənindir.

İbni Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Said əl Əşəc, o da Hafs ibn Ğıyəs, o da Həccac, o da İbn Əbu Muleykədən rəvayət etdi ki, İbni Abbas belə demişdir: Sübhanallah: Allahın özünü pisliklərdən uzaq tutmasıdır, sonra belə demişdir: Ömər (radiyallahu anh) əshabın yanında Əliyə (radiyallahu anh) “Lə İləhə İllallahı bilirik, sübhanallah nədir?” dedi. O da : O Allahın nəfsi üçün sevdiyi və söylənməsindən razı olduğu bir kəlimədir, dedi. İbn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə atam o da ibn Nüfeyldən, o da Nadr ibn Arabidən rəvayət etdiyi, bir nəfər Meymun ibn Mehrana Subhanallah kəlməsini soruşdu. O da Allahı təzim və pisliklərdən uzaq tutan bir addır, dedi.

Ey Adəm onlara bunların adlarını xəbər ver, dedi. Onlara bunların adlarını xəbər verincə mən sizə demədimmi, şübhəsiz ki mən göylərin və yerin qeybini bilirəm və mən sizlər nəyi aşkar edir və gizli saxladığınızı da bilirəm. Zeyd ibn Əsləm belə demişdir. Adəm : sən Cəbrayılsan, sən Mikayılsan sən də İsrafilsən dedi. Hamısının adlarını saydı, axırda qarğanın da adını dedi. Mücahid bu ayə haqqında belə demişdir. Göyərçinin, qarğanın və hər şeyin adlarını dedi.

Səid İbn Cübeyr, Həsən və Qatadədən də belə rəvayət edilmişdir: Allahın öyrətdiyi bu şeylərin adlarını saymaqda Adəmin mələklərdən üstün olduğu ortaya çıxdığı zaman Allah Təala mələklərə dedi: Mən sizə göylərin və yerin qeybini bilirəm demədimmi? Mən sizin aşkara çıxartdığınızı və gizli saxladığınızı bilirəm. Yəni daha əvvəldən sizə açıq və gizli qeybi  bilirəm demədimmi, dedi. Necə ki, Allah Təala     belə demişdir: Sən ucadan danışsan da (danışmasan da, fərqi yoxdur). Çünki (Allah) sirri də, (bundan) daha gizli olanı da bilir. (Taha, 7). Hudhud bəhs edərkən də Hudhud Süleyman əleyhissalama belə demişdir: Göylərdə və yerdə gizli olanı aşkara çıxaran, gizlədiklərinizi və gizlətmədiklərinizi bilən Allaha səcdə etməlideyildirlərmi?Ondan başqa İlah yoxdur,O uca ərşin Rəbbidir. (Nəml 25, 26). “Mən sizin aşkara çıxartdığınızı və gizli saxladığınızı bilirəm” ayəsi haqqında bu dediklərimizdən başqa digər fikirlər də söylənmişdir. Dəhhaqdan rəvayət edilir ki, İbni Abbas belə demişdir: aşkara çıxartdığınızı və gizli saxladığınızı bilirəm, demək yəni İblisin daxilində gizlədiyi kibr və qüruru bilirəm, deməkdir.

Suddi İbn Malikdən o da Əbu Salehdən, o da ibn Abbasdan, həmçinin Mürrə ibn Məsud və bir qrup sahabədən belə demişdirlər ki, Mələklərin “orada fəsad çıxardacaq qan tökəcək kəsləri yaradacaqsanmı” sözləri onların aşkara çıxartdığı, “gizlədikləriniz” sözü isə İblisin gizlətdiyi təkəbbür və qürurdur. Said İbni Cübeyr, Mücahid, Suddi, Dəhhak və Sevri də belə demişdirlər. Malik ilə ibni Cərir də bu fikri üstün tutmuşdurlar. Əbul Aliyə, Rəbi ibni Ənəs, Həsən və Qatadə də, bu “Rəbbimiz bizdən daha bilikli, və bizdən daha qüvvətli məxluq yaratmadı, sözləridir.” Əbu Cəfər ər Razi Rəbi ibn Ənəsdən “aşkara çıxartdığınızı və gizli saxladığınızı bilirəm ayəsi haqqında belə demişdir: Aşkara çıxartdıqları şey: orada fəsad törədib qan salacaq bir kəsmi yerləşdirəcəksən? sözləridir. Öz aralarında gizlədikləri şey isə: “Rəbbimiz bizdən daha bilikli və bizdən daha qiymətli bir məxluq yaratmadı, sözləridir” Beləcə Allah Adəmi elm və dəyərdə onlardan üstün yaratdığını anladılar. İbni Cərir belə demişdir: Bizə Yunis. oda İbn Vehbdən, o da Əbdurrəhmən İbni Zeyd ibn Əsləm mələklərlə Adəm hekayəsi haqqında belə demişdir. Allah mələklərə: Bu adları bilmədiyinizə görə sizin elminiz yoxdur. Mən onları orada fəsad çıxartsın deyə yaratdım. Bu mənim bildiyim bir şeydir. Buna görədir ki, orada mənə üsyan edəcəklərini və itaət edəcək olanları sizdən gizlədim. Deyir ki, daha əvvəl qeyd edildiyi kimi Allah Təala : “And olsun ki, mən cəhənnəmi və cənnəti cinlərlə və bütün insanlarla dolduracağam” (Hud, 119) demişdir. Deyir ki, mələklər bunu bilmədilər və başa düşə bilmədilər. Deyir ki, Allahın Adəmə verdiyi elmi görüncə onun üstünlüyünü qəbul etdilər. İbni Cərir belə demişdir: Bu haqda rəylərin ən üstünü İbni Abbasın rəyidir. O da budur: “Mən sizin aşkara çıxardıqlarınızı da bilirəm” ayəsinin  mənası mən göylərin və yerin qeybini bilməyimlə yanaşı sızın aşkara çıxardıqlarınızı da bilirəm. “Gizlədiklərinizi də” sözü daxilinizdə gizlədklərinizi də bilirəm deməkdir. Mənə heç bir şey gizli qalmaz. Mənim yanımda sizin aşkarladığınız da gizlədiyiniz də birdir. Onların dilləri ilə aşkara çıxartdıqları da orada fəsad törədib qan salacaq bir kəsmi yerləşdirəcəksən? sözləridir. Gizlədikləri də İblisin daxilində gizli olan isə onun Allahın əmrinə qarşı çıxması və itaətinə qarşı təkəbbür göstərməsidir. Deyir ki, bu düzdür, necə ki Ərəblər: Ordu qırıldığı və məğlub olduğu zaman, deyirlər ki, əslində öldürülən bir və ya bir neçə nəfərdir. Burada məğlub olan və ya öldürülənlərin hamısı haqqında belə deyilir. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: Şübhəsiz ki, səni otaqların arxasından səsləyənlərin əksəriyyəti anlamırlar.(Hücurat, 4). Deyilənə görə o Təmim oğullarından bir nəfər idi. “Mən sizin aşkara çıxartdığınızı və gizli saxladığınızı bilirəm” sözü də belədir.

31-ci ayənin təfsirinə bax.

31-ci ayənin təfsirinə bax.

Bu Allah Təalanın Adəm üçün ümmətinə etdiyi böyük bir ikramdır. Çünki Allah Təala mələklərə Adəmə səcdə etmələrini əmr etmişdir. Bir çox hədis də buna dəlalət etməkdədir. Bunlardan bəziləri: Daha öncə qeyd edilən şəfaət hədisi ilə (aşağıda qeyd ediləcək) Musa (əleyhi ssalam) hədisidir. Musa (əleyhi ssalam): Ya Rəbbi, bizi və özünü (Adəmi) cənnətdən çıxaran Adəmi mənə göstər, dedi. Onunla (Adəmlə)görüşəndə isə: “Sən Allahın öz əli ilə Yaratdığı, ona ruhundan üfürdüyü və ona mələkləri səcdə etdirdiyi Adəmsən, dedi. Hədis irəlidə gələcəkdir inşəAllah. İbn Cərir belə demişdir: Bizə Əbu Qurayb o da Osman İbn Səiddən o da Bişr İbn Umarədən o da Əbu Ravkdan o da Dəhhaqdan nəql etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: İblis mələklərin cin deyilən tayfasından idi. Onlar mələklərin arasından atəşdən Yaradılmışlardır. Adı da Haris idi. Cənnət xəzinədarlarından biri idi. Deyir ki, bütün mələklər bu tayfadan ayrı olaraq Yaradılmışdır. Quranda zikr edilən cinlər isə atəşin maric deyilən hissəsindən Yaradılmışlardır ki, o alovla Yanan atəşin uzanan dilidir. Deyir ki: İnsanlar palçıqdan Yaradıldı. Yer üzündə ilk yerləşənlər cinlər idi. Orada fəsad törədib qan tökdülər. Bir birlərini öldürdülər. Allah da onlara mələklərdən bir ordu göndərdi. Onlar cin deyilən qrupdan idilər. İblis onları və Yanındakıları öldürdü. Qalanlarını dənizlərin adalarına və dağlarına sıxışdırdı. İblis bunu edincə qürura qərq oldu. Heç kimin eləmədiyini elədim, dedi. Allah qəlbindəki bu duyğudan xəbərdar oldu. Yanındakı mələklər isə bunu fərq etmədilər. Allah onun Yanındakı mələklərə: “Mən yer üzündə bir xəlifə Yaradacam, dedi. Mələklər də buna cavab olaraq : “Orada cinlərin fəsad edib qan tökdükləri kimi fəsad edəcək və qan tökəcək kimsələr mi Yaradacaqsan?” dedilər. Allah Təala da : “Mən sizin bilmədiyinizi bilirəm” dedi. Demək istəyir ki: mən iblisin qəlbində sizin bələd olmadığınız təkəbbür və qürura bələd oldum. Sonra da Adəmin torpağının gətirilməsini buyurdu. Gətirdilər. Allah, Adəmi Yapışqan bir palçıqdan Yaratdı. Ayadə qeyd edilən ləzib, Yapışqan, sərt iylənən palçıq deməkdir. Torpaq yoğrulduqdan sonra bu hala gəlmişdir. Ondan Adəmi öz əli ilə Yaratdı. Orada qırx gün atılmış cəsəd olaraq qaldı. İblis onun Yanına gəlir və aYağı ilə vururdu. O da qab kimi səs çıxarırdı. Məhz Allah Təalanın : “Saxsı qab kimi palçıqdan” (Rəhman, 14) dediyi budur. Deyir ki, içi boş kimi idi, dolu deyildi. Sonra ağzından girər, arxasından çıxar, arxasından girər ağzından çıxardı. Sonra da palçığa: Sən bir şey deyilsən, heç bir şey üçün Yaradılmadın. Əgər istəsəm səni həlak edərəm.  Əgər istəsəm səni üsYana sövq edərəm, deyardi. Allah ona öz ruhundan üfürüncə ona can baş tərəfindən gəldi. Cəsədinin harasına gəlirsə canlanır, ət və qan olurdu. Can göbəyinə gələndə cəsədinə baxdı, gördüyü mənzərə xoşuna gəldi. Qalxmaq üçün tərpəndi, edə bilmədi. Məhz Allah Təalanın: “İnsan çox tələskəndir” dediyi budur. Demək istəyir ki, tələskən, bolluğa və darlığa səbr edə bilməz. Bütün vücudu canlananda asqırdı; Allahın ilhamı ilə Əlhəmdulilləh dedi. Allah da ona: Yarhəmukə Allah, Ya Adəm dedi. Sonra Allah Təala göydəki mələklərə deyil xüsusi ilə İblislə bərabər olan mələklərə: Adəmə səcdə edin, dedi. Onlar da birlikdə səcdə etdilər, ancaq İblis inad edib, təkkəbbür göstərdi.  Çünki içindən özünün böyük olduğunu keçirirdi. Mən ona səcdə etmərəm, mən ondan daha YaxşıYam. Yaşca ondan daha böyüyam və vücüdca ondan daha güclüyam. Məni atəşdən Yaratdın, onu isə palçıqdan, dedi. Atəş torpaqdan da qüvvətlidir, demək istəyirdi. İblis səcdə etmək istəməyincə, Allah da onu iblas etdirdi, yani bütün xeyirlərdən məhrum edərək məyus etdi. Onu üsYanına görə qovulmuş şeytan etdi. Sonra da Adəmə indi insanların bildiyi adları öyrətdi. İnsan, heyvan, yer, oba, dəniz, dağ, uzunqulaq və bənzəri sinifləri öyrətdi. Sonra da bu isimləri mələklərə yani İblislə bərabər olan və atəşdən Yaradılan mələklərə təqdim etdi, onlara: “Bunların adlarını mənə deyin” dedi. Yani əgər doğrusunuzsa, əgər yer üzündə nə üçün xəlifə Yaratdığımı “bilirsinizsə onların adlarını mənə xəbər verin” (Bəqərə, 31) dedi.  Mələklər Allahdan başqasının bilməyacəyi şey haqqında danışdıqları üçün Allahın özlərinə qəzəbləndiyini öyrənəndə “Səni paklaşdırırıq” (Bəqərə, 32) dedilər. Allahdan başqa hər hansı birinin də qeybi bilməsindən uzaq tutmaq istədilər. Sənə tövbə etdik “bizə bildirdiyindən başqa elmimiz yoxdur” dedilər. Adəmə bildirdiyin kimimizə də bildirdiyinin xaricində qeyb iddia etməkdən uzaq durduq, əlimizi çəkdik, dedilər. O da: “Ey Adəm, onlara bunların adlarını xəbər ver” dedi. “Onlara bunların adlarını xəbər verincə, mən sizə demədim mi?” Məxsusi olaraq mələklərə dedi: “mən göylərin və yerin qeybini bilirəm” məndən başqası bilməz. “Aşkar olanı da bilirəm”. Dilinizlə dediyinizi “və gizli saxladıqlarınızı da”. Demək istəyir ki: Aşkarı bildiyim kimi gizlini də bilirəm, yani İblisin içində gizlətdiyi təkəbbür və qüruru da bilirəm. Rəvaytin bu cür gəlməsində qəriblik vardır. Bunda etiraz ediləcək yerlər vardır. Onlar haqqında mübahisə etmək uzun çəkər. Bu isnad İbn Abbasa gedib çıxır, bu ondan rəvayat edilən məşhur təfsirdir.

Suddi təfsirində belə demişdir: Bizə Əbu Malik o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrə o da İbn Məsuddan və Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzi sahabələrindən, deyirlər ki, Allah istədiyi şeyləri Yaratdıqdan sonra Ərşə istiva etdi. İblis də dünYa səmasını qorumaqla vəzifələnmişdi. Mələklərin cin deyilən bir tayfasından idi. Onlara cin deyilməsi cənnətin xəzindarları olmalarındandır. İblis baş keşikçiliklə Yanaşı həm də xəzinadar idi. Onun qəlbində təkəbbürlük baş qaldırdı: Allah bu işi mənə mələklərdən fərqləndiyimüçün verdi, dedi. İçinə bu təkəbbür girincə, Allah bundan xəbərdar oldu. Allah, mələklərinə: “Yer üzündə bir xəlifə Yaradacam” dedi.  Onlar da : “Rəbbimiz, bu xəlifə nə edəcək?” dedilər. O da: Onun zürriyyati olacaq, yer üzündə fəsad törədəcəklər. Bir birlərinə həsəd aparacaqlar və bir birlərini öldürəcəklər, dedi. Onlar da: “Orada fəsad çıxaracaq, qanlar tökəcək birilərini mi Yaradacaqsan. Biz isə səni həmd ilə təsbih edirik, səni təqdis edirik, dedilər. O da: “Mən sizin bilmədiyinizi bilirəm, dedi” yani İblisə aid olaraq demək istədi. Allah Cəbrayılı oradan torpaq gətirmək üçün yerə göndərdi. Yer: Məndən torpaq götürməyindən vəYa məni çirkinləşdirməndən Allaha sığınıram, dedi. O da bir şey almadan geri qayıtdı: Ey Rəbbim, yer sənə sığındı, mən də ona toxunmadım, dedi. Allah bundan sonra Mikayılı göndərdi. Yer ondan da Allaha sığındı. O da ona toxunmadı. Geri qayıtdı, Cəbrayılın dediyi kimi dedi. Allah bu dəfə də ölüm mələyini göndərdi, yer yenə Allaha sığındı. O da: Mən də əmrini yerinə yetirmədən geri qayıdmaqdan Allaha sığınıram dedi. Yerdən götürdü və qarışdırdı. Götürdüyü torpaq bir yerdən deyildi. Qırmızı, ağ və qara torpaq aldı. Onun üçün Adəm oğulları müxtəlif rənglərdə oldular. O da torpağı yuxarı çıxardı. Torpaq yoğruldu, Yapışqan bir palçıq oldu. Sonra mələklərə: “Mən palçıqdan bir insan Yaradacam. Onu surət verib ruh verdiyim vaxt ona səcdəya qapanın” (Sad, 71-72) dedi. Allah onu əliylə Yaratdı ki, İblis ona qarşı təkəbbür göstərməsin və ona: Sən əlimlə Yaratdığım şeya qarşı təkəbbürlük edirsən, mən isə onu insan olaraq Yaratmaqdan təkəbbürlənmirəm, desin. O da Cümə günü qədər bir vaxt içində qırx il palçıqdan düzəldilmiş bir cəsəd olaraq qaldı. Mələklər ona baş çəkdilər, onu görəndə ondan təlaş etdilər. Ən çox təlaş edən də İblis idi. Ona baş çəkər, onu vurar, o da qab kimi səs çıxarar və cingildəyardi. Məhz “qab kimi palçıqdan” (Rəhman, 14) dediyi budur. Şeytan ona: Sən mütləq bir şey üçün Yaradıldın deyar və ağzından girər, arxasından çıxardı. Mələklərə: Bundan qorxmayın, çünki Rəbbimiz Saməddir, bunun isə içi boşdur, deyardi. Əgər onunla qarşıdurmam olarasa mütləq onu tam məhv edərəm deyardi. Allah Təalanın istədiyi an ona ruh üfürmə zamanı gəlincə, mələklərə: Ona ruhumdan üfürdüyüm zaman ona səcdə edin, dedi. Ona ruh üfürdü. Ruh onun başından girincə asqırdı. Mələklər ona: Əlhəmdulilləh deməyi söylədilər. O da: Əlhəmdulilləh dedi. Allah da ona: Yarhəmukə Allah dedi. Ruh gözlərinə girincə cənnət meyvələrinə baxdı. Ruh içinə girəndə könlünə yemək düşdü. Ruh aYaqlarına çatmamış, sıçradı, cənnət meyvələrinə tərəf qaçmaq istədi. Məhz Allah Təalanın: “İnsan tələskən Yaradıldı” (ƏnbiYa, 37) dediyi budur. “Mələklərin hamısı səcdə etdilər, ancaq İblis səcdə edənlərlə birgə olmaqdan üz çevirdi” (Hicr, 30-31). Lovğalıq və təkəbbürlük etdi və kafirlərdən oldu. Allah ona: “İki əlimlə Yaratdığım şeya səcdə etməni buyurduğum zaman sənə səcdə etməyə nə mane oldu?” dedi. O da: Mən ondan daha xeyirliyam, palçıqdan Yaratdığın insana səcdə eləyan deyiləm, dedi. Allah da ona: “En ordan, sənin təkəbbürlük etməyə haqqın yoxdur, çıx çünki sən alçaldılmışlardansan” dedi. (Əraf, 13). Ayadə qeyd edilən sağar zəlillikdir. “Adəmə bütün adları öyrətdi” sonra da məxluqatı mələklərə təqdim etdi. “Əgər doğrusunuzsa bunların adlarını deyin” dedi. Yani adəm oğullarının yer üzündə fəsad edər və qan tökərlər sözündə haqlısınızsa, deməkdir. Onlar da: “Səni bütün nöqsanlardan uzaq tutarıq, bizim sənin bildirdiyindən başqa biliyimiz yoxdur. Şübhəsiz sən elm və hikmət sahibisən” dedilər. Allah da: “Ey Adəm, onlara bunların adlarını izah et, dedi. O da izah edincə: Mən sizə göylərin və yerin qeybini bilirəm və mən sizin aşkara çıxardığınızı da gizli saxladığınızı da bilirəm, demədim mi?” dedi. Məhz onların, “orada fəsad edərlər” dedikləri aşkara çıxartdıqları şeydir. “Gizli saxladıqları” da İblisin içində gizlətdiyi təkəbbürdür. Səhabələrə gedib çıxan bu sənəd, Suddi təfsirində məşhurdur. Onda bir çox israilliyat vardır. Yaxud da onlar bunu köhnə kitablardan almışlar. Allah ən doğrusunu biləndir. Hakim də Müstədrəkində eynilə bu sənədlə rəvayat edər və bəzi şeylər Buxarinin şərtinə uyğundur, deyir.

Məqsəd budur: Allah Təala mələklərə Adəmə səcdə etmələrini əmr edincə İblis də bu xitabın içinə girdi. Çünki o hər nə qədər onların növündən olmasa belə ancaq onlara bənzəmiş və eyni işləri etmişdi. Buna görə də xitaba daxil oldu və əmrə müxalif olduğu üçün də qınandı. Məsələni inşəAllah “Ancaq İblis, o cinlərdən idi, Rəbbinin əmrindən çıxdı” (Kəhf, 50) ayəsində ətraflı izah edəcəyik. Bunun üçündür ki, Muhamməd İbn İshaq belə demişdir: Bizə Həllad o da Ətadan o da Tavusdan nəql edir ki, İbn Abbas belə demişdir: İblis bu üsYanı qaldırmamışdan qabaq mələklərdən idi və adı Əzazil idi. Yer sakinlərindən idi. Mələklərin ən çox ibadət edəni və ən çox biləni idi. Onu təkəbbürə gətirən də budur. O cin deyilən bir tayfadan idi. Hallad Atadan o da, Tavusdan  vəYa Mücahid ibn Abbas vəYa qeyrisi şəklində bənzər bir rəvayat etmişdir. İbn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə atam, o da Səid İbn Süleymandan o da Abbaddan yani İbn Avvamdan o da SüfYan İbn Hüseyndən o da Yala İbn Muslimdən o da Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas belə demişdir: İblisin adı Əzazil idi. Mələklərin əşrəfindən və dörd qanadlılardan idi. Sonra məyus oldu, ümütsüzlüya düşdü və uzaqlaşdırıldı. Suneyd, İbn Cureyc rəvayatində İbn Abbas belə demişdir: İblis mələklərin əşrəfindən və ən etibarlı qəbilələrindən idi. Cənnət xəzinadarı idi. DünYa göyü üzərində səlahiyyati vardı. Yerdə də eyni gücə sahib idi. Dəhhaq və digərləri də İbn Abbasdan eynisini rəvayat etmişlər. Təvəmənin mövlası Salihdən rəvayat edilir ki, İbn Abbas belə demişdir: Mələkklərdən bir qəbilə vardır ki, onlara cin deyilirdi. İblis onlardandır. Yerlə göy arasında idarəçi idi, Allaha üsYan etdi. Allah da onu qovulmuş şeytana çevirdi. Bunu İbn Cərir rəvayat etmişdir. Qatadə, Səid İbn Musəyyabdən belə rəvayat etmişdir: İblis dünYa göyü mələklərinin rəisi idi. İbn Cərir belə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Bəşşar o da Adıy İbn Adıy o da Avfdən nəql edir ki, Həsən belə demişdir: İblis zərrə qədər də heç vaxt mələklərdən olmadı. O cinlərin əslidir, necə ki Adəmin də insanların əsli olması kimi. Həsəndən gələn bu isnad səhihdir. Əbdürrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də eynisini demişdir. Şəhr İbn Havşəb də belə demişdir: İblis mələklərin qovladığı cinlərdəndir. Bəzi mələklər onu əsir edib göyə götürdülər. Bunu İbn Cərir rəvayat etmişdir. Suneyd İbn Davud belə demişdir: Bizə Huşeym o da Əbdürrəhman İbn YahYadan o da Musa İbn Numeyrdən o da Osman İbn Səid İbn Kamildən nəql olunur ki, Sad İbn Məsud deyir ki: Mələklər cinlərlə döyüşürdü. İblis əsir alındı, balaca idi. Mələklərlə bərabər ibadət edirdi. Adəmə səcdə etməsi əmr edilincə inad etdi. Məhz Allah Təalanın: “Ancaq İblis cinlərdən idi” (Kəhf, 50) dediyi budur. İbn Cərir belə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Sinan əl-Qəzaz o da Əbu Asimdən o da Şərikdən o da bir adamdan o da İkrimədən nəql olunur ki, İbn Abbas belə demişdir: Allah bir məxluq Yaratdı: Adəmə səcdə edin, dedi. Onlar da: Etmirik, dedilər. Allah üzərilərinə atəş göndərib onları Yandırdı. Sonra başqa bir məxluq Yaratdı: “mən palçıqdan bir insan Yaradacam” (Sad, 71) Səcdə edin Adəmə, dedi. Onlar da: Qəbul etmədilər. Allah onlara da atəş göndərib Yandırdı. Sonra bunları Yaratdı: Adəmə səcdə edin, dedi. Onlar da: Olsun, dedilər. İblis Adəmə səcdə etməyənlərdən idi. Bu qəribdir, haradasa sənədi doğru deyildir. Çünki içində bilinməyan bir adam vardır. Bu kimi ravidən dəlil qəbul edilməz. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Əbu Hatim əbu Səid əl Əşəcdən o da Əbu Usamədən o da Saleh ibn HəyYamdan, o da Abdullah ibn Bureydədən: “O kafirlərdən oldu” ayəsində “o inad edən kəslərdən oldu və onları od Yandırdı” Əbu Cəfər Rabidən oda Əbu Aliyadən “o kafirlərdən oldu” ayəsində demişdir: yani Asilərdən oldu. Suddi “o kafirlərdən oldu” ayəsində isə demişdir: O kəslərdən oldu ki, Allah Təala həmin gündən sonra bir daha onlardan Yaratmadı. Muhəmməd ibn Kəb əl Qurazi demişdir: Allah İblisin Yaradılışını, onun küfr və zəlalət üzrə olması ilə başlamış sonra o mələklərin əməlini etmiş və Allah onun göstərdiyi əmələ uyğun dəyişmişdi. Allah Təala belə deyir: O kafirlərdən oldu.

Qatadə: “Bir zamanlar mələklərə, Adəmə səcdə edin demişdik” ayəsində belə demişdir. İtaət Allaha, səcdə Adəmə idi. Allah mələkləri ona səcdə etdirməklə Adəmə ikram etdi.

Bəziləri belə demişdirlər: Bu hörmət, salamla və iltifat səcdəsi idi. Necə ki Allah təala belə demişdir: “O (Yusif ), ata-anasını taxtın üstündə əyləşdirdi. Onlar (hamısı) onun qarşısında səcdə etdilər. O dedi: “Atacan! Bu, çoxdankı yuxumun yozumudur” (Yusif,100).

Bu keçmiş ümmətlərdə icazəli idi ancaq bizim dində nəsx edilmişdir. Muaz belə demişdir: Şama gəldim onların öz yepiskoplarına və alimlərinə səcdə etdiklərini gördüm.  Ey Allahın Rəsulu, sən səcdə edilməya daha layiqsən dedim. O da: Xeyir, Əgər bir bəşərin bir bəşərə səcdə etməsini əmr edəcək olsaydım, əmr edərdim ki, qadın öz ərinə səcdə etsin. Çünki üzərində o qədər böyük haqqı vardır, dedi.

Razi bu rəyi üstün saymışdır. Bəziləri də belə demişdir. Xeyir səcdə Allah üçün idi, Adəm isə burada qiblə idi. Necə ki Allah Təala belə demişdir: “Namazı günəşin qürubu üçün qıl” (İsra, 78). Bu bənzətmədə əskiklik vardır. Ən aydın olanı birinci rəyin daha Yaxşı olmasıdır. Səcdə Adəmə iltifat, təzim, hörmət və salam üçündür. O da Əziz və Cəlil olana itaətdir. Çünki əmrini yerinə yetirməkdir. Razı bu rəyi dəstəkləmiş digər iki rəyi zəif hesab etmişdir. Onlar da Adəmin qiblə olmasıdır. Çünki bunda hər hansı bir şərəf ifadəsi yoxdur. Digəri də səcdədə məqsəd baş əymədir, bel əymək, alnı  yerə qoymaq deyildir, rəyidir. Bu da deyildiyi kimi zəifdir.

Qatadə “İblisdən başqa hamısı səcdə etdi O imtina edib təkəbbür göstərdi və kafir oldu.” Ayəsində belə demişdir: Allahın düşməni İblis, Allahın Adəmə (aleyhi salam) etdiyi iltifatı qısqandı. Mənim əslim oddandır, onun əsli isə torpaqdır dedi. Bu da günahların ilki oldu. Allahın düşməni Adəm (aleyhi salam) səcdə etməkdən təkəbbürlüklə boyun qaçırdı.

Səhihdə (Müslim 91) belə deyilmişdir: “Qəlbində xardal dənəsi qədər təkəbbür olan cənnətə girməyacək.” İblisdə isə o qədər təkəbbür, küfr və inad var idi ki, onu Allahın mərhəmətindən və dərgahından qovdu və uzaqlaşdırdı. İbn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Səid əl Əşəc, o da Üsamədən, o da Saleh ibn Xəyyandan rəvayat edib ki, Abdullah ibn Bureyrə, “İblis kafirlərdən oldu” ayəsində inadkarlıq edib atəşin yandırdığı kimsələrdən oldu demişdir. Əbu Cəfər, Rəbidən rəvayat edir ki, Əbu Aliya kafirlərdən oldu ayatində asilərdən oldu demişdir. Suddi də bu ayadə: Allah o gün kafirləri hələ yaratmamışdı, sonradan olcaqdılar demişdir. Muhamməd ibn Kab əl Qurazi də belə demişdir: Allah İblisi Küfr və dəlalət üzrə yaratdı, o da mələklər kimi əməl etdi. Allah onu Yaratdığı küfrə döndərdi. Kafirlərdən oldu dedi.  Qatadə də “Bir zaman Biz mələklərə: «Adəmə səcdə edin!»– dedikdə” ayəsində belə demişdir: İtaət Allah üçündür, Səcdə də Adəm üçündür. Allah mələklərə səcdə etdirərək ona iltifat etdi. Bəzi dilçilər isə belə demişdirlər: Kafirlərdən oldu demək itaətdən çəkindiyi üçün kafirlərə çevrildi deməkdir.  Necə ki bu ayələr də belədir: “Boğulanlardan oldu” (Hud, 43), “İkiniz də zalimlərdən olarsınız” (Bəqərə, 35). Şair belə demişdir:

Kimsəsiz səhrada elə bir dərə təpə bir yer var ki,

Sanki o yumurtaları cücə olmuş vəhşi göyərçindir.

 

Burada istifadə edilən kənət, sarət mənasındadır. İbn Furak də nəzərdə tutulan budur ki, Allahın elmində kafirlərdən idi, demişdir. Qurtubi də bu rəyi üstün hesab etmiş və bura bir məsələ qeyd etmişdir: alimlərimiz demişlər: Allah peyğəmbər olmayan bir kəsin əlində kəramətlər və qeyri-adi şeylər göstərirsə bu onun vəli olduğuna dəlalət etməz. Sufilər və Rafizilər isə buna qarşı çıxarlar. Qurtubinin ifadəsi belədir: Sonra dediyini belə sübut etməyə çalışmışdır: Biz bu əlində qeyri-adi şey görünən kimsənin Allaha imanla gedəcəyini xəbər verə bilmərik. Və vəli deyilən şəxs üçün də xəbər verilə bilməz.

Mən də deyirəm ki, bəziləri də bu dəlili gətirmişdilər: Qeyri işləri vəlidən başqa hər hansı bir pis əməl sahibi vəya kafir də edə bilər. Bunu da ibn Səyyad hadisəsindən başa düşürük. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) “bəlkə o gün apaçıq bir duman gətirər” (Duhan, 10) ayasini içində gizlədi, o da Duh duh (an ) dedi. Bir də onun qəzəbləndiyi zaman yolu doldurmasını da dəlil olaraq göstərmişdilər. Sonda Abdullah ibn Ömər bir dəyənəklə onu vurdu. Dəccal hədisləri buna dəlildir. Çünki oda bir çox qeyri adi şeylər göstərir, məsələn göyə yağış yağdırmasını əmr edər, o da yağdırar, yerə ot bitirməsini əmr edər o da bitirər. və yeraltı xəzinələr ana arı kimi arxasınca düşər. Və bir gənci öldürər sonra da dirildər. Bunlardan əlavə başqa qorxunc şeylər də göstərər.

Yunis ibn Abdulalə əs Sədəfi rəvayət edir ki,  Şafiiyə dedilər ki, Leys ibn Sad: Bir adamın suyun üzərində yeridiyini görsəniz, onun etdikərini kitab sünnəya qaytarmadan ona aldanmayın dedi. Şəfii də Leys (rəhmətullahi aleyh) az deyib, hətta bir adamın suyun üzərində yeridiyini və hətta havada uçduğunu görsəniz, işini kitaba sünnətə qaytarmadan ona aldanmayın dedi.

Razi və digərləri alimlərdən belə iki rəy nəql etmişlər: Adəmə səcdə etmələri əmr edilən mələklər xüsusi bir qrup idimi yoxsa  ümumən göy və yer mələkləri idilər? Hər iki fikri müdafiə edənlər vardır. “İblis xaric bütün mələklər səcdə etdilər” ayəsindən ümumi olduğu başa düşülməkdədir.  Bu dörd rəy ümumi olduğunu dəstəkləməkdədir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təala Adəmə etdiyi iltifatdan xəbər verir, daha əvvəl də mələklərin ona səcdə etmələrini buyurmuşdu. Ancaq İblis inad edərək etiraz etmişdi. Cənnəti Adəmə icazəli etdi, istədiyi yerdə məskunlaşar və istədiyi qədər yəni yararlı, bol və xoş olaraq yeyirdi. Hafiz Əbu Bəkir ibn Mərdəveyh belə demişdir: Mənə Muhamməd ibn İsa əd-Daməğani, o da Sələmə ibn Faddan, o da Mikayıldan, o da Leysdən, o da İbrahim ət Teymidən, o da atasından rəvayət etdi ki, Əbu Zərr dedi ki, Ey Allahın Rəsulu, Adəm peyğəmbər idimi? dedim. O da belə dedi: Bəli, Rəsul peyğəmbər idi. Allah onunla bir başa danışdı. Sən və Zövcən cənnətə yerləşin dedi.  Adəmin yerləşdiyi Cənnət göydədirmi yerdədirmi deyə ixtilaf edilmişdir. Çoxluq birinci rəyi dəstəkləməkdədir. Qurtubi Mötəzilə ilə qədərilərdən yerdə olduğunu nəql etmişdir. Bunun incələnib təhlil edilməsi də Əraf surəsində gələcəkdir inşəAllah. Ayənin axışına baxılarsa Həvva Adəm cənnətə girməzdən əvvəl yaradılmışdır. Muhamməd ibn İshaq bunu açıq aydın ifadə etmiş və demişdir: Allah İblisi təhdid etdikdən sonra Adəmə bütün adları öyrətdi. Ey Adəm onlara bu adları xəbər ver dedi. Sonra Tövrat əhlindən və digər elm adamlarından rəvayətlə Ibn Abbas belə demişdir: Sonra Adəm Yatdı, Allah onun sol qabirğalarından birini çıxartdı, yerini ətlə bərpa etdi. Adəm isə Yatmışdı, yuxusundan oyanmadı. Sonda Allah onun o qabırğasından zövcəsi Həvvanı Yaratdı. Adəmin isinməsi üçün ona qadın şəkli verdi. Adəmin yuxusu keçib oyandığı zaman onu Yanında gördü. Deyilənə görə — Allaha ən doğrusunu bilir- Ətim, qanım və ruhum dedi. Onda hüzur tapdı. Allah onu ona zövcə etdikdə ona isinişdi. Allah ona birbaşa: Ey Adəm sən və zövcən Cənnətdə yerləşin dedi. Orada istədiyiniz yerdə bol-bol yeyin ancaq bu ağaca yaxınlaşmayın, (yoxsa) sonra zalımlardan olarsınız, dedi. Həvvanın Cənnətə girdikdən sonra Yaradıldığı da söylənmişdir. Necə ki, Suddi, Əbu Malik, Əbu Saleh, Ibn Abbas, Mürrə, Ibn Məsud və bir qrup sahəbədən belə dediklərini rəvayət etmişdir. İblis Cənnətdən çıxarıldı, Adəm cənnətə yerləşdirildi. Orada ürkək gəzirdi, yanına yaxınlaşacaq bir cütü yox idi. Xəfif bir yuxuya getdi, oyandı baş ucunda oturan bir qadın gördü. Allah onu Adəmin qabırğasından Yaratmışdı. Ona soruşdu: Dən nəsən? dedi. O da Qadın dedi. Niyə Yaradıldın? Dedi. O da Sənə hüzur vermək üçün dedi. Mələklər Adəmin  elmini ölçmək üçün Ey Adəm onun adı nədir? Dedilər. O da Həvva, dedi. Niyə? dedilər. O da: çünki bir canlıdan yaradıldı, dedi. Allah Təala da Ey Adəm sən və zövcən cənnətə yerləşin, istədiyiniz yerdən bol — bol yeyin dedi.

“Bu ağaca yaxınlaşmayın”. Bu Allahın Adəmi sınaması və imtahanıdır. Bu ağacın nə olduğunda ixtilaf edilmişdir. Suddi bir nəfərdən rəvayət etmişdir ki, Ibn Abbas: Adəmə qadağan edilən ağac, üzüm talvarı, tənəyi idi, demişdir. Səid İbn Cubeyr, Suddi, Şabi, Cadə ibn İbrahim, Muhamməd ibn Qeys da belədemişlər. Yenə Suddi, Əbu Malik, Əbu Saleh, Ibn Abbas, Mürrə, İbn Məsud və bir bölük səhabədən qadağan edilən ağacın üzüm olduğunu söyləmişlər. Yəhudilər isə onun buğda olduğunu iddia edirlər. Ibn Cərir ilə ibn Hatim belə demişlər: Bizə Muhamməd ibn İsmayıl ibn Səmurə əl Əhməsi o da Yəhya ibn Himmanidən, o da Nadr Əbu Amr əl Hərrazdan o da İkrimədən rəvayət etmişdir ki,  Ibn Abbas belə demişdir: Adəmə qadağan edilən ağac (buğda) sünbül ü idi. Əbdurrəzzaq belə demişdir: Bizə ibn Uyeynə ilə ibn Mubarək, onlar da Həsən ibn Umarədən, o da Amr ibn Səid ibn Cubeyrdən rəvayət edilir ki, Ibn Abbas onun sünbül olduğunu demişdir.

Muhamməd İbn İshaq, bir elm adamından o da Mücahiddən rəvayət edilir ki, ibn Abbas o buğdadır demişdir. Ibn Cərir deyir ki, Mənə Müsənna ibn İbrahim, ona da Müslim ibn İbrahim, ona da Qasım, ona da Teym oğullarından bir nəfər rəvayət etdi ki, İbn Abbas Əbul Cələdə Adəmin yediyi bu ağacı və Adəmin altında tövbə etdiyi ağac haqqında soruşmaq üçün məktub Yazdı. Əbulcələd də ona mənə Adəmə qadağan edilən ağacı soruşursan o sünbüldür. Mənə Adəmin tövbə etdiyi ağacı soruşursan o da zeytundur. Dedi. Həsən Bəsri, Vəhb ibn Münəbbih, Atiyyə əl Avfi, Əbu Malik, Muharib ibn Disar və Əbdurrəhman ibn Əbu Leyla da belə təfsir etmişdirlər.  Muhamməd ibn İshaq, bir yəmənlidən, o da Vəhb ibn Münəbbihdən rəvayət edir ki, O buğda idi amma Cənnətdəki buğdanın bir ədədi inək böyrəyi boyda idi. Qaymaqdan yumşaq və baldan daha şirin idi. Sufyan Sevri Husayndan rəvayət edir ki, O da əbu Malikdən o ağac xurma idi, demişdir. Ibn Cərir rəvayət edir ki, Mücahid o əncir ağacı idi, demişdir. Qatadə ilə Ibn Cureyc də belə demişlər. Əbu Cəfər o da Rəbi ibn Ənəsdən rəvayət edir ki, Əbu Aliyə belə demişdir: O elə bir ağacdır ki, ondan yeyənin dəstəmazı pozulardı. Cənnətə isə dəstəmazsızlıq olmaz. Əbdurrəzzaq deyir ki, Bizə Ömər ibn Əbdurrəhman ibn Məhrəb rəvayət edir ki, Vəhb ibn Münəbbih belə dediyini eşitdim: Allah Adəm ilə Həvvanı cənnətdə yerləşdirdikdən sonra o ağacdan yeməyi qadağan etdi. Ağacın budaqları bir birinə keçmişdi. Mələklər ölümsüz olduqları üçün onun meyvələrindən yeyərdilər. Adəm ilə Həvvanın məhrum edildikləri meyvə məhz bu idi.

O ağacı müəyyən etmək üçün bu altı rəy irəli sürülmüşdür. İmam Əbu Cəfər İbn Cərir (rəhmətullahi aleyh) belə demişdir. Bu haqda ən doğrusu belə deməkdir: Uca Allah Adəm ilə Həvvaya Cənnətdə müəyyən edilmiş bir ağacdan yeməyi qadağan etdi. Digər ağaclara isə icazə verdi. O ikisi də ondan yedilər. Tam olaraq o ağacın hansı olduğunu bilmirik. Çünki Allah qulları üçün bu haqda nə Quranda nə də səhih sünnədə bir izah verməmişdir. Onun üzüm ağacı olduğu da deyilmişdir. Əncir deyənlər də vardır. Bunlarda  biri olması da icazəlidir. Bu elə bir  məlumatdır ki, biləninə fayda verməz bilməyəninə də zərər verməz. Allah ən doğrusunu biləndir. İmam Fəxrəddin Razi təfsirində və digərləri bu rəyi üstün hesab etmişdirlər. Doğrusu da budur.

Allah Təala belə demişdir: O ikisini oradan  (sürüşdürüb) aldadıb  çıxartdı. Burada keçən anha əvəzliyinin cənnətə şamil edilməsi doğrudur. Bu halda cümlənin mənası Onları oradan uzaqlaşdırdı, olar.  Necə ki, Asim ibn Bəhlə, yəni ibn Əbu Nücud, belə (fəəzəlləhumə) oxumuşdur. Əvəzliyin ən Yaxına yəni ağaca da şamil olunması doğrudur. Bu zaman da cümlənin mənası Həsən ilə Qatadənin dediyi kimi, Onları o zəllə səbəbi ilə oradan aldadıb çıxartdı şəklində olar. Bu vəziyyətdə anha səbəbiyyət bildirmiş olur. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: Ondan çevrilən O səbəblə çevrilir. (Zariyat, 9) “Onları içərisində olduqları şeydən çıxartdı” yəni libasdan, geniş evdən, bol ruzidən və rahatlıqdan deməkdir.

Biz dedik “Bir-birinizə düşmən olaraq aşağı enin! Yerdə sizin üçün müəyyan (olunmuş) vaxtadək məskən və gün-güzəran vardır”. Bu da sığınacaq, ruzilər və müəyyən bir müddətə qədər uzanan əcəl deməkdir. Sonra da Qiyamət qopar. Suddi, Əbu Aliyə, Vəhb ibn Münəbbih və digər təfsirçilər ilan və İblislə əlaqədar olaraq israiliyyat xəbərləri nəql etmişlər və iblisin cənnətə necə girdiyini və necə vəsvəsə verdiyini xırdalıqlarına qədər rəvayət etmişdirlər. Biz də bunu Əraf surəsində geniş olaraq rəvayət edəcəyik, İnşəAllah. Orada buradakından daha geniş bir qissə vardır. Müvəffəq etmə Allahdandır.

İbn Əbu Hatim burada belə demişdir: Bizə Əli ibn Həsən ibn İşqab, o da Ali ibn Asimdən, o da Səid ibn Əbu Urubədən, oda Qatadədən o da Həsəndən, o da Ubey ibn Kəbdən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Allah Adəmi uzun boylu gur saçlı, uzun bir xurma ağacı kimi Yaratdı. Ağacdan dadınca paltarı üstündən düşdü, ilk görünən övrət yeri oldu. Övrət yerinə baxan kimi Cənnətə tərəf qaçmağa başladı. Onu bir ağac tutub özünə tərəf çəkdi, Rəhman Allah ona :”Ey Adəm, məndən qaçırsan?” dedi. O da Rəhmanın kəlamını eşitdi: Ya Rəbbi Xeyir, ancaq utandığımdan qaçıram dedi. Mənə Cəfər İbn Əhməd ibn əl Həkəm əl Qureyşi iki yüz əlli dördüncü ildə rəvayət etdi, o da Süleyman ibn Mansur ibn Əmmardan, o da Əli ibn Asimdən, o da Səiddən, o da Qatadədən, o da Ubey ibn Kəbdən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm), belə demişdir: Adəm ağacın dadına baxınca sıçrayıb qaçmağa başladı, “Məndənmi qaçırsan” deyə bir səs gəldi. O da Xeyir, səndən utandığımdan qaçıram dedi. O da belə dedi, Ey Adəm mənim dərgahımdan çıx. İzzət və Cəlalıma and içirəm ki, mənə üsyan edən burada mənimlə bir yerdə qala bilməz. Əgər sənin kimi yer dolusu insan yaratsam və onlar mənə üsyan etsələr onları asilər yurduna salaram. Bu qərib bir hədisdir. Onda qırıqlıq hətta Qatadə ilə Ubey ibn Kab (radiyallahu ənhum) arasında idal vardır.

Hakim belə demişdir: bizə Əbu Bəkr ibn Buluveyh, o da Muhamməd ibn Əhməd ibn Nadrdan, o da Muaviyyə ibn Amrdan, o da Zaidədədən, o da Əmmar əbu Muaviyyə əl Bəcəlidən, o da Səid ibn Cubeyrdən rəvayət edir ki, Ibn Abbas belə demişdir: Adəm Cənnətdə ancaq əsrdən günbatana qədər qaldı. Hakim belə demişdir: Bu hədis səhihdir,  iki şeyxin şərtlərinə uyğundur, buna baxmayaraq kitablarına daxil etməmişlər. Abd ibn Umeyd təfsirində belə demişdir: Bizə Ravh, o da ,Hişamdan rəvayət etdi ki, Həsən belə demişdir: Adəm Cənnətdə ancaq gündüzün bir saatı qaldı. O da dünya günləri ilə yüz otuz il edər. Əbu Cəfər rəvayət edir ki, Rəbi ibn Ənəs belə demişdir: Adəm  cənnətdən saat doqquzda vəya onda çıxdı. Adəm çıxanda Yanında Cənnət ağaclarından bir budaq var idi. Başında isə Cənnət budaqlarından bir tac var idi. O da cənnət ağaclarında  bir çələng şəklində idi. Suddi deyir ki Allah Təala: Hamınız ordan enin (Bəqərə, 38) dedi. Endilər Adəm Hindistana endi. Yanında Hacərul Əsvəd və bir dəstə Cənnət yarpağı var idi. Onu Hindistana səpdi ondan da ədviyyatlar çıxdı. Hindistandan gətirilən bu ədviyyatların əsli Adəmin gətirdiyi o dəstədəndir. Adəm onu Cənnətdən çıxmasına təəssüfləndiyi üçün xatirə olaraq özü ilə götürmüşdür.

İmran ibn Uyeynə o da Ata ibn Saibdən, o da Səid ibn Cubeyrdən rəvayət etmişdir ki, Ibn Abbas belə demişdir: Adəm Hindistanın Dehna torpağına endirildi. İbn əbu Hatim, o da Əbu Zuradan, o da Osman ibn əbu Şeybədən, o da Cərirdən o da Səid ibn Musəyyəbdən rəvayət edir ki, Ibn Abbas belə demişdir: Adəm  (əleyhi ssalam) Məkkə Taif arasında Dehna deyilən bir yerə endirildi. Həsən Bəsri belə demişdir: Adəm Hindistana, Həvva Ciddəyə, İblis Bəsrədən bir neçə mil aralı Destmisana, ilan da İsfəhana endirildi. Bunu ibn əbu Hatim rəvayət etmişdir. Muhamməd ibn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə Muhamməd ibn Əmmar ibn əl Haris, o da Muhamməd ibn Səid ibn Sabiqdən o da Ömər ibn əbu Qeysdən oda, Zubeyr ibn Adiydən rəvayət edir ki, ibn Ömər belə demişdir: Adəm Səfaya, Həvva da Mərvəya endirildi. Rəca ibn Sələmə də belə demişdir: Adəm (əleyhi ssalam)  əli dizlərində, başı aşağı əyik olaraq endirildi. İblis barmaqlarını bir birinə keçirmiş vəziyyətdə göyə baxaraq endirildi. Əbdurrəzzaq deyir ki, mənə Mamər, o da Avfdan, o da Qasamə ibn Zuheyrdən rəvayət edir ki, Əbu Musa belə demişdir: Allah Adəmi Cənnətdən yerə endirdiyi zaman ona hər bir iş görməyi öyrətdi. Ona Cənnət meyvələrindən azuqə hazırladı. Budur sizin bu meyvələriniz Cənnət meyvələrindəndir. Lakin bu xarab olar, o xarab olmaz. Zuhri belə demişdir: Mənə Əbdürrəhman ibn Hurmuz əl Ərəc, o da əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Günəşin doğduğu ən xeyirli gün Cümə günüdür. Adəm o gün Yaradıldı, o gün Cənnətə daxil edildi, o gün də Cənnətdən çıxarıldı. Bunu Müslim (854) və Nəsai (1373) rəvayət etmişdirlər. Razi belə demişdir: Bil ki, bu Ayədə bütün günahlar haqqında bir neçə tərəfdən böyük təhdidlər vardır.

Birincisi: Adəmin başına gələnlər bu kiçik səhv səbəbi ilə gəldi. O isə üsyanlardan çox qorxardı. Şair belə demişdir:

 

Ey qəflət içində cüt gözlə baxan

Lakin Həqiqəti görməyən insan

Günahı günaha Yaman qatırsan

Və sən Cənnətdə də məqam umursan

Abid məqamları keçir könlündən

Lakin unudursan Adəm Cənnətdən

Yəni günah içrə, umduğun yerdən

Bir tək günah ilə çıxarılmışdı…

 

Ibn Qasım da belə demişdir:

Görürsən, biz düşmən əsirləriyik,

Vətənə salamat sağ dönəsiyik

Razidən Fəth Əl Mosuli belə demişdir: Bizlər Cənnətdə olan bir qövm idik. İblis bizi əsir edib dünyaya gətirdi. Çıxarıldığımız yurda dönməmiz üçün ağlayıb sızlamaqdan başqa çarəmiz yoxdur. Əgər “Adəmin çıxarıldığı Cənnət cumhurun dediyi kimi göydədirsə, İblis Cənnətə necə girmişdir? Oradan Qədərə uyğun olaraq qovulmuşdur. Qədər isə pozulmaz və ona qarşı gəlinməz?” deyilərsə. Adəmin yerləşdiyi Cənnət yerdə idi göydə deyildi deyən də eyni dəlillə cavab vermişdir. Necə ki, biz də bunun Əl Bidəyə və Nihəyə kitabimızın əvvəlində geniş izah etmişik. Cumhur da buna bir neçə yöndən cavab vermişdir. Birincisi: O Cənnətə izzətlə girməkdən məhrum edilmişdir. Amma oğru və alçaq  kimi girməsi bura aid deyil. Buna görə də bəziləri demişlər ki,  Tövratda yazıldığına görə Cənnətə İlanın ağzında girmişdir demişdilər. Bəziləri də belə demişdir: Ehtimal var ki ikisinə də Cənnətin qapısının ağzından vəsvəsə vermişdir. Bəziləri də belə demişdilər: O yer üzündə,  onlar da göydə ikən vəsvəsə verilmiş ola bilər. Bunları Zəməxşəri və qeyriləri öz təfsirində qeyd etmişlər. Qurtubi burada ilanlar, onların öldürülməsi və bunun hökmü haqqında bəzi hədislər gətirmiş, gözəl və faydalı məlumatlar vermişdir.

35-ci ayənin təfsirinə bax.

Bu kəlmələrin “Rəbbimiz biz özümüzə zülm etdik, Əgər bizi bağışlamaz və bizə mərhəmət etməzsən, həqiqətən də ziyan edənlərdən olarıq” (Əraf, 23) ayatiylə təfsir edildiyi, yəni bunlardan ibarət olduğu söylənmişdir. Bu Mucahid, Səid ibn Cubeyr, Əbu Aliyə Rəbi ibn Ənəs, Həsən, Qatadə, Muhamməd ibn Kab əl Kurazi, Halit ibn Ma, Əta Əl Xorasani, Əbdurrəhman ibn Zeyd ibn Əsləmdən rəvayət edilmişdir. Əbu İshaq əs Subeyi, Təmim oğullarından bir adamdan rəvayət edir ki, Ibn Abbasın yanına gəldim və soruşdum: Adəmin Rəbbindən aldığı o kəlmələr nələrdir? dedim. O da: Ona həcc haqqında öyrətdi, dedi. Sufyan Sevri belə demişdir: Bizə Əbdüləziz ibn Rəfi, ona da Ubeyd ibn Umeyrdən eşidən bir şəxsdən, bir rəvayətdə də mənə Mucahid Ubeyd ibn Umeyrdən rəvayət etdi demişdir. Adəm : Ya Rəbbi, etdiyim xəta məni Yaratmadan əvvəl mənə Yazdığın bir şeydirmi, yoxsa mənim   özüm yenilik ol müstəqil etdiyim bir şeydir? Xeyir səni Yaratmadan özcə sənin üçün Yazdığım bir şeydir  demişidir. O da : Mənə Yazdığın kimi məni bağışla dedi. Allah Təalanın  Adəm Rəbbindən bəzi kəlmələr öyrəndi o da tövbəsini qəbul etdi dediyi budur. Suddi eşitdiyi birindən  belə rəvayət edir ki, Ibn Abbas belə demişdir: Adəm Rəbbindən bəzi kəlmələr öyrəndi: Adəm (əleyhi ssalam): Ya Rəbbi, məni öz əlinlə yaratmadınmı? Dedi. Ona: Bəli deyildi. “Mənə öz ruhundan üfürmədinmi?” dedi. Ona: Bəli deyildi. Asqirdım, Sən də Yerhamukallah, dedin. Rəhmətin qəzəbini keçmədimi? dedi. Ona bəli deyildi. Bunu etməyimi mənə yazmadınmı? Dedi. Ona Bəli deyildi. Əgər tövbə etsəm məni yenidən Cənnətə qaytararsanmı? Dedi. O da Bəli, dedi. Bunu Əl Əvfi, Səid ibn Cubeyr, Səid ibn Mabəd, Ibn Abbasdan eyni şəkildə rəvayət etmişdirlər. Bunu Hakim də Müstədrəkində, Səid ibn Cubeyrdən, o da Ibn Abbasdan rəvayət etmişdir. Hakim: sənədi səhihdir, Buxari ilə Müslim rəvayət etməmişdilər, demişdir. Suddi ilə Atiyyə əl Əvfi də belə təfsir etmişdirlər. Ibn əbu Hatim  burada bənzər bir hədis rəvayət etmiş və belə demişdir. (zəifdir qeyd edilən hədisin tam özüdür) Bizə Əli ibn əl Hüseyn ibn İşqab , o da Ali ibn Asimdən, o da Səid ibn əbu Arubədən, o da Qatadədən, O da Hasəndən, o da Ubey ibn Kəbdən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Adəm əleyhissalam: “Ya Rəbbi, əgər tövbə etsəm və dönsəm, cənnətə yenidən girə bilərəmmi?” O da bəli, dedi. Məhz “Sonra Adəm (tövbə etmək üçün) Rəbbindən kəlmələr öyrəndi «dediyi budur. Bu baxımdan qərib bir hədisdir. Sənədində qopuqluq vardır. Əbu Cəfər Razi, Rəbi ibn Ənəsdən, o da Əbu Aliyə, :“Sonra Adəm (tövbə etmək üçün) Rəbbindən kəlmələr öyrəndi, O da onun tövbəsini qəbul etdi.”(Bəqərə, 37) ayəsində belə demişdir. Adəm bu xətanı etdikdən sonra : Ya Rəbbi bəs  tövbə edib, özümü düzəltsəm? Allah Təala da O təqdirdə səni Cənnətə qaytararam, dedi.

Baxın o kəlmələr bəziləri bunlardır:  «Ey Rəbbimiz! Biz özümüzə zülm etdik. Əgər bizi bağışlamasan və bizə rəhm etməsən, əlbəttə, ziyana uğrayanlardan olarıq» (Əraf 23)

Ibn Əbi Nüceyhdən Mucahid “”Adəm Rəbbindən bəzi kəlmələr öyrəndi” ayəsində belə deyardi. O kəlmələr bunlardır: Allahım səndən başqa ilah yoxdur səni həmd ilə təsbih edirəm. Rəbbim, mən öz nəfsimə zülm etdim məni bağışla. Şübhəsiz ki sən bağışlayanların ən xeyirlisisən. Allahım səndən başqa ilah yoxdur, səni həmd ilə təsbih edirəm. Rəbbim, mən özümə zülm etdim, məni bağışla. Şübhəsiz ki, sən mərhəmət edənlərin ən mərhəmətlisisən. Səndən başqa ilah yoxdur səni həmd ilə təsbih edirəm. Rəbbim,  mən özümə zülm etdim, tövbəmi qəbul et. Şübhəsiz ki sən tövbələri çox qəbul edən və mərhəmətlisən.

Ayənin davamında deyilir: “Doğrudan da O, tövbələri qəbul edəndir, Rəhmlidir.”Yəni Tövbə edənin və qayıdanın tövbəsini qəbul edər. Bu ayadə belədir: “Məgər onlar bilmirlər ki, Allah qullarından tövbəni qəbul edir” (Tövbə, 104).  “Kim pis bir iş görərsə və Ya özü özünə zülm edərsə, sonra da Allahdan bağışlanma diləyarsə, Allahın BağışlaYan, Rəhmli olduğunu görər” (Nisə,110). Kim tövbə edib Yaxşı iş görərsə, o, doğrudan da Allaha tərəf qayıtmış olar” (Furqan, 71). Bunlardan başqa Allahın günahları bağışlaYacağına və tövbə edənlərin tövbəsini qəbul edəcəyinə dair daha bir çox ayələr vardır. Bu da onun məxluquna lütfündən və qullarına mərhəmətindəndir. Ondan başqa ilah yoxdur. O tövbələri qəbul edəndir, çox mərhəmətlidir.

Allah Təala Adəm zövcəsi və İblisi cənnətdən endirdiyi zaman onlara xəbərdarlıq etdiyi şeyi xəbər verərək belə deyir. Adəmdə məqsəd onun zürriyyətidir. O kitab endirəcək, peyğəmbərlər və Rəsullar göndərəcəkdir. Necə ki, Əbu Aliyə: Hidayət- peyğəmbərlər, rəsullar, açıq dəlillər və izahatladır. Muqatil ibn Həyyan da Hidayət, Muhamməddir (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir. Həsən də Hidayət Qurandır demişdir. Bu iki rəy doğrudur. Əbu Aliyənin şərhi isə daha əhatəlidir. “Kim mənim hidayətimə tabe olarsa” yəni kim endirdiyim kitablara və göndərdiyim rəsullara yönələrsə, deməkdir. “Onlara heç bir qorxu yoxdur” yəni gələcəkdə axirət işlərində, deməkdir. “Onlar kədərlənməyacəklər” dünya işləridə itirdiklərinə görə, deməkdir. Necə ki, Taha surəsində belə gəlmişdir:

Allah buyurdu: “Bir-birinizə düşmən kəsilərək hamınız buradan (yerə) enin. Məndən sizə doğru yolu göstərən rəhbər gəldiyi zaman hər kəs Mənim doğru yol göstərən bələdçimin ardınca getsə, nə yolunu azar, nə də bədbəxt olar” (Taha, 123). Ibn Abbas belə demişdir: Dünyada yoldan çıxmaz, axirətdə də bədbəxt olmaz. “Kim Mənim Zikrimdən üz döndərsə, onun güzəranı sıxıntılı olacaq və Biz QiYamət günü onu kor kimi hüzurumuza gətirdəcəyik” (Taha, 124).

Necə ki, burada da belə deyilmişdir” “O kəslər ki, Kafir oldular və ayələrimizi Yalan saydılar, Onlar Od sakinləridirlər və orada əbədi qalacaqlar”. Yəni orada əbədi saxlanılacaqlar və oradan onlar üçün heç bir qaçış və çıxış yoxdur. Ibn Cərir (rəhmətullahi aleyh) burada bir hədis rəvayət etmiş onu da iki yoldan təxric edərək belə demişdir: Bizə Əbu Məsləmə Sad ibn Yəzid rəvayət etdi, o da əbu Nadra əl Munzir ibn Malik ibn Kutaadan, o da Əbu Səiddən, onun adı Sad ibn Malik ibn Sinan əl Hudridir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Tam cəhənnəmlik olanlar orada ölməzlər də, dirilməzlər də. Ancaq bir qrup vardır ki, odu xətaları və günahları səbəbi ilə qazanmışdırlar. Allan onları bir öldürür, kömür halına gəldikləri zaman şəfaətinə icazə verilir. Bunu Müslim də Şöbədən, o da Əbu Sələmədən eyni sənədlə rəvayət etmişdir.

Bu ikinci endirilmənin qeyd edilməsi, bununla ardınca gələn və fərqli bir məna ifadə edən bir şeylə əlaqəsinin olmasındandır. Bəziləri bunun təkid və təkrar olduğunu iddia etmişdirlər. Məsələn qalx sözü kimi. Bəziləri isə belə demişdir: Xeyir birinci endiriliş cənnətdən dünya göyünədir, ikinci isə dünya göyündən yerədir. Doğru olan birinci rəydir. Allah ən doğrusunu biləndir.

38-ci ayənin təfsirinə bax.

İsrail oğullarına İslama girmələrini, Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm)ə tabe olmalarını əmr edir. Ataları İsraili yəni Yaqub (əleyhi salam)  zikr edərək də onları həYacanlandırır. Belə demək istəyir: Ey Yaxşı və Allaha itaət edən qulun oğulları, siz də haqqa tabe olmada atanız kimi olun . Necə ki belə deyilir: Ey Kərəm sahibi kimsənin oğlu, sən də elə eylə. Ey qəhramanın oğlu, igidlərlə birgə qəhramanliq göstər. Ey alimin oğlu, sən də elm öyrən. Bu da belədir: “Ey Nuhla bərabər gəmidə daşıdıqlarımızın zürriyatləri. Şübhəsiz Nuh, çox şükür edən bir qul idi” (İsra, 3). İsrail, Yaqubdur. Dəlili də Əbu Davud Təyalisinin bu hədisidir: “Bizə Abdulhəmid İbn Bəhram o da Şəhr İbn Həvşşəbdən nəql edir ki,  Abdullah İbn Abbas belə dedi: Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanında bir dəstə yəhudi ilə bir yerdəydim. Onlara “İsrailin Yaqub olduğunu bilirsinizmi?” dedi. Onlar da : Bəli, dedilər. : Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) də: Allahım , şahid ol, dedi. Aməş İsmayıl İbn Rəcadan o da İbn Abbasın azad edilmiş köləsi Umeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas belə demişdir: İsrail sözü Abdullah sözü qarşılığıdır.

Allah Təala belə demişdir: “Sizə lütf etdiyim nemətimi xatırlayın”. Mucahid belə demişdir: Allahın onlara lütf etdiyi nemətlər bu adları keçən nemətlərdir: Daşdan onlara su fışqırtdı, onlara qüdrət halvası və bildirçin əti endirdi və onları Fironun köləliyindən azad etdi. Əbu Aliyə belə demişdir: Onun neməti onlardan peyğəmbərlər və rəsullar göndərməsi və onlara kitablar endirməsidir. Mən də deyirəm ki: Bu, Musa (aleyhi salam) bu sözü kimidir: “Ey qövmüm, Allahın sizə verdiyi neməti xatırlayın; necə ki sizə peyğəmbərlər verdi və sizi hökmdarlar etdi. Aləmlərdən kimsəyə vermədiyini sizə verdi” (Maidə, 20). Yəni öz vaxtlarında deməkdir. Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn əbu Əhməd o da İkrimədən vəya Səid İbn Cubeyrdən nəql etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: “Burada qeyd edilən nemət onları və atalarını sınamasıdır” demişdir. Çünki onları Firon və qövmündən xilas etdi. Və belə dedi: Sözümü yerinə yetirin, mən də sizin sözünüzü yerinə yetirim”. Deyir ki: Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) sizin vaxtınızda gəldiyi zaman ona tabe olma sözümü yerinə yetirin. Mən də sizin sözünüzü yerinə yetirim, yəni onu təsdiq edib ona tabe olduğunuz təqdirdə sizə vəd etdiyim kimi öz əməlləriniz səbəbi ilə boynunuzda olan dəmir buxovları və belinizdəki ağırlıqları götürüm. Həsən Bəsri, bu o ayədə qeyd edilmişdir demişdir: “And olsun ki. Allah İsrail oğullarından düzgün söz aldı. Onlardan on iki dəstə seçdik. Allah: mən sizinləyəm, dedi. Əgər namazı qılar, zəkatı verər, elçilərimə iman edər, onları dəstəkləyər və Allaha gözəl bir mükafat versəniz, əlbəttə günahlarınızı silər və sizi altlarından çaylar axan cənnətlərə salaram” (Maidə, 12).

Başqaları da belə demişlər: Allah onlardan Tövratda söz aldı: O, İsmayıl oğullarından böyük bir peyğəmbər olaraq  göndəriləcəkdir. Bütün millətlər ona itaət edəcəkdir. O sözündən məqsəd də Muhəmməddir (salləllahu aleyhi və səlləm). Kim ona tabe olarsa Allah onun günahını bağışlayar, onu cənnətə daxil edər və ona iki savab verər. Razi, Digər Peyğəmbərlərin Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) haqqında bir çox müjdələrini zikr etmişdir. Əbu Aliyə də belə demişdir: “Əhdə sadiq olun” Onun qullarına olan əhdi — İslam dini, və ona tabe olmalarıdır. Dəhhaqdan, İbn Abbas belə demişdir: “Mən də sizə verdiyim əhdi yerinə yetirim” Sizdən razı olub sizi cənnətə qoyum. Suddi, Dəhhaq, Əbu Aliyə və Rəbi İbn Ənəs də belə demişlər. İbn Abbas: “ Yalnız məndən qorxun” sözündə belə demişdir: Sonra sizdən əvvəlki atalarınızın başına gətirib onları meymuna və digər heyvanlara çevirdiyim kimi sizi də çevirərəm. Burada Allah Təala təşviqdən qorxutma üslubuna keçmiş, onları təşviq və qorxu ilə dəvət etmişdir, bəlkə haqqa dönərlər, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)ə tabe olarlar, Qurandan və çəkindirdiklərindən öyüd alarlar, əmrini yerinə yetirər, xəbərlərini təsdiq edərlər. Allah dilədiyini doğru yola yönəldir. Bunun üçündür ki, belə demişdir: “Yanındakını təsdiq etmək üçün endirdiyim şeylərə iman edin” yəni yazmaq oxumaq bilməyən ərəblərdən olan peyğəmbər Muhəmmədə (salləllahu aleyhi və səlləm) endirilən Qurana deməkdir. O peyğəmbər ki, Allah onu müjdələyici, çəkindirici, parlaq nurlu bir çıraq olaraq göndərmişdir.  Quran da Allahdan gələn haqqı əhatə edir, özündən əvvəlki Tövrat və İncili təsdiq edir. Əbu Aliyə (rahmətullahi aleyh): “Sizdə olanı təsdiqləyici kimi nazil etdiyimə (Qurana) iman gətirin” ayəsi barədə belə demişdir: Demək istəyir ki: Ey əhli-kitab, sizdə olan (əlinizdəki) təsdiq  edənə iman edin. Çünki onlar Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm)i onlarda olan Tövrat və İncildə görürdülər. Mucahid, Rəbi ibn Ənəs və Qatadədən də belə rəvayət edilmişdir. “Onu inkar edənlərin ən birincisi olmayın ilk inanmayanlar siz olmayın” ayəsi barədə bəzi dilçilər: Onu ilk inkar edən firqə siz olmayın və sair kimi mənalar vermişdilər. İbn Abbas da belə demişdir: Sizdə başqalarında olmayan elm olduğu halda onu ilk inkar edən siz olmayın. Əbu Aliyə də belə demişdir: “Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) göndərildiyini eşitdikdən sonra onu inkar edən ilk əhli-kitab siz olmayın. Həsən, Suddi və Rəbi ibn Ənəs də belə demişlər. İbn Cərir də “bihi” dəki qoşmanın daha yuxarıda qeyd olunduğu kimi Qurana qayıtmasını üstün saymışdır. Hər iki rəy də doğrudur, çünki bir-birinə bağlıdır. Necə ki, Quranı inkar edən, Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm)i də inkar edər.  Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)i də inkar edən Quranı inkar edər. “Onu ilk inkar edən” sözünə gəldikdə isə, İsrail oğullarından ilk inkar edən, deməkdir. Çünki özlərindən əvvəl inkar edən Qureyş və Ərəb kafirləri vardır. Necə ki, Mədinə Yəhudiləri Quranla xitab olunan olan ilk israil oğullarıdır. Onların küfrləri onların xalqından onu ilk inkar edənin özləri olmaları mənasını verir”

“Onu ucuz satmayın” : Demək istəyir ki, ayələrimə imanın və peyğəmbərlərimi təsdiqin yerinə dünyanı və dünya zövqlərini almayın. Çünki o az və fanidir. Necə ki, Abdullah İbn Mübarək belə demişdir: Bizə Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Cabir xəbər verdi, Harun İbn Zeyd belə demişdir: Həsənə yəni Həsən Bəsriyə “ucuzu” soruşdular, o da: Ucuz, hər şeyi ilə dünyadır, dedi. Mənə Ata İbn Dinar rəvayət edir ki, Səid İbn Cubeyr bu ayədə belə demişdir: Onun ayələri onlara endirdiyi kitabıdır, ucuz da dünya və zövqləridir. Suddi də: (Ayələrimi) “Ucuz” (az istəklə) almayın, Allahın adını gizləməyin. Məhz istək əvəzdir, demişdir. Əbu Cəfər, Rəbi İbn Ənəsdən, Əbu Aliyə “ayələrimi ucuz satmayın” sözündə: Onun üçün qarşılıq almayın, demişdir. Onların ilk kitablarında belə Yazılıdır: Ey Adəm oğlu, elmi sən qarşılıqsız öyrəndiyin kimi qarşılıqsız da öyrət. Belə də deyilmişdir: Bunun mənası: Açıqlama, izah etmə və elmi Yayma əvəzində gizlətmə, qarışdırma kimi şeylər edib bu Yalançı, heç bir qiyməti olmayın və tez zamanda əldən çıxacaq olan dünyada idarəçiliyinizi sürdürmək üçün əvəzini almayın. Əbu Davudun Sünnənində, Əbu Hureyrədən belə rəvayət edilmişdir, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Kim Allah rizasının axtarıldığı bir elmi dünyəvi mənfəət təmin etmək üçün öyrənirsə, qiyamət günündə cənnətin qoxusunu duymaz. Elmi qarşılıq müqabilində öyrətməyə gəldikdə isə əgər təyin edilmiş biridirsə, bundan qazanc alması icazəli deyildir. Dövlət xəzinəsindən öz və ailəsinin vəziyyətini düzəldəcək qədər bir şey alması icazəlidir. Əgər belə bir şey olmaz və öyrətmək onun qazanc təmin etməsinə mane olursa, bu vəziyyət onu sıradan biri edər. O zaman da İmam Malik, Şafi, İmam Əhməd və Cumhura görə ödəniş alması icazəlidir. Necə ki, Səhih Buxaridə ilan sancma hədisində Əbu Səid hədisində belə deyilmişdir: Aldığınız ödənişin ən halalı Allahın kitabına görə aldığınızdır. Mehir verəcək birinə də: Bildiyin Quran surəsini mehir olaraq qəbul etdim, deyilmişdir. Ubadə İbn Samit hədisinə gəlincə, bir adam Suffə camaatından birinə Quran öyrətmiş, o da ona bir Yay hədiyyə etmişdir. Bunu Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)ə soruşdu, o da: Əgər o Yayın əvəzində boynuna bir oddan bir halqa keçməsinə razı olsan onun qəbul et, dedi. O isə onu tərk etdi. Bunu Əbu Davud rəvayət etmişdir.(3416). Eynisi Ubey İbn Kəbdən birbaşa olaraq rəvayət edilmişdir. Əgər bunun sənədi sağlamdırsa bir çox alimə görə hansı ki,  Əbu Amr ibn Abdulbər də onlardan biridir- onu Allah üçün öyrətdiyinə görə daha sonra Allahın savabının əvəzinə qazanc əldə etməsi icazəli olmamışdır. Amma işin başında qazancla öyrədəcəyini demişsə ilan sancma və mehir hədislərində olduğu kimi icazəlidir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Yalnız məndə qorxun”: İbn əbu Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Amr Əd-Duri o da Əbu İsmayıl Əl-Müəddibdən o da Əbu Aliyədən nəql edir ki, Talk İbn Həbib belə demişdir: Təqva-Allahdan gələn bir nurla Allahın rəhmətini ümid edərək Allaha itaət etməkdir. Təqva Allahdan gələn bir nurla Allah qorxusu ilə Allaha üsYanı tərk etməkdir. “Yalnız məndən qorxun” sözünün mənası, haqqı gizlətmələri, onun əksini açıqlamaları və Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) müxaliflliklərinə görə Allahın onları təhdid etməsidir.

40-cı ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala Yəhudiləri haqqı batilə qarışdırmağı, və onu şişirtməyi,  haqqı gizlədib batili bəYan etməyi qadağan edərək : “Siz bilə-bilə haqqı batilə qarışdırmayın, haqqı gizlətməyin” buyurur. Onlara iki şeyi birdən qadağan edir,  haqqı bəyan etməyi və onu izah etməyi isə əmr edir. Buna görə də Dəhhaqdan olan rəvayətdə İbn Abbas: Haqqı batilə doğrunu yalana dolaşdırmayın demişdir. Əbu Aliyə də “haqqı batilə qarışdırmayın” ayəsi haqında : Haqqı batilə dolaşdırmayın. Muhəmməd ümməti olan Allahın qullarına qarşı səmimi və sədaqətli olun, demişdir. Səid ibn Cubeyr ilə Rəbi ibn Ənəsdən də belə dedikləri rəvayət olunmuşdur. Qatadə də : yəhudiliyi və xristianlığı islamla qarışdırmayın. Bilirsiniz ki Allahın dini islamdır. Yəhudilik və xristianlıq bidətdir, Allahdan deyildir, demişdir. Həsən Bəsridən də belə rəvayət edilmişdir. Muhamməd ibn o da Muhamməd ibn əbu Muhamməd, o da İkrimədən və Ya Səid ibn  Cubeyrdən rəvayət etdi ki, Ibn Abbas “Siz bilə-bilə haqqı batilə qarışdırmayın” ayəsində belə demişdir: Yəni Rəsulum və onun  gətirdiyi şeylər haqqındakı məlumatları gizlətməyin. Siz əllərinizdəki kitablarda onun Yazılı olduğunu görürsünüz. Əbu Aliyədən də eynisi rəvayət edilmişdir. Mucahid, Suddi, Qatadə və Rəbi ibn Ənəs “haqqı gizlətməyin” sözündəki haqqın Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm) olduğunu söyləmişdilər.

Mən də deyirəm ki, “Və təktumu” sözü məczum ola bilər, mənsub da ola bilər, bununla onu bir tutmayın, deməkdir. “Lə tekulli semeke ve teşrebel leben” sözü kimi. Zəməxşəri də ibn Məsudun Mushafında “və təktumunəl haqqa” Yazılmışdır — Haqqı gizlərdərək , demişdir. Və əntum təaləmun sözü də haldır. Mənası da haqqı bildiyiniz halda deməkdir. Mənanın belə olması da icazəlidir: Bunda xalqı böyük zərərə uğradma olduğunuzu bildiyiniz halda. O zərər də onları doğru yoldan döndərmək, atəşə (oda) aparmaqdır. Əgər onlar sizin səhv yönləndirmənizlə haqq kimi göstərdiyiniz batıl yola gedərlərsə nəticə mütləq eyni olacaqdır. Bəyan: izah etmək deməkdir. Ayədə qeyd edilən isə bunun əksi olan  gizlətməkdir. Haqqı batilə qatmaqdır.

 

 

Muqatil belə demişdir: Burada Allah Təala kitab əhlinə Peyğəmbərlə (salləllahu aleyhi və səlləm) birlikdə namaz qılmalarını əmr etmişdir. Zəkatı da ona vermələrini əmr etmişdir. “Rüku edənlərlə birgə rükü edin” sözü ilə də Muhamməd ümmətindən rüku edənlərlə birlikdə rüku etmələrini əmr etmişdir. Onlarla və onlardan olun, demək istəmişdir. Əli ibn əbu Talhadan rəvayət edilir ki,   Ibn Abbas “Zəkat verin“ sözündəki zəkat Allaha itaət və ixlasdır demişdir. Vəki, Əbu Cənab İkrimədən rəvayət edir ki, Ibn Abbasın buradakı zəkat ifadəsi zəkat verməyi vacib edəcək şeylərdir yəni 200 və Ya daha artıq dirhəm. Mubarək ibn Fədalə rəvayətində Həsən Bəsri: Zəkat verin –fərz və vacib olandır, demişdir.  Onsuz və namazsız digər ibadətlər fayda verməz, demişdir. İbn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə əbu Zura ər-Razi o da Osman ibn əbu Şeybədən, o da Cərirdən, oda Əbu Həyyan ət Teymidən rəvayət edir ki, Haris əl Ukli demişdir, zəkat verin sözündəki zəkat fitir sədəqəsidir yəni fitrədir.   Rüku edənlərlə birlikdə rüku edin! — Yəni ən gözəl əməllərində möminlərlə birlikdə olun, deməkdir. Bunların ən xüsusi və ən mükəmməllərindən biri də namazdır. Bir çox alimlər bu ayəni camaatın vacib olduğuna dəlil gətirmişdilər. Mən də bunu “əl Əhkəmul Kəbir” kitabında geniş izah edəcəyam, InşəAllah. Qurtubi camaat və imamət məsələləri üzərində danışmış və gözəl fikirlər söyləmişdir.

Allah Təala deyir ki, Ey əhli kitab sizə necə Yaraşa bilər ki, sizlər bütün xeyirin əsası olan Yaxşılığı əmr edərkən özünüzü unudursunuz, insanlara əmr etdiyiniz şeyi özünüz etmirsiniz. Və bununla Yanaşı kitabı da oxuyursunuz. Allahın əmrlərində  qüsur edənlərin başlarına nələr gələcəyini bilirsiniz. Özünüzə nə etdiyinizi düşünüb yuxunuzdan oYanmır və kor gözlərinizi açmırsınız. Abdurrazzaqdan Mamər rəvayətində Qatədədbelə deyir: İsrail oğulları insanlara Allaha itaət etmələrini, Ondan qorxmalarını və Yaxşılığı əmretməyi əmredərdilər. Buna da özləri rəayət etməzdilər. Allah Təala onları danladı. Suddi də belə demişdir. Ibn Cureycdə bu ayədə belə demişdir: Əhli Kitab və Münafiqlər insanlara namazı və orucu əmr edərlər, əmretdikəri şeya özləri əməl etməzdilər. Allah buna görə onları qınadı. Buna görə də kim xeyri əmr edirsə ona doğru  ən sürətli  qaçan da özü olsun. Muhamməd ibn İshaq, Muhamməddən  o da İkrimədən və Ya Səid ibn Cubeyrdən rəvayət etmişdir ki, Ibn Abbas : “Özünüzü unudursuznuz”sözündə yəni öz nəfslərinizi tərk edirsiniz demişdir.

“Halbuki özünüz kitab oxuyursunuz. Məgər başa düşmürsünüz” Siz insanlara peyğəmbərlik və Tövratdakı əhdin inkarı ilə bağlı küfrü qadağan edir özünüz isə bunu edirsiniz. Yəni, əhdimə — Peyğəmbərin təsdiqinə, vədin pozulmamasına və kitabımdan bildiyiniz şeyləri inkar edilməməsinə qarşı çıxırsınız. Dəhhaqdan rəvayət edilir ki, Ibn Abbas bu ayədə belə demişdir: İnsanlara Muhammədin dininə girmə və namaz qılma kimi bu kimi şeylər əmretdiyiniz halda özünüzü unudursunuz.

İbn Cərir belə demişdir: mənə Əli ibn əl Həsən,  oda Muslim əl Cərmidən, o da Muhalləd ibn  əl Hüseyndən o da Əyyub SəhtiYənidən rəvayət edirki, Əbu Qilabə  “Siz insanlara Yaxşı işlər görmələrini əmr etdiyiniz halda, özünüzü unudursunuz? Halbuki özünüz kitab oxuyursunuz. Məgər başa düşmürsünüz?” ayəsi barədə belə demişdir: Əbuddərda (radiyallahu anh) belə deyərdi: Bir adam tam düşüncə sahibi ola bilməz, o vaxta kimi ki, bütün insanlara Allah üçün nifrət etdiyi halda, öz nəfsində eyni günahı gördüyü zaman özünə daha çox nifrət etməsin.

Əbdurrəhman ibn Zeyd ibn Əsləm də bu ayə haqqında belə demişdir: Yəhudilər belə idilər: Onlara bir adam gələr, içərisində nə haqq nə rüşvət nə də bir başqa bir şey olmayan bir sual soruşarsa ona haqqı tövsiyə edərdilər. Buna görədə Allah Təala: Siz insanlara yaxşı işlər görmələrini əmr etdiyiniz halda, özünüzü unudursunuz? Halbuki özünüz kitab oxuyursunuz. Məgər başa düşmürsünüz?, dedi. Məqsəd budur: Allah onları bu etdiklərinə görə qınadı, və özləri haqqında Yanıldıqları üçün onları onlara xəbərdarlıq etdi. Çünki onlar xeyri əmr edər lakin özləri etməzdilər. Məqsəd Yaxşılığı tərk edərək Yaxşılığı əmr etməyə görə qınamaq deyildi. Onu tərk etmələrinə görə qınanmaqdır. Çünki “əmril bil maruf” özü yaxşılıqdır. O da alimə vacibdir. Ancaq alimə vacib və daha üstün olan, onu əmr etdikləri ilə birgə onu özü etməsidir,  və onlardan geri qalmamasıdır.

Necə ki, Şueyb əleyhissalam belə demişdir: “Sizə qadağan etdiyim şeyləri etməklə sizin əleyhinizə çıxmaq istəmirəm. Mən ancaq bacardığım qədər islah etmək istəyirəm. Mən ancaq Allahın sayəsində uğur qazanıram. Mən Yalnız Ona təvəkkül edir və Yalnız Ona üz tuturam” (Hud, 88). Yaxşılığı əmr etməklə onu etmək ayrı ayrılıqda vacib əməllərdir. Biri digərini ixtisar etməz. Sələf və Xələf alimlərinin iki rəyindən ən doğrusu budur. Bəziləri də günah işləyən başqasına onu qadağan etməz, demişdilər ki, bu da zəif bir rəydir. Bundan daha zəifi də onların bu ayəyə istinad etmələridir. Çünki onda özləri üçün bir dəlil yoxdur. Doğrusu belədir: Alim özü etməsə də Yaxşılığı əmr edər, özü etsə də pislikdən çəkindirər. Malik, Rabiyadan belə demişdir: Səid ibn Cubeyrin belə dediyini eşitdim: Əgər bir kəs onda heç bir qüsursuzluğa çatmayana qədər Yaxşılığı əmr edib  pislikdən çəkindirməsəydi, heç kim bunu etməzdi. İmam Malik də belə demişdir: Bu şəxs doğru demişdir, çünki qüsursuz kim varki?

Mən də deyirəm ki, bununla birgə o insan itaəti tərk etdiyi və günah etdiyi üçün qınanar. Çünki onu bilmək, görə — görə ona qarşı gəlməkdir. Çünki bilməyən bilən kimi deyildir. Buna görə də bu xüsusda çox təhdid edici hədislər gəlmişdir. Beləki,  İmam Əbu Qasım Təbərani  Əl Mücəm əl Kəbirində belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Mualla əd- Dəməşqi ilə Həsən ibn Əli əl Maməri , onlar da Hişam ibn Ammardan, o da Əli ibn Suleyman əl Kəlbidən, o da Aməşdən, o da Əbu Təmimə əl Hüceymidən, o da Cündəb ibn Abdullahdan (radiyallahu anh) rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: İnsanlara xeyri öyrətdiyi halda özü əməl etməyən alim, insanları işıqlandırdığı halda özü yandıran çırağa bənzəyir. Bu hədis bu sənədlə qəribdir. Başqa bir hədis: İmam Əhməd Müsnədində belə demişdir: Bizə Vəki o da Həmmad ibn Sələmə, o da Əli ibn Zeyd yəni ibn Cəddandan, o da Ənəs İbn Malikdən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişlər: Merac gecəsində bir qövmə baş çəkdim, dodaqları atəşdən qayçılarla kəsilirdi. “Bunlar kimdir?” dedim, Bunlar ümmətin dünyada ikən xətibləridir. Onlar insanlara Yaxşılığı əmr edər, özləri kitab oxuduqları halda, nəfslərini unudardılar, düşünməzdilər, dedilər. Bunu Abd ibn Humeyyid də Müsnədində və təfsirində Həsən ibn Musadan o da Abbad ibn Sələmədən bu sənədlə rəvayət etmişdir. Onu ibn Mərdəveyh də təfsirində Yunis ibn Muhamməd əl Müəddib ilə əl Həccac ibn Minhaldən rəvayət etmişdirlər. İkisi də Həmmad ibn Sələmədən bu şəkildə rəvayət etmişdilər. Onu Yəzid ibn Harun, Həmmad ibn Sələmədən də belə rəvayət etmişdir.

Sonra ibn Mərdəveyh belə demişdir: Bizə Muhamməd ibn Abdullah ibn İbrahim, o da Musa ibn Harundan, o da İshaq ibn İbrahim ət Tüstəridən, o da Məkki ibn İbrahimdən, o da Ömər ibn Qeysdən, o da Ali ibn Zeyddən, o da Sümamədən, o da Ənəs ibn Malikdən deyir ki, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi eşitdim: Merac gecəsi bəzi insanların yanından keçdim. Dodaqları və dilləri oddan qayçılarla kəsilirdi. Bunlar kimdir ey Cəbrayıl? dedim. O da: Bunlar ümmətin xətibləridir. İnsanlara yaxşılığı əmr edər, öz nəfslərini isə unudardılar, dedi. Bunu ibn Hibban öz səhihində təxric etmişdir.

Bundan əlavə İbn Mərdəveyh də Hişam Dəstəvaidən, o da Malik ibn Dinarın kürəkəni ibn Həbibdən, o da Malik ibn Dinardan rəvayət edir ki, Ənəs İbn Malik belə demişdir: Rəsulullah salləllahu Aleyhi vəsəlləm meraca cıxdığı zaman dodaqları kəsilmiş bir qövmün Yanından ötdü. Ey Cəbrayıl bunlar kimdir? Dedi. O da : bunlar Ümmətin Xətibləridir. İnsanlara Yaxşılığı əmr edər, heç düşünmədən özlərini unudardılar, dedi.

Başqa bir hədis: Imam Əhməd belə demişdir: Bizə Yala ibn Ubeyd, o da Aməşdən, o da əbu Vaildən rəvayət edir ki, Usaməyə belə deyildi: bu vaxt məndə onun tərkində idim — Osmanla danışmayəcaqsan? O da belə dedi. Onunla danışmadığımı görürsünüz, mən ancaq sizə qulaq asıram. O bir mövzu açmasa onunla danışmıram. Bu mövzunu da mən açmaq istəmirəm. Allaha and içirəm ki, bir insan əmir-ul-möminin də olsa, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dən belə dediyini eşitdikdən sonra “sən insanların ən Yaxşısısan” demərəm. Rəsulullahdan nə eşitmisən? dedilər. O da belə dedi: Qiyamət günündə bir adam gətirdilər. Oda atılar, bağırsaqları çıxar. Onu dəyirman eşşəyi kimi fırladarlar. Cəhənnəmdəkilər başına yığışar. “Ey Filankəs bu nə haldır, sən bizə yaxşılığı əmr edər, pisliyi isə qadağan etməzdinmi?” deyarlər. O da belə deyər: Mən sizə yaxşılığı əmr edər amma onu özüm etməzdim. Sizi pislikdən çəkindirər amma onu özüm edərdim. Bunu Buxari, Müslim, Süleyman ibn Mehrandan Əl Aməşdən eyni sənədlə rəvayət etmişdir.

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Səyyar ibn Hatim , o da Cəfər ibn Süleymandan, o da Sabitdən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Allah qiyamət günü alimlərə bağışlamadığını savadsızlara bağışlayacaq. Bəzi rəvayətlərdə isə belə deyilmişdir: Cahil yetmiş dəfə bağışlanır alim isə bir dəfə. Bilən bilməyən kimi deyildir. Allah Təala  “Bilənlə bilməyən eyni olar mi? Həqiqətən ağıl sahibləri bundan öyüd alar”  demişdir. (Zümər, 9). Ibn Əsakir, Vəlid ibn Ukbədən rəvayət etmişdir: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Cənnətliklərin bəziləri Cəhənnəmliklərin bəzilərinə baxaraq, oda niyə girdiniz deya soruşarlar. Allaha and olsun ki, biz ancaq sizdən öyrəndiklərimizlə cənnətə girdik.  Onlar da “biz danışardıq, amma özümüz etməzdik” deyərlər.

Bunu ibn Cərir Təbəri, Əhməd ibn Yəhya əl Habbaz ər Rəmlidən, o da Zuheyr ibn Abbad ər Rüvasidən, o da ƏbuBəkir əd Dahiri o da Abdullah ibn Hakimdən, o da İsmail ibn Əbi Xaliddən, o da Şabidən, o da Vəlid ibn Ukbədən, rəvayət etmişdir. Dəhhaq ibn Abbasdan rəvayət edir ki,: Bir adam gəldi: “Ey ibn Abbas, mən Yaxşılığı əmretmək və pisliyi qadağan etmək istəyirəm” dedi. O da: Sən o dərəcəya çatdınmı?dedi. O da Ümüd edirəmki, dedi. O da: Əgər Allahın Kitabındakı bu üç ayəylə biabır olmağından qorxmursansa onda et,dedi. Onlar nədir? dedi. Onlar bu ayələrdir dedi: “Siz insanlara Yaxşı işlər görmələrini əmr etdiyiniz halda, özünüzü unudursunuz?” Bunun hökmünü tətbiq etdinmi? Soruşdu. O da xeyir dedi. Bəs ikinci ayə? deya soruşdu. O dedi: “Nə üçün siz etməyəcəyiniz şeyləri danışırsınız? Etməyəcəyiniz şeylərdən danışmağınız Allah tərəfindən böyük nifrətlə qarşılanır”(Saf- 2,3). Bunun hökmünü tətbiq etdinmi? Soruşdu. O da xeyir dedi. Bəs üçüncü ayə? deya soruşdu.O da dedi. Allahın saleh qulu Şueyb aleyhissalamın bu sözüdür: “Sizə qadağan etdiyim şeyləri etməklə sizin əleyhinizə çıxmaq istəmirəm. Mən ancaq bacardığım qədər islah etmək istəyirəm” (Hud 88). Bunun hökmünü tətbiq etdinmi? Soruşdu. O da xeyir dedi. Ibn Abbas dedi: əgər belədirsə, onda ilk əvvəl özündən başla. Bunu İbn Mərdəveyh təfsirində rəvayət etmişdir. Təbərani də belə demişdir: Bizə Adnan ibn Əhməd, o da Zeyd ibn Hüreyşdən, o da Abdullah ibn Xiraşdan, o da Avvam ibn Havşəbdən, oda Səid ibn Müsəyyab ibn Rafidən, o da Ibn Ömərdən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Kim insanları biz sözə və Ya bir işə dəvət edərək özü onu etməzsə, eləmədiyi işi danışmaqdan imtina edənə qədər və Ya dəvət etdiyi şeya əməl edənə qədər Allahın qəzəbinə məruz qalar. Hədisin sənədində zəiflik vardır.

İbrahim Nahai belə demişdir: Mən üç ayəya görə möizə etmək istəmirəm: “Siz insanlara Yaxşı işlər görmələrini əmr etdiyiniz halda, özünüzü unudursunuz?  (Bəqəra 44), “Nə üçün siz etməyəcəyiniz şeyləri danışırsınız? Etməyəcəyiniz şeylərdən danışmağınız Allah tərəfindən böyük nifrətlə qarşılanır” (Saf-2,3). Şueybdən (aleyhi salam) xəbər verən bu ayə: “Sizə qadağan etdiyim şeyləri etməklə sizin əleyhinizə çıxmaq istəmirəm. Mən ancaq bacardığım qədər islah etmək istəyirəm. Mən ancaq Allahın sayəsində uğur qazanıram. Mən Yalnız Ona təvəkkül edir və Yalnız Ona üz tuturam” (Hud, 88).

Allah Taəala qullarına dünya və axirət xeyri ilə əlaqəli olaraq umduqları şeylərdə səbir və namazla kömək istəməyi əmr edir. Necə ki Mukatil ibn Həyyan bu ayənin təfsirində belə demişdir:  Axirəti axtarmağa fərzlərə və namazlara səbr edərək kömək istəyin. Səbrə gəlincə isə onun oruc olduğunu demişdir. Mucahid də bunu açıq aydın ifadə etmişdir.

Qurtubu ilə digərləri də belədemişdilər: Buna görədir ki, Ramazan ayına hədisdə ifadə edildiyi kimi səbr ayı deyilir. Süfyan Sevri əbu İshaqdan , o da Cəriy ibn Kuleybdən, o da Süleym oğullarından bir adamdan rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm):  Oruc səbrin yarsıdıdr, demişdir. Belə də deyilmişdir: Səbrdən məqsəd günahlardan əl çəkməkdir. Buna görə də onu ibadətləri əda etməklə bərabər zikretmişdirlər. İbadətlərin ən üstünü də namazdır. İbn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə Atam, oda Ubeydullah ibn Həmzə ibn İsmayıldan, oda İshaq ibn Suleymandan,o da əbu Sinandan rəvayət edir ki, Ömər ibn Xəttab radiyallahu anh belə demişdir: Səbir ikidir: Müsibətə səbr gözəldir. Ondan daha gözəli isə Allahın haramlarına səbrdir.  Deyilir ki, Həsəndəndə Ömər ibn Xəttabın sözü kimi bir rəvayət  vardır.

İbn Mubarak Ləhiadan, o da Malik ibn Dinardan rəvayət edir ki, Səid İbn Cubeyr belə demişdir: Səbr – Qulun başına gələn müsibəti qƏbu edib, bunun əvəzini gözləyarək Allah qatından savab ummaqdır. Bəzi adamlar təlaş etdiyi zaman, özünü yığışdıraraq səbirdən başqa bir şey göstərməz.  Əbu Aliyə səbrlə namazla kömək diləyin,  sözü haqqında belə demişdir: Allahın razı olacağı şeya səbr edin, bilin ki o Allaha itaət cümləsindəndir.

Namaz: Namaz da bu işə dözümlülük göstərmək üçün köməkliyin ən böyüklərindəndir. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Kitabdan sənə vəhy olunanları oxuyub namaz qıl. Həqiqətən, namaz çirkin və yaramaz işlərdən çəkindirir. Allahı yada salmaq isə (ibadətlərin) ən əzəmətlisidir” (Ənkəbut, 45). İmam Əhməd belə demişdir(22788): Bizə Xələf ibn Vəlid, o da yəhya ibn Zəkəriyyə ibn Zaidədən, o da İkrimə ibn Əmmardan, o da Muhamməd ibn Abdullah əd-Duəlidən rəvayət etdi ki, Huzeyfə ibn yamanın qardaşı Əbdüləziz Huzeyfədən belə rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ciddi bir işlə qarşılaşdığı zaman namaz qılardı. Bunu Əbu Davud(1319) Muhamməd ibn İsadan, o da yəhya ibn Zəkəriyyadan, o da İkrimə ibn Əmmardan rəvayət etmişdir. Necə ki, bir az sonra qeyd ediləcəkdir. Bunu ibn Cərir (1/260) İbn Cureycdən, o da İkrimə ibn Əmmardan, o da Muhamməd ibn Ubeyd ibn Əbu Kudamədən, o da Əbdüləziz ibn yaməndən rəvayət edir ki, Huzeyfə dedi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir çətinliya düşdüyü zaman namaza qaçardı. Bəziləri də bunu Huzeyfənin qardaşı Əbdüləzizdən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) mürsəl olaraq rəvayət etmişdir. Muhamməd ibn Nasr ər Mərvəzi, Namaz kitabında belə demişdir: Bizə Səhl ibn Osman əl Əskəri, o da yəhya ibn Zəkəriya ibn Əbi Zəidədən, o da İkrimədən, o da Muhamməd ibn Abdullah əd-Dualidən, rəvayət etdi ki, Huzeyfə deyir ki: Əhzab döyüşündə bir gecə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)ə tərəf çevrildim, örtüyünə bürünüb namaz qılırdı. Çətin bir vəziyyətlə qarşılaşdığı zaman namaz qılardı. Bizə Abdullah ibn Muaz, o da atasından, o da Şöbədən, o da Əbu İshaqdan, o da Hərisə ibn Müdərribdən rəvayət edir ki, Əli radiyallahu anhın belə dediyini eşitdim: Bədir döyüşünün gecəsində kimə baxdımsa yatırdı, Amma Rəaulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) namaz qılır, dua edirdi. Bu səhərə qədər davam etdi.

Ibn Cərir belə demişdir: Rəvayətə görə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm), əbu Hüreyrəya baş çəkdi: O qarnı üstündə yatmışdı. Qarnın mı ağrıyır dedi? O da “bəli” deyandə, qalx namaz qıl çünki, namaz şəfadır, dedi.

Ibn Cərir belə demişdir: Bizə Muhamməd ibn Ala ilə yaqub ibn İbrahim, onlar da İbn Uleyyeden, o da Uyeyye ibn Əbdurrəhman ona da atasi rəvayət etdi ki, Ibn Abbasa qardaşı Kusəmin ölüm xəbəri gəldi, bu zaman o yolçuluq əsnaslnda idi. İnna Lillah,dedi, sonra yoldan uzaqlaşdı, dəvəsini oturtdu. İki rəkat namaz qıldı. Bu namazda uzun surələr oxudu. Sonra miniyinə tərəf yeridi, bu sözləri deyirdi ”Vestaiinu bissabri  vəs salah”, ”Səbr etmək və namaz qılmaqla kömək diləyin”. Bu ikisi Allahın rəhməti üçün köməkdir dedi.

“İnnəhə lə Kəbiratun” ayəsindəki əvəzlik namaza qayıdır. Bunu Mucahid açıq aydın ifadə etmişdir, Ibn Cərir də bu rəyi üstün görmüşdür. Sözdən çıxan mənayə yəni tövsiyyayə də qayıtması mümkündür. Məsələn bu ayələrdə olduğu kimi, “Elm verilmiş kəslər isə dedilər: “Vay halınıza! İman gətirib yaxşı əməl işlədən kimsə üçün Allahın mükafatı daha xeyirlidir. Buna isə yalnız səbr edənlər nail olarlar” (Qasas. 80), “yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz. Sən (pisliyi) yaxşılıqla dəf et! O zaman səninlə ədavət aparan kimsə sanki yaxın bir dost olar. Bu isə ancaq səbir edənlərə verilir və ancaq böyük qismət sahiblərinə nəsib olur” (Fussilət-34, 35). yəni bu vəziyyət edilən şey yalnız səbir edənlərə verilir, deməkdir. “Və mə yulakkaha” bu şey verilməz, ancaq böyük qismət sahiblərinə verilər, deməkdir. Hər halda “Və innəhə ləkəbiratun” O ağırdır, ancaq xuşulu olanlar müstəsna, deməkdir. Ibn Əbi Təlha rəvayət edir ki, Ibn Abbas: “yəni Allahın endirdiyini təsdiq edənlərə”  demişdir. Mucahid də: “həqiqi möminlərə demişdir.” Əbu Aliyə də: “Qorxanlara” demişdir.

Muqatil İbn Xəyyan belə demişdir: Ancaq xuşuluolanlar, yəni təvazökarlıq göstərənlər deməkdir. Dəhhak da : Namaz ağırdır, ancaq itaətində baş əyanlərə, qəzəbindən qorxanlara, vəd və xəbərdaqlığını təsdiq edənlərə deyil, demişdir. Bu, hədisdə qeyd olunana bənzəyir: “Sən böyük bir iş soruşdun, bu ancaq Allahın yüngülləşdirdiyi şəxsə asandır.

İbn Cərir: Ayənin mənası belədir demişdir: Ey əhli kitab hahamları, özünüzü Allahın itaətinə verərək, çirkin və pis şeylərə mane olan, Allahın rizasına yaxınlaşdıran, ağır gələn namazı qılaraq yardım istəyin. Ancaq namaz huşu edənlərə, yəni Allaha təvazö göstərənlərə, ona itaət üçün miskin kimi davrananlara, Onun qorxusundan zillətə bürünənlərə ağır deyildir. Və belə demişdir: Açıq aydın görünür ki, xitab nə qədər də İsrail oğullarına xəbərdarlıq etmək mövzusunda olsa da, yalnız onlar qəsd edilmiş deyildir. Bu onlar və başqaları üçün ümumi xitabdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bu da əvvəlki kəlamı tamamlayır. yəni belə deməkdir. Namaz yaxud tövsiyya edilən iş , həqiqətən də ağırdır, ancaq qorxan, Rəbblərinə qovuşmağa əmin olan kimsələrə ağır deyildir. yəni qiyamət günündə Onun hüzurunda yığışacaqalarını və ona ərz ediləcəklərini və Ona qayıdacaqlarını bilənlərə ağır deyildir. yəni özləri deyil işləri qayıdacaq, haqlarında ədalətlə hökm verəcək olan Allaha, deməkdir. Buna görə də axirətə, mükafat və cəzayə qəti inandıqdan sonra itaətləri etmək və pis şeyləri tərk etmək onlara asan gəlmişdir.

“Yazunnunə ənnəhumm mulaqu Rabbihim” kəlamına haqqında isə Ibn Cərir belə demişdir: Ərəblər bəzən yaqinə zənn, şübhəya də zənn deyarlər. Necə ki, qaranlığa sudfə, işıqlığa da sudfə, kömək edənə sarix, kömək istəyanə də sarix deyirlər. Bunu kimi bir çox misallar var ki, anlayışın özünə də ziddinə də eyni adı istifadə edirlər. Necə ki şair Düreyd ibn Simmə belə demişdir:

Dedim onlara ki,  bilin siz yaqin,

Təpədən dırnağa zirehlə təmin

Edilmiş əsgərlər gəlir iki min.

Şair Umeyrə ibn Tariq də belə demişdir:

yaşaram aranızda Qövmümə daxil olsaz,

Uzaq şübhələrimi də yaqin hesab edərəm

Ərəb dilində zənnin yaqin yerində istifadə edilməsi saysız hesabsizdir. Bu zikredilənlər də anlayənlar üçün kifayət edər. Bu ayələr də buna misal ola bilər: “Günahkarlar atəşi görən kimi orayə düşəcəklərini yaqin edəcək və oradan qaçmağa bir yer tapa bilməyacəklər” (Kəhf, 53).

Sonra Ibn Cərir belə demişdir: Bizə Muhamməd ibn Bəşşar, o da Əbu Asimdən, o da Süfyandan, o da Cabirdən rəvayət edir ki, Mucahid (Tabein) belə demişdir: Quranda qeyd edilən bütün zənn yaqin mənasındadır. Mənə əl Müsənna, o da İshaqdan, o da Əbu Davud əl Hafaridən, o da Süfyandan, o da İbn əbi Nəcihdən rəvayət etdi ki, Mucahid: Qurandakı Bütün zənn elmdir, demişdir. Bu səhih bir sənəddir.

Əbu Cəfər ər Razi, Rəbi ibn Ənəsdən o da Əbu Aliyədən rəvayət etmişdir ki, “Əlləzinə yazunnunə ənnəhum muləqu Rabbihim” kəlamındakı zənn yaqinlik mənasındadır, demişdir. Ibn əbi Hatim demişdir ki, Mucahid, Suddi, Rəbi İbn Ənəs və Qatadədən də Əbu Aliyənin rəvayətinə bənzərirəvayət edilmişdir.  Suneyd, Həccacdan rəvayət edir ki, ibn Cureyc bu ayədə Onlar Rəbblərinə Qovuşacaqlarını bildilər, demişdir. Necəki, “Mən hesabımla qarşılaşacağımı bilirəm” ayəsində olduğu kimi. Əbdurrahmən ibn Zeyd ibn Əsləm də belə demişdir.

Mən də deyirəm ki, Səhihdə belə deyilmişdir: Allah Təala Qiyamət günündə quluna “Səni evləndirmədimmi? Sənəsəxavət göstərmədimmi? Atı dəvəni sənə ram etmədimmi? Səni sözünə baxılan başçı etmədimmi?” deyar. O da Bəli deyar. Allah Təala da: Mənə qovuşacağını zənn etmədin? Deyar. O da Xeyir deyar. Allah da sən məni unutduğun kimi bu gün də mən sənmi unudacağam deyar. Bu, “Onlar Allahı unutdular. Allah da onları unutdu”(Tövbə, 67) ayəsində geniş olaraq gələcək.

Dədə babalarına və keçmişlərinə olan  nemətlərini və onlardan peyğəmbərlər göndərmək, onlara və zamanlarındakı digər ümmətlərə kitablar endirməklə onlara olan lütfünü xatırladır. Necə ki, belə demişdir: “Biz onları (İsrail oğullarını) Öz elmimizlə aləmlərdən üstün tutduq.” (Duhan, 32)»O zaman Musa öz qövmünə demişdi: “Ey qövmüm! Allahın sizə olan nemətini xatırlayın. O, sizin aranızdan peyğəmbərlər göndərdi, sizi hökmdarlar təyin etdi və aləmlərdən heç kəsə vermədiyini sizə verdi» (Maidə, 20).

Əbu Cəfər ər Razi, o da Rəbi ibn Ənəs rəvayət edir ki, Əbu Aliyə : “mən sizi aləmlərdən üstün etdim” kəlamı haqqında,: Özlərinə verilən mülk, peyğəmbərlik və kitab nəticəsində o zamankı aləmlərə üstün etmişdir. Çünki hər zamanın bir aləmi vardır. Mucahid, Rəbi ibn Ənəsdən o da Qatadədən o da İsamayıl ibn əbu Xaliddən də eynisini rəvayət etmişdir. Bunu belə anlamaq lazımdır; çünki bu ümmət onlardan üsütündür. Belə ki, «Siz insanlar arasında üzə çıxarılmış ən xeyirli ümmətsiniz. Siz yaxşı işlər görməyi əmr edir, pis əməlləri qadağan edir və Allaha iman gətirirsiniz. Kitab əhli də iman gətirsəydi, əlbəttə, onlar üçün yaxşı olardı» (Ali İmran, 110) demişdir. Müsnəd və Sünnənlərdə Muaviya ibn Haydə əl Quşeyridən rə, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Sizlər yetmiş millətə bərabərsiniz. Siz onların ən xeyirlisi və Allah yanında ən qiymətlisisiniz. Bu haqda hədislər çoxdur. «Siz insanlar arasında üzə çıxarılmış ən xeyirli ümmətsiniz» (Ali İmran, 110) ayəsinin təfsirində bunlar zikr ediləcəkdir.

Belə də deyilmişdir: Bunda məqsəd bəzi xüsusiyyatlərdə digər insanlardan üstün edilmələridir.  Bundan da mütləq olaraq üstünlük nəzərdə tutulmayıb. Bunu Razi nəql etmişdirsə də etiraz yeri vadır. Belə də deyilmişdir. Onlar içərilərindən peyğəmbərlər çıxmasıyla başqa millətlərdən üstün edilmişlər. Bunu da Qurtubi təfsirində qeyd etmişdir. Bunda da etiraz yeri vardır.Çünki aləmlər genişdir, onlardan əvvəlki və sonrakı peyğəmbərləri də ehtiva edir. Məslən İbrahim Xəlil onlardan öncədir, O onların bütün  peyğəmbərlərindən üstündür. Muhamməd də onlardan sonradır, oda bütün məxluqatdan üstündür. Adəm oğullarının dünya və axirətdə rəhbəridir. Allahın salamı Onun üzərinə olsun.

Allah Təala əvvəl onlara nemətlərini xatırlatdıqdan sonra qiyamət günündə əzabının gəlməsi ilə onları qorxudub “o gündən qorxun” dedi. yəni qiyamət günündən deməkdir. “heç kəs heç kəsə fayda verə bilməyəcək”: yəni kimsənin kimsəya faydası olmaz. Necə ki: “Heç bir günahkar başqasının günahını boynuna götürməz” (Ənam, 164) buyurmuşdur. Belə demişdir: “O gün hər kəsə yetəcək qədər məşğuliyyat vardır” (Əbəsə 37). “Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxun. Valideynin övlada, övladın da valideynə heç bir fayda verə bilməyacəyi gündən çəkinin” (Loğman, 33). Ata və oğulun bir birlərinə fayda verməməsi ən sonhəddir. “Ondan şəfaət qəbull olunmaz”: yəni kafirlərdən deməkdir. Necə ki: “Onlara şəfaət edənlərin şəfaəti fayda verməz” demişdir. Cəhənnəmliklər üçün belə demişdir: Allahdan qorxun və mənə itaət edin!” Onlar dedilər: Sənə ən rəzil adamlar tabe olduğu halda biz sənə inanarıqmı?” (Şuara, 110,111). “Ondan fidyə alınmaz”: Burada qeyd edilən adl-fidyə (əvəz) deməkdir. Necə ki belə demişdir: “Həqiqətən də, kafir olub kafir kimi də ölənlərin heç birindən dünya dolusu qızıl fidyə versə belə, qəbull olunmayəcaqdır. Onlara sarsıdıcı bir əzab hazırlanmışdır və onların köməkçiləri də olmayəcaqdır” (Ali İmran, 91). Və belə demişdir: “Kafirlərin yer üzərindəki hər şey və bir misli də onların olsa qiyamət günün əzabından fidyə vermək istəsələr onlardan qəbull olunmaz. Onlar üçün acılı bir əzab vardır” (Maidə, 36). Belə də demişdir: “O, nə cür fidyə versə də, ondan qəbull olunmayacaq”(Ənam, 70). Bu gün nə sizdən, nə də kafirlərdən heç bir fidyə qəbull olunmaz. Sığınacağınız yer də oddur. Sizə layiq olan elə odur. Ora nə pis dönüş yeridir!” (Hədid, 15).

Allah Təala xəbər verir ki, əgər onlar Rəsuluna iman etməz, onunla göndərdiyi şey ilə onun ardınca getməzlərsə və Allahın hüzuruna bu hal ilə çıxarlarsa nə bir qohumun qohumluğu nə də bir etibarlı kimsənin şəfaəti onlara fayda verməz. Onlardan yer dolusu qızıl fidyə də qəbull olunmaz. Necə ki, belə demişdir: “Alış-verişin, dostluğun və şəfaətin olmayəcağı gün gəlməmişdən öncə” (Bəqərə, 254), “İman gətirən qullarıma de ki, namaz qılsınlar, alış-verişin və dostluğun olmayəcağı bir günün gəlməsindən əvvəl onlara verdiyimiz ruzidən gizli və aşkar xərcləsinlər” (İbrahim, 31). Süneyd belə demişdir: Mənə Həccac o da İbn Cureycdən, o da Mucahiddən nəql etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Ayədə qeyd olunan adl, əvəz və fidyə mənasındadır. Suddi də belə demişdir: Ayədə qeyd edilən adl qarşılıq deməkdir ki, yer dolusu qızıl fidyə gətirsə ondan qəbull olunmaz. Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də belə demişdir.

Əbu Cəfər Ər-Razi belə demişdir. Mənə Rəbi İbn Ənəs o da Əbu Aliyədən: “Ondan fidyə qəbull olunmaz” (Bəqərə, 123) ayəsindəki “adl”- fidyədir, demişdir. İbn Əbu Hatim də belə demişdir: Əbu Malik, Həsən, Səid İbn Cubeyr, Qatadə, Rəbi İbn Ənəsdən də eynisi rəvayət edilmişdir. Əbdurəzzaq belə demişdir: Bizə Sevri o da Aməşdən, o da İbrahim Teymidən o da atasından nəql etdi ki, İbn Abbas uzun bir hədisdə belə demişdir: Sarf ilə adl, nafilə və fərz deməkdir. Vəlid İbn Muslim o da Osman İbn Əbil Atikədən o da Umeyr İbn Hanidən nəql edir ki, bu rəy burada gəribdir (zəifdir) demişdir. Birinci rəy bu ayənin təfsirində daha açıqdır. Onu əvəzləyacək şeylər gəlmişdir. Bu xüsusda İbn Cərir belə demişdir: Mənə Nəcih İbn İbrahim o da Əli İbn Hakimdən o da Humeyd İbn Abdurrahməndən o da atasından o da Amr İbn Qeys Əl-Mulaidən o da Şam əhlindən olan və Umeyya qəbiləsinə mənsub,möhtərəm bir adamdan nəql etdi ki,: “Ey Allahın Rəsulu, adl nədir?” deyildi. O da: “Fidyadir” dedi. “Onlara yardım da edilməz”: yəni biri cəsarət edib onlara yardım etməz, onları Allahın əzabından xilas etməz. Necə ki, yuxarıda qeyd edildiyi kimi heç bir qohum və etibarlı bir kimsənin onlara yazığı gəlməz. Onlardan fidyə də qəbull olunmaz. Bütün bunlar halına acıma baxımındandlr. Onlara nə özlərindən nə də başqalarından bir yardımçı da yoxdur. Necə ki: “Onun nə bir gücü nə də bir yardımçısı vardır” (Tariq, 10) demişdir. yəni “O”nu inkar edəndən nə fidyə qəbull edər nə də şəfaət. Onun əzabından özünü heç kəs qurtara bilməz, Ondan özünü xilas edə bilməz. “O”nun yanında kimsə onu himayə edə bilməz. Necə ki: “O, himayə edər, özü himayə olunmaz” (Muminin, 88) demişdir. “O gün heç kəs Onun verdiyi əzabı verə bilməz və heç kəs Onun buxovladığı ki buxovlaya bilməz” (Fəcr, 25-26). (Günahkarlara deyiləcək:) “Sizə nə olub ki, bir-birinizə kömək etmirsiniz?”
“Bəli, onlar bu gün baş əyəcəklər!” (Səffat, 25-26), “Bəs nəyə görə Allahı qoyub yaxınlaşmaq məqsədilə ilahiləşdirdikləri tanrılar onlara kömək etmədi? Əksinə, onlardan uzaqlaşıb yox oldular”. (Əhkaf, 28). Dəhhaqdan nəql edilir ki, İbn Abbas: ”Niyə bir-birinizə yardım etmirsiniz?” (Səffat, 25) ayəsində belə demişdir: Nə üçün bu gün alova girmənizə əngəl olmursunuz? Nəhayət, bu gün sizin üçün belə bir şey yoxdur! İbn Cərir də belə demişdir: “Onlara yardım da olunmaz” sözünün təfsiri belədir: yəni bu gün onlara bir yardımçı yardım eləya bilməz, necə ki, bir şəfaətçinin şəfaət etməyəcəyi kimi. Onlardan əvəz və fidyə də qəbull olunmaz. Orada qahmar çıxma deya bir şey yoxdur. Rüşvət və şəfaət silinib getmişdir. Qövmlər arasında yardımlaşma və dəstəkləmə götürülmüşdür. Qərar “O”nun yanında şəfaətçi və yardımçıların fayda vermədiyi Cabbar Allaha aiddir. O da pisliyi misli ilə yaxşılığı da qat-qat ilə əvəzini verər. Bu, “Onları dayəndırın, çünki onlar sorğu-sual olunacaqlar. Sizə nə olub ki, bir-birinizə kömək etmirsiniz? Bəli, onlar bu gün baş əyacəklər!” (Safffat, 24-26) ayələrinə oxşayır. 

Allah Təala deyir ki, Ey İsrailoğulları sizə olan nemətimi yadınıza salın, “Bir vaxtlar sizi Firon tərəfdarlarından xilas etdik. “Onlar sizə ağır əzablar verirdilər” yəni sizi onların əlindən xilas etdim, sizi Musanın əshabı olaraq onların əlindən aldım. Sizə ağır əzablar verirdilər yəni sizi əzaba salır, və sizə ən pis əzabları daddırırdılar. Bu da belə olmuşdur: Firon, qorxunc bir yuxu görür ki, Beyt-ul-Məqdisdən qorxunc bir alov çıxır və Misir ölkəsində İsrail oğullarının evləri istisna olmaqla bütün qibtilərin evinə yayılır. yuxunun yozumu isə mülkünün İsrail oğullarından birinin əli ilə dağıdılması idi. Belə də deyilmişdir: Onun gecə söhbət etdiyi insanlar İsrail oğullarından bir nəfər çıxacağını gözlədiklərini danışırdılar. Bu adam böyük dövlət və üstünlük qazanacaqdı. Fitnələr hədisində belə deyilmişdir. Necə ki, Taha surəsində gələcək.

Firon buna görə bütün israil oğularından dünyaya gələn oğlanların öldürülməsi, qızların isə sağ saxlanılmasını əmr edir. İsrail oğullarını ağır və alçaldıcı işlərdə işlədilməsini əmr etdi.  Burada ağır əzab oğlan uşaqlarının boğazlanması ilə təfsir edilmişdir. İbrahim surəsində də bu məna vurğulanmışdır. Necə ki, belə buyurulmuşdur.

Onlar sizə ağır əzablar verir, oğlan uşaqlarınızı öldürür, qadınlarınızı isə sağ buraxırdılar. Bunun təfsiri də Qasas surəsinin əvvəlində gələcək InşəAllah. Allaha güvənir ona etimad edir, ondan kömək gözləyirik. yasumunəkum – rəva görmək deməkdir. Necə ki, səəəməhu huttətən xasəfə – onu yerə batırmağı rəva gördü, deməkdir. Şair Əmr ibn Gülsümdə belə demişdir:

Kral bizi alçaqlığa batirmağa sürüklədi,

biz isə bu pis dimdikləməya etiraz etdik.

Bunun mənasının Sizə daimi əzab edərlər demək olduğu da söylənmişdir. Necəki, saimətil ğanəm davamlı olatraq otlağa yayılan mal-qara deməkdir. Bunu da Qurtubi nəql etmişdir.  Burada “oğlan uşaqlarınızı öldürür, qadınlarınızı isə sağ buraxırdılar. Deməsi sizə ağır əzablar verirdilər.” — sözündəki neməti təfsir etmək etmık üçündür. Sonra da onu burada təfsir etmişdir. Çünku “orada sizə olan nemətimi xatırlayın” (Bəqərə, 40) deyilmişdir. İbrahim surəsinə gəldikdə isə, “Onlara Allahın günlərini xatırlat” (İbrahim, 5) yəni nemət və ikramlarını xatırlat dedikdə: Sizə əzabın ən pisini rəva görürlər, oğullarınızı öldürər, qadınlarını sağ qoyar, deməsi münasib olmuşdur. Ona da boğazlanmağı əlavə etmişdir, İsrail oğullarına müxtəlif və davamlı nemətlər verildiyini göstərsin. Firon, Əməliglər sulaləsindən və digərlərindən olan Misirin kafir krallarına verilən addır. Necə ki, Şamla birgə Roma tərəfdə olanlar öz kafir krallarına Keysər deyirdilər. Kisra farslara başçılıq edənlərə, Tübba da Yəmənin kafir krallarına deyilirdilər. Necaşi Həbəş krallarına, Batleymus da, Hind krallarına deyilirdi. Belə deyilmişdir: Musa (əleyhi salam) zamanındakı Fironun adı, Vəlid ibn Musab ibn Rəyyandı. Musab ibn Rəyyan deyanlər də olmuşdur. O İmlik ibn Evd ibn İrəm ibn Sam ibn Nuh sülaləsindən idi. Onun künyasi əbu Murradı əsli də farsdır. İstaxar bölgəsindən. Nə olursa olsun Allahın lənəti olsun ona.

Bunda Rəbbiniz tərəfindən sizin üçün böyük bir sınaq var idi. İbn Cərir belə demişdir: Sizi Fironun ailəsinin əzabından xilas etməmizdə sizin üçün rəbbinizdən böyük bir imtahan vardır, yəni onda sizin üçün böyük bir nemət vardır, deməkdir. Əli ibn Əbi Təlha, Ibn Abbasdan “Bunda Rəbbiniz tərəfindən sizin üçün böyük bir sınaq var idi” ayəsində nemət vardır demişdir. Mucahid də: Rəbbinizdən böyük nemət vardır demişdir. Əbu Aliyə, Əbu Malik, Suddi və digərləri də belədemişdilər. Bəlanın əsli sınaqdır, o da xeyirlə də olur, şərlə də. Necə ki Allah təala Sizi imtahan üçün xeyir və şərlə sınağa çəkirik demişdir. “Biz onları yaxşılıq və pisliklə sınadıq ki, bəlkə (doğru yola) dönələr” (Əraf, 168). Ibn Cərir belə demişdir: Şərdə daha çox bələvtuhu, ebluhu, bəlaən, xeyirdə isə əblihi, ibləən və bəlaən deyilir. Şair Züheyr ibn əbi Sülma belə demişdir:

Nemət ver Allahım, o ikiliya

Sizlərə yaxşılıq etdilər deya

Nail et nemətin xeyirlisinə

Allah o iki nəfəri sizə etdiklərinə görə yaxşılıqla mükafatlandırsın,Onları xeyirlinemətlə mükafatlandırsın.

Burada hər iki lüğəti mənanı da istifadə etmişdir. Çünki onlara qullarına sınadığı ən xeyirli nemətləri versin, demək istəmişdir. Belə də deyilmişdir “Bunda Rəbbiniz tərəfindən sizin üçün böyük bir sınaq var idi” ayəsində oğlanların öldürülməsi qızların isə sağ saxlanılması  kimi alçaldıcı əzaba işarət vardır. Qurtubu birinci rəyi nəql etdikdən sonra, Bu cumhurun fikri və sözüdür demişdir. Sonra da belə demişdir: Burada bəla şərdir, Mənası da öldürülmədə xoşa gəlməyan bir şey və imtahan vardır şəklindədir.

“O zaman Biz sizə görə dənizi yardıq, sizi xilas etdik və Fironun tərəfdarlarını gözünüzün qabağında batırdıq” Mənası Sizi firon xanədanından xilas etdikdən və Musa əleyhissalam ilə çıxdıqdan sonra demekdir. Firon sizi təqib etməyə cıxdı., bizdə dənizi sizin üçün yardıq. Necə ki, bu müəyyan yerlərdə geniş izah edilmişdir. Ən uzunlarından biri də Şüara surəsində gələcəkdir, InşəAllah. “sizi xilas etdik” yəni canınızı qutardıq, sizinlə onların arasına əngəl qoyduq və gözıərinizin önündə onları suya qərq etdik ki, ürəyiniz daha çox soyusun və düşməniniz daha da xar olsun. Abdurrazzak belə demişdir: Bizə Mamər oda Əbu ishaq əl Həmadanidən  rəvayət etdi ki,  Amr ibn Meymun əl Evdi bu ayə haqqında belə demişdir. Musa İsrail oğulları ilə çıxdığı zaman Firon bunu eşitdi. Xoruzlar banlayəna kimi arxalarınca düşməyin. Allaha and olsuin ki, O gecə xoruzlar banlamadı. Firon bir qoyun kəsdi, ciyarini yeməmiş 600 min qipti toplaşacaq dedi. Doğurdan da ciyarini yemədən 600 min qibti toplaşdı, sonra hərəkət etdi. Musa dənizə çatdığı zaman dostlarından yuşa ibn Nun adlı biri: Rəbbin hara getməyi əmr etdi? dedi, O da dənizi göstərərək, Önünə ! dedi. yuşa atını dənizə sürdü, su  boğaza qədər çatdı, az qala boğulacaqdı. Sonra o qayıdıb bir daha : Ey Musa Rəbbin haranı əmr etdi? Allaha and içirəm ki, nə sən yalan danışmısan nə də yalançı hesab edilmisən. Bunu üç dəfə təkrarladı. Sonra Allah, Musayə: Əsanı dənizə vur, deya vəhy etdi. O da vurdu, “Dəniz yarıldı hər kütlə böyük dağ kimi oldu” (Şüəra, 63). Sonra Musa və onunla gələnlər yollarına davam etdilər. Firon da onları eyni yoldan təqib etdi. Təmamilə dənizin içinə daxil olduqları zaman Allah suyu üstlərinə buraxdı. Məhz “Fironun tərəfdarlarını gözünüzün qabağında batırdıq” dediyi budur. Bir çox keçmiş alimlər də belə demişdir. İzahı yerində gələcəkdir.

Bu günün aşura günü olduğu deyilmişdir. Necə ki, Əhməd ibn Hənbəl belə demişdir
(2639) Bizə Affan, o da Abdulvarisdən, o da Eyyubdan, o da Abdullah ibn Səid ibn Cubeyrdən, o da atasından rəvayət edir ki, ibn Abbas belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm), Mədinəyə gəldi, yəhudilərin aşura günü oruc tutduqlarını gördü. Bu oruc tutduğunuz gün nədir? dedi, Onlar da, bu yaxşı bir gündür. Bu Əziz və Cəlil olan Allahın İsrailoğullarını düşmənlərindən xilas etdiyi gündür. O gündə Musa əleyhissalam oruc tutdu deyirlər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm), “Mən Musayə sizdən yaxin olmağa daha çox haqqım çatır, dedi. O gündə oruc tutdu və oruc tutulmasını əmretdi. Bu hədisi Buxari, Müslim, İbn Macə də, müxtəlif yollarla Əyyub Sixtiyənidən yuxarıda keçən eyni sənədlə rəvayət etmişdirlər.

Əbu yala əl Mosuli dedi ki, Bizə Əburrəbi, o da Salam ibn Süleymdən, o da Zeyd ibn əl Ammidən, o da yəzid ibn Rakkaşıdən, o da Ənəsdən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir. Allah dənizi İsrailoğullarına Aşura günü yardı, Bu hədis bu isnadla zəifdir. Çünki Zeyd ibn Ammidə zəiflik var. Onun şeyxi yəzid ər Rəqqaşi isə daha zəifdir.

Allah Təala deyir ki, sizi əhv etməklə sizə olan nemətimi xatırlayın, çünki Musa Rəbbi ilə vədələşdikdən sonra, o Rəbbinin hüzuruna gedən kimi, buzova sitayiş etdiniz. Bu da Araf surəsində zikr edilən bu qırx gündür: “Biz Musayə otuz gecəlik vədə verdik və buna on (gecə də) əlavə etdik” (Əraf, 142).  Bunun tam olaraq zilqadə ayı ilə ondan sonra on günün zilhiccədən olduğu rəvayət edilmişdir. Bu da Firondan qurtulandan və dənizdən xilas olandan sonra baş vermişdi. O zaman Biz Musayə Kitabı  verdik, yəni Tövratı, Furqanı yəni yaxşı ilə pisi, haqq ilə batili və hidayətlə zəlaləti ayıranı vermişdik, deməkdir. Bəlkə doğru yolla gedəsiniz. yenə bu da dənizdən çıxdıqdan sonra olmuşdur. Necə ki, Əraf surəsindəki siyakdan başa düşülməkdədir. Bir də Allah Təala buyurur: “Biz əvvəlki nəsilləri məhv etdikdən sonra Musayə insanlar üçün açıq-aydın dəlillər, doğru yolu göstəricisi və rəhmət olaraq Kitab verdik ki, bəlkə, düşünüb ibrət alsınlar.”(Qasas, 43). Burada vavın zait olduğu deyilmişdir. Kitabla Furqan ayırmaq.Mənası : Musayə haqq ilə batili ayıran kitabı verdik, ola bilər ki bu qəribdir. Belə də deyilmişdir: Məna bir olmaqla bərabər ona qoşulmuşdur, şairin  bu beytində olduğu kimi:

Raqişiya dərini verdiyim zaman

Baxdı ki, sözləri firildaq,yalan.

Başqası da belə demişdir:

Ah Hind nə yaxşıdır,Nə xoş bir insan,

Xoşdur yaşadığı qaldığı məkan,

Getmiş buralardan uzaq yerlərə

Əl çatmamaz, ün yetməz iraq ellərə

yuxarıda keçdiyi kimi kizb ilə meyn eynidir, ikisi də yalandır. Ney ilə bud da eynidir, ikisi də uzaq deməkdir.

Antərə də belə demişdir:

Xeyli zamandır ki,  gözləyan izlər,

Nə olar qalsanız orada sizlər

Heysəmin anası tərk etdi sizi

Nə olar pozmayın siz qəddinizi

Ayrılıq məkanı olsun yeriniz

O sizi burada qoyub getsə də,

Heç olmamış kimi gözdən itsə də

51-ci ayənin təfsirinə bax.

51-ci ayənin təfsirinə bax.

Bu Allah Təalanın İsrail oğullarının tövbəsini qəbul şəklini göstərməkdədir. Həsən Bəsri bu ayə haqqında belə demişdir: Bu, qəlblərinə buzova sitayiş etmə ilə əlaqəli istək düşdüyü zaman olmuşdur, Allah belə demişdir: “Onların əllərinin arasına düşdükdə və azdıqlarını gördükdə: “Əgər Rəbbimiz bizə rəhm etməsə və bizi bağışlamasa, əlbəttə, ziyana uğrayanlardan olarıq”– dedilər” (Əraf, 149). Bu da Musanın “Ey qövmüm! Siz buzovu qəbul etməklə özünüzə zülm etdiniz”. Dediyi vaxt olmuşdur. Əbu Aliyə, Səid ibn Cubeyr və Rəbi ibn Ənəs ayədə qeyd edilən Bari sözünün Xaliq mənasına gəldiyinidemişdilər. Burada “ilə Bəriikum” sözündə günahlarının böyüklüyünə diqqət çəkilmişidir. yəni sizi yaradana tövbə edin halbuki, siz onunla yanaşı başqasına ibadət etdiniz. Nəsəi, İbn Cərir və Ibn Əbu Hatim Yəzid ibn Harundan, onlar da Əsbağ ibn Zeyd əl Vərraqdan, o da Qasım ibn Əbu Əyyubdan, o da  Səidin Cubeyrdən rəvayət etmişdir ki, İbn Abbas belə demişdir: Onların tövbələri hər bir adam qarşılaşdığı  atanı, oğulu öldürməsi şəklində idi. Onu qılıncla öldürər və orada kimin öldürüldüyünə fikir verməzdi. Musa ilə Haruna gizli qalan və yalnız Allahın bildiyi günahlarını etiraf etdilər, özlərinə əmr ediləni yerinə yetirdilər. Allah da qatilidə qətl ediləni də bağışladı.  Bu, fitnə hədisindən bir hissədir. Taha surəsində bütöv olaraq qeyd ediləcəkdir İnşəAllah.

İbn Cərir belə demişdir. Mənə Əbdul Kərim ibn Heysəm, o da İbrahim ibn Bəşşardan, o da Sufyan ibn Uyeynədən, o da Əbu Səiddən, o da İkrimədən rəvayət etdi ki, Ibn Abbas belə demişdir: Musa qövmünə:  “yaradanınıza tövbə edin və özünüzü (sizlərdən özlərinə zülm edənləri) öldürün. Bu, yaradanınızın yanında sizin üçün xeyirlidir”. O, sizin tövbənizi qəbul etdi. Doğrudan da O, tövbələri qəbul edəndir, Rəhmlidir” deməklə Allahın özlərini öldürmələri əmrini öz qövmünə əmretdi. Buzova sitayiş edənlər çöməlib oturdular, ona sitayiş etməyənlər isə ayəqüstə dayənaraq əllərinə xəncərlərini aldılar. Zülmət bir qaranlıq çökdü. Hər kəs bir birini öldürməya başladı. Qaranlıq çəkildiyi zaman yetmiş min insanın öldürüldüyü ortaya çıxdı. Onlardan hər öldürülənin  tövbəsi qəbul edilmiş oldu. Qalanlar da tövbə edilmiş sayıldılar. Ibn Cureyc belə demişdir. Mənə Qasım ibn əbu Əbzə rəvayət etdi ki,  Səid ibn Cubeyr ilə Mucahid “özünüzü öldürün” sözü haqqında belə demişdilər: Bəziləri xəncərləri götürüb qalxdılar, bir birilərini öldürməyə başladılar. Heç kim öz qohumuna  və  ya yada yazığı gəlmirdi. Elə oldu ki, Musa axırda əli ilə paltarını yellədi, onlar da əllərindəkini atdılar. yetmiş min insanın öldüyü aydın oldu.  Allah Musaya bu mənə kifayət edər deyə vəhy etdi.  Bu da Musanın paltarını bayraq kimi yellətməsi ilə oldu. Alidən (radiyallahu anh) da belə dediyi rəvayət edilmişdir. Qatadə belə demişdir: Qövmə dəhşətli  bir əmr verilmişdi, ayağa qalxıb dəhrələrlə bir birilərini al qana boyadılar, bir birilərini öldürdülər. Sonda Allah onların cəzalarını vermiş oldu. Dəhrələr əllərində düşdü. Öldürməyi dayandırdılar. Çünki dirilərin tövbəsi qəbul olmuş, ölüləri isə şəhid sayılmışdılar. Həsən Bəsri belə demişdir: Üstlərinə elə bir zülmət qaranlıq çökmüşdü və onlar bir birilərini öldürdülər. Sonra qaranlıq açıldı, bununla  da tövbələri qəbul oldu.  Suddi də “özünüzü öldürün” sözü haqqında belə demişdir: Ona ibadət edənlər və etməyənlər bir birilərini qılınclar ilə öldürdülər. Hər iki tərəfdən də öldürülənlər şəhid oldular. O qədər çox insan öldürüldü ki, sayı yetmiş minə çatdı. Nəhayət Musa ilə Harun dua etdilər. Rabbimiz, sən İsarailoğullarını həlak etdin, Rəbbimiz qalanları, qalanları… Onlara silahları yerə qoymağı əmr etdi. Tövbələrini qəbul etdi. İki qrupdan da öldürülənlər şəhid oldular. Qalanlar da bağışlandılar. Məhz “O, sizin tövbənizi qəbul etdi. Doğrudan da O, tövbələri qəbul edəndir, Rəhmlidir” deyildiyi də bunu ifadə edir. Zuhri də belə demişdir: İsrail oğulları birbirilərini öldürməklə əmr olunduğu zaman, Musa (aleyhi salam) onlarla idi, qılıclarını götürərək bir birilərinə hücum etdilər. Xəncərlərlə bir birilərini zərbə endirdilər. Sonda xeyli hissəsi yox olduğu zaman: Musa (aleyhi salam) əllərini açaraq qaçanları zərbələrdən qorumağa çaldı. Onlar da : Ey Allahın peyğəmbəri bizim üçün Allaha dua et dedilər. Əllərini onun qollarına dayamışdılar. Xeyli vaxt belə davam etdi, axırda Allah tövbələrini qəbul etdi. Bir birilərinin əllərini tutdular, silahı atdılar. Musa ilə İsrail oğulları öldürülənlərə hüzünləndilər. Allah Musaya vəhy etdi: Niyə hüzünlənirsən? Öldürülənlər diridirlər, mənim qatımda ruzilənirlər. Qalanlarında tövbəsini qəbul etdim, dedi. Musa ilə İsrail oğulları buna sevindilər. Bunu Ibn Cərir yaxşı bir sənədlə rəvayət etmişdir.

Ibn İshaq da belə demişdir: Musa qövmünə geri qayıdıb, buzovu yandırıb külünü dənizə sovurduqdan sonra, qövmündən seçdiyi insanlarla oradan çıxdı. Onları ildırım çaxıb öldürdü. Sonra yenidən dirildildilər. Musa Rəbbindən İsrail oğullarını buzova sitayiş etdiklərinə görə bağışlanmasını istədi. O da özlərini öldürmədikcə xeyr dedi. O Deyir ki, Mənə gəlib çatan rəvayətə görə onlar Musaya : Allahın əmrinə səbir edərik, dedilər. Allah da Musaya Buzova ibadət etməyənlərin edənləri öldürməsini əmr etdi. Meydanlarda oturdular onlara qılınclar verildi. Onları öldürməya başladılar. Musa ağladı, qadınlar və uşaqlar hönkürərək əhf istədilər. Allah tövbələrini qəbul edərək onları əhv etdi. Musa qılıncları saxlamağı buyurdu. Əbdurrəhman ibn Zeyd ibn Əsləm belə demişdir: Musa qövmünə döndüyü zaman, bunlar yetmiş nəfər idilər ki, Harunla bərabər ayrılaraq buzova sitayiş etməmişdilər. Musa onlara Rəbbinizlə görüşə gedin dedi. Onlar da: ya Musa tövbə varmı? Dedilər. O da Bəli dedi, özünüzü öldürün. Bu sizin üçün tövbənizin qəbul edilməsi üçün yaradanınızın qatında daha xeyirlidir, dedi. Onlar qılıncları, nizələri, xəncərləri və bıçaqları çəkdilər. Deyilir ki, Üzrələrinə bir duman çökdü. Birbirilərini əlləri ilə yoxlayəraq öldürürdülər. Biri atasına və qardaşına rast gəlir, bilmədən onu öldürürdü. “Səbr edən qula Allah rəhmət etsi”n deya qışqırışırdılar. Axırda Allah onlardanrazı oldu. Ölüləri şəhid olub, dirilərinin də tövbələri qəbul olundu. Sonra da ravi bu ayəni oxudu. O, sizin tövbənizi qəbul etdi. Doğrudan da O, tövbələri qəbul edəndir, Rəhmlidir”.

Allah Təala deyir ki, Sizi ildırım vurduqdan sonra diriltmə nemətimi xatırlayın, yadınızdadırsa məni açıq aydın gözlə görmək istəmişdiniz. Halbuki, sizin və sizin kimilərin buna gücü çatmaz. Necə ki, İbn Cureyc belə demişdir: Ibn Abbas bu ayədə keçən “cəhrətən” kəliməsi haqqında “açıq-aşkar” deməkdir demişdir. İbrahim ibn Tahman, Abbad ibn İshaqdan, oda Əbu Huveyrisdən rəvayət edir ki, Ibn Abbas Allahı açıq aşkar görmədikcə sənə iman etmərik, mənasını vermişdir. Qatadə ilə Rəbi ibn Ənəs də: Cəhrətən – gözlə görməkdemişdilər.  Əbu Cəfərdən rəvayət edilir ki, Rəbi ibn Ənəs belə demişdir: Onlar Musanın seçdiyi yetmiş nəfər idi ki, Musayla birlikdə getmişdilər. Onlar bir danışıq eşitdilər və dedilər: “Biz Allahı açıq aşkar görməsək sənə əsla iman etməyəcəyik”. Sonra bir səs eşitdilər və onları ildırım vurdu, öldülər. Mərvan əl Həkəm Məkkə minbərindən belə dedi: Ayədə qeyd edilən “əs-saikatu” sözü səmadan eşidilən gurultulu səsdir. Suddi isə sizi ildırım vurdu sözündə əs-Saikatu oddur demişdir. Urva ibn Ruveym də: Siz baxa baxa, sözündə bəzilərini ildırım vurdu digərləri isə baxırdılar. Sonra onlar dilrildi, baxanları ildırım vurdu. Suddi də sizi ildırım vurdu sözü haqqında öldünüz demişdir. Bundan sonra Musa qalxıb ağlayəraq Allaha dua etdi: Rəbbim, İsrail oğullarına nə deyacəyam, mən onları gətirdim, sən onların ən seçilmişlərini həlak etdin. “Ey Rəbbim! Əgər istəsəydin, bundan qabaq onları da, məni də məhv edərdin. Aramızdakı səfehlərin törətdiyi günahlar üzündən bizi məhvmi edəcəksən?” (Əraf, 155) Allah da Musaya bu yetmiş nəfərin buzova sitayiş edənlərdən olduğunu vəhy etdi. Sonra Allah onları diriltdi. Onlarda tək tək qalxdılar və canlandılar. Necə dirildiklərini gözləri ilə görürdülər. Məhz Allah Təalanın  “Ölümünüzdən sonra Biz sizi diriltdik ki, bəlkə şükür edəsiniz” dediyi budur. Rəbi ibn Ənəs belə demişdir: Ölümləri onlar üçün bir cəza idi.  Öldükdən sonra dirildilər ki, ömürlərini tamamlasınlar. Qatadə də belə demişdir.

İbn Cərir belə demişdir: Bizə Muhamməd ibn Humeyd, ona da Sələmə ibn Fədl rəvayət etdi ki, Muhamməd ibn İshaq deyir ki, Musa öz qövmünün yanına qayıdanda onları buzova sitayiş edən gördü. Qardaşına və Samiriya dediyini dedi. Buzovu yandırdı, külünü dənizə sovurdu. Musa onların ən yaxşılarından yetmiş nəfər seçdi. Allaha tərəf gedin, etdikərinizdən Allaha tövbə edin, geridə qoyduğunuz qövmləriniz üçün də Allahdan tövbə istəyin. Oruc tutun, paklanın və geyimlərinizi təmizləyin. Onları Rəbbinin təyin etdiyi bir vaxtda Turi Sina dağına çıxardı. Ora ancaq Allahın izni və elmi  ilə gəlirdi. Mənə rəvayət edildiyinə görə o yetmiş nəfər Musanın dedikərini yerinə yetirdikdən sonra : Ey Musa Rəbbindən istə biz də Rəbbimizin kəlamını eşidək, dedilər. Musa dağa yaxınlaşdıqda üstlərinə bulud çökdü. Bulud bütün dağı bürüdü. Musa buludun içinə yaxınlaşdı və onlara siz də yaxınlaşın dedi. Musa Allah onu danışdırdığı zaman alnına parlaq nur düşərdi. Adəm oğullarından heç kim ona baxa biıməzdi. Arayə bir pərdə çəkildi. Onlar yaxınlaşdılar. Buludun içinə girdikləri zaman səcdəya qapandılar. Onu Musa ilə danışarkən eşitdilər, ona bunu et, bunu etmə deyirdi. Əmrini verdikdən sonra bulud çəkildi, Musa göründü. Onların yanına qayıtdı. Onlar da Musaya: Biz də Allahı açıq aşkar görməsək sənə inanmarıq dedilər. Beləcə onları ildırım vurdu və hamısı öldülər. Musa qalxıb Rəbbinə yalvarmağa, dua və niyəz etməyə başladı: “Ey Rəbbim! Əgər istəsəydin, bundan qabaq onları da, məni də məhv edərdin” dedi. Onlar ağılsızlıq etdilər, içərimizdən səfehlərin ettiklərinə görə digər geri qalan İsrail oğullarından bəzilərini həlakmı edəcəksən? yəni bu onlar üçün həlakdır. Mən onların ən yaxşılarından yetmiş nəfəri seçdim. Onların yanına qayıdacağam, yanımda da bu seçilmişlərdən heç biri olmazsa, məni kim təsdiqləyacək və bundan sonra mənə kim güvənəcək. Həqiqətən, biz, Sənə üz tutduq! (Əraf, 156) Musa bu şəkildə Allaha yalvarmağa ruhlarının  geri verilməsini istəməya davam etdi. İsrailoğullarının buzova sitayiş etmələrinə görə tövbə istədi. O da Xeyir, özünüzü öldürün dedi. Muhamməd ibn İshaqın rəvayət şəkli belə idi.

İsmayıl ibn Əbdurrəhman Əs Suddi əl Kəbir də belə demişdir. İsrail oğilları buzova sitayiş etməkdən tövbə etdikdən, Allah əmr etdiyi kimi birbirlərini ölüdürüb tövbələri qəbul olduqdan sonra, Allah Musaya hər qəbilədən bir neçə nəfərlə buzova sitayiş etdiklərinə görə üzrxahlıq etmək üçün onun    yanına gəlmələrini əmretdi. Musa onlara vəd etdi. Özü onlardan yetmiş nəfər seçdi. Sonra üzr istəmələri üçün onunla birgə getdi. İbn İshaq ardını yuxarıda qeyd edildiyi kimi rəvayət edir. Bu rəvayətdən “Allahı açıq aşkar görmək“ xitabınn İsrail oğullarına aid olduğu aydın olur. Məqsəd onlardan seçilən yetmiş nəfərdir. Bir çox təfsirlər bundan fərqli bir fikir bəyan etməmişdirlər. Razi təfsirində bu yetmiş nəfərin qissəsindən bəhs edərkən belə qərib bir şey nəql etmişdir. Onlar dirildikdən sonra ey Musa sən Allahdan nə istəsən sənə mütləq verir. Ona dua elə bizi də peyğımbırlərdən etsin, dedilər. O da belə dua etdi. Allah da duasını qəbul etdi. Bu çox qəribdir. Çünki Musanın zamanında Harun, daha sonra yuşa ibn Nundan başqa peyğəmbər olduğu bilinməməkdədir. Əhli kitab bunların Allahı görmələri iddiasında da yanılmışdır. Çünki Musa əl Kəlim belə bunu istəsə də verilmədiyinə görə, bu yetmiş nəfərə necə verilə bilər.

Ayə haqqında ikinci rəy: Əbdurrəhman ibn Əsləm bu ayənin təfsirində belə demişdir. Musa Allahın qatından lövhələrlə geri döndü. Bu lövhələrdə Tövrat yazılmışdı. Onların buzova sitayış etdiklərini gördü. Onlara özlərini öldürmələrini əmr etdi, onlar da etdilər. Allah da Tövbələrini qəbul etdi, və “Bu lövhələrdə Allahın kitabı vardır. Orada sizə əmretdiyi şeyləri əmr edir, qadağan etdiyi şeyləri qadağan edir. Onlar da “Sənin sözünə iananaraq bunu kim qəbul edər. Xeyir vallahi, Allahı açıq-aşkar görmədikcə, Allah bizə yuxarıdan baxıb Bu mənim kitabımdır, onu qəbul edin demədikcə inanmayəcağıq.

Ey Musa səninlə danışdığı kimi bizimlə niyə danışmır? Dedilər. Ravi Allahı açıq-aşkar görməyincə sənə iman gətirməyacəyik  ayəsini oxudu, deyir ki Allahın qəzəbi gəldi, tövbədən sonra onları ildırım vurdu, hamısı öldü. Deyilir ki, Sonra Allah onları ölümlərinin ardınca diriltdi. Ravi bu yerdə Ölümünüzdən sonra Biz sizi diriltdik ki, bəlkə şükür edəsiniz, ayəsini oxudu. Musa onlara Allahın kitabını qəbul edin dedi. Onlar da Xeyir dedilər. Musa Sizə nə oldu? Dedi. Onlar da biz öldük sonra dirildik dedilər. o da Allahın kitabını qəbul edin dedi. Onlar da xeyir dedilər. Beləcə Allah onlara mələklər göndərdi, mələklər də dağı onların başlarının üstünə qaldırdılar. Bu siyak (gedişat) onların dirildikdən sonra mükəlləf olduqlarını göstərir. Məvardi bu haqda iki rəy nəql etmişdir. Birinci onlardan mükəlləfliyindüşməsidir. Çünki onlar vəziyyəti açıq aşkar gördülər, təsdiq etməyə məcbur qaldılar. İkincisi də onlar mükəlləfdirlər, ta ki heç bir ağıllı nəfər mükəlləflik xaricində qalmasın. Qurtubi belə demişdir: Doğrusu budur: Çünki onların o faciləli mənzərəni görmələri mükəlləfiyyatlərinə mane təşkil etməz. Zira İsrail oğulları da bir çox qeyri-adi şeylər görmüşdülər. Lakin buna baxmayəraq mükəlləf idilər. Bu açıq aydındır. Allah ən doğrusunu biləndir.

 

55-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala onlardan dəf etdiyi bəlaları izah edincə, onlara bol — bol verdiyi nemətlədən bəhs etməyə başladı: “Sizə buludu kölgə etdik” dedi. Burada qeyd edilən ğamam sözü ğamamənin cəmidir. Ona ğamam deyilməsi göy üzünü örtməsinə görədir. O da ağ buluddur. Tih səhrasında onları günəşin istisindən qorumaq üçün kölgələdi. Necə ki, Nəsai və digərləri ibn Abbasdan fitnələrhədisində belə rəvayət etmişdilər. İbn Əbi Hatim, İbn Ömər, Rəbi İbn Ənəs, Əbu Micləz, Dəhhaq və Suddidə İbn Abbasın sözü kimi demişdilər. Həsən ilə Qatadə də “sizə buludu kölgə etdik” sözündə: Bu çöldə olmuşdu, bulud onları günəşdən qorumuşdu, demişdilər. İbn Cərir də belə demişdir ki, başqaları da: O bildiyimiz buluddan daha sərin və daha xoşdur, demişdilər. İbn Əbi Hatim də belə demişdir: Bizə Əbu Huzeyfə o da Şibldən o da İbn Əbi Nəcihdən rəvayət edir ki, Mucahid “buludu kölgə etdik” sözündə: O qiyamət günündə Allahın gələcəyi bulud deyildir. Bu sadəcə onlara bir bulud olmuşdir. İbn Cərir bunu Müsənna İbn İbrahimdən o da Huzeyfədən belə rəvayət etmişdir. Sevri və digərləri də İbn Əbi Nəcih ilə Mucahiddən belə rəvayət etmişdilər.Sanki o demək istəyirki, Allah ən doğrusunu biləndir, O bulud belə bir bulud deyildir. Bundan daha gözəl, daha xoş və mənzərə etibarı ilə daha parlaqdı. Necə ki, Süneyd də təfsirində Həccac İbn Muhamməd İbn Cureycdən belə rəvayət etmiş, İbn Abbas bu haqda: Ğamamə bu buluddan daha sərin və xoşdur. O, içində Allahın gələcəyi bir buluddur. Necə ki, belə demişdir: “Onlar Allahın və mələklərinin bulud kölgəliyi içində gəlməsini mi gözləyirlər?” (Bəqərə, 210). O da Bədr döyüşündə içində mələklərin gəldiyi buluddur. İbn Abbas: Həmin bulud Tih səhrasında da onların yanında idi, demişdir.

“Üzərinizə qüdrət halvası endirdik”: Təfsirçilər burada qeyd olunan  mənna haqqında ixtilaf etmişdilər. Əli İbn Əbi Talhadan nəql olunur ki, İbn Abbas belə demişdir: Mənna onların üzərinə ağaclara enərdi. Erkəndən gedər, ondan istədikləri qədər yeyarlərdi. Mucahid də: Mənna bir saqqızdır, demişdir. İkrimə də: Allahın endirdiyi qatı qarışıq kimi bir şeydir. Suddi deyir ki: “ya Musa, burada nə edəcəyik, yemək haradadır?” dedilər. Buna görə Allah onlara mənna endirdi. Zəncəfil ağacının üzərinə enərdi. Qatadə belə demişdir: Mənna olduqları yerə qar kimi düşərdi. Süddən ağ, baldan dadlı idi. Onlara şəfəqdən günəşin çıxmasına qədər düşərdi. Hər bir insan ondan o gün lazım olan qədər götürərdi. Bunu keçdiyi vaxt xarab olur, qalmazdı. Elə ki Cümə günü olduğu zaman altıncı və yedinci günləri üçün də yetəcək qədər götürərdilər. Çünki şənbə günü bayram idi. Dolanışıq məqsədi ilə heç bir şey üçün evdən çıxmaz, onu axtarmazdılar. Rəbi İbn Ənəs belə demişdir: Mənna bir içki idi, onlara bal şəklində enərdi. Onu su ilə qarışdırıb içərdilər. Vahb İbn Münəbbihə bunu soruşdular, o da: Nazik qarğıdalı və ya buğda çörəyi kimi bir şeydir, dedi. Əbu Cafər İbn Cərir belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn İshaq o da Əbu Muhəmməddən o da İsraildən o da Cabirdən nəql edir ki, Amir, o Şabidir,  belə demişdir: İndiki balınız mənnanın yetmişdə biridir. Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də beləliklə onun bal olduğunu demişdir. Ümeyya İbn Əbussaltın şerində də qeyd edilmişdir:

Amansız səhrada, ot bitməz yerdə,

Onları ruzisiz qoymadı Allah

Buludu göndərdi onlara pərdə,

Çisgin yağış verdi, salmadı dərdə

Göydən onlar üçün bal da endirdi

Şirin su, təmiz süd – nemətlər verdi.

Məqsəd təfsirçilərin mənnanı tərif edərkən yaxın ibarələr istifadə etmiş olmalarıdır. Bəziləri onu yeməklə təfsir etmiş, bəziləri isə içməklə təfsir etmişdir. Zahir olan budur ki, doğrusunu Allah ən doğrusunu biləndir, mənna Allahın onlara yemək, içmək və başqa növdən çalışıb yorulmadan ehsan etdiyi bir şeydir. Məşhur anlayışa görə mənna tək başına yeyilərsə yemək və şirniyyat olur. Su ilə qarışdırılarsa xoş bir şərbət olur. Başqa bir şeylə qarışdırılarsa başqa bir növ ortayə çıxardı. Ancaq ayədən tək məqsəd (yalnız qüdrət halvası) mənna deyildir. Bunun da dəlili Buxarinin bu hədisidir: Bizə Əbu Nuaym o da Sufyandan o da Abdulməlik İbn Hureysdən o da Səid İbn Zeyd radiyallahu anhdan rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: yer göbələyi də mənnadandır. Suyu da gözə şəfadır. Bu hədisi imam Əhməd də Sufyan ibn Uyeynədən, o da Əbu Malikdən, o ibn Umeyrdir, bu sənədlə rəvayət etmişdir. Bunu Əbu Davud istisna olmaqla camaat da öz kitablarına Əbumalik, o ibn Umeyrdir, yolu ilə rəvayət etmişdir. Tirmizi həsən səhih olduğunu söyləmişdir. Buxari Muslim Nəsai də Hakəmdən, o da Həsən əl Uranidən, o da Amr ibn Hureysdən belə rəvayət etmişdirlər. Tirmizi belə demişdir. Bizə Əbu Ubeydə ibn Əbisəfər ilə Mahmud ibn  Ğeylan, o da Səid ibn Amirdən, o da Muhamməd ibn Amrdan o da Əbi Sələmədən oda Əbu Hureyrədən rəvayət etdi ki, Rəsulullah salləllahu aleyhi vəs səlləm, Acvə xurması cənnətdəndir, onda zərdab (panzəhər) var, yer göbələyi mənnadandır, suyu gözə şəfadır. Bunu yalnız Tirmizi rəvayət etmiş amma sonra da həsən qəribdir, bunu ancaq Muhamməd ibn Amr və Səid ibn Amir hədisi olaraq bilirik, demişdir. Bu mövzuda Səid ibn Zeyd ilə Əbu Səid və Cabirdən hədis vardır. Belə deyilmişdir. Bunu hafiz Əbu Bəkir Mərdəveyh də təfsirində digər bir yoldan, Əbu hureyrədən rəvayət etmiş, belə demişdir. Bizə Əhməd ibn əl HƏsən bin Əhməd əl Bəsri, o da Əsləm ibn Sehildən, o da Qasım ibn  İsadan, o da Talha ibn Əbdurrəhmandan, o da Qatadədən, o da Səid ibn Museyyibdən, o da Əbu Hureyrədən   rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir. yergöbələyi mənnadandır, suyu gözə şəfadır. Bu hədis bu yolla qəribdir. Bu Talha ibn Əbdurrəhman əs-Suləmi, əl Vasitinin kunyasi, Əbu Muhamməddir. Ona Əbu Süleyman Muaddib də deyilmişdir. Onun haqqında Hafiz Əbu Əhməd ibn Adiy, Qatadədən bəzi şeylər rəvayət etmişdirsə də dəstəklənməsi mümkün deyildir, demişdir.

Sonra Tirmizi belə demişdir: Bizə Muhamməd ibn Bişr ona da Muaz ibn Hişam, ona da Atası o da Qatadədən, o da Şəhr ibn Havşəbdən rəvayət etdi ki, Əbu Hüreyrə, belə demişdir: Peyğəmbər salllahu aleyhi və səlləmin əshabı, Göbələk yerin çiçək xəstəliyidir dedilər. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) də göbələk mənnadandır. Acvə xurması cənnətdəndir, zərdəbdir dedi. Bu hədisi Nəsai Muhamməd ibn Bəşşardan rəvayət etmişdir.  Ondan isə Ğundər, ondan Şubə, o da Əbu cəfər ibn İyasdan, o da Şəhr ibn Havşəbdən o da Əbu Hureyrədən belə rəvayət etmişdir. Bundan əlavə Muhamməd ibn Bəşşar, Əbdul Aladan, o da Xalid əl Hazzadan, o da Şəhr ibn Havşəbdən yalnız yer göbələyi hissəsini olaraq rəvayət etmişdir.

Bundan başqa Nəsai və İbn Mace Muhəmməd İbn Bəşardan, o da Əbu Abdussaməd Əbduləziz İbn Abdussaməddən, o da Matar Əl Vərraqdan o da Şəhrdən, Nəsəiya görə acvə xurması hissəsi, İbn Macəya görə də hər iki hissəsi ilə rəvayət etmişdir. Bu yol Şəhr İbn Həvşab ilə Əbu Hureyrə arasında kəsikdir. Çünki ondan hədis dinləməmişdir. Dəlili də Nəsəinin Valimə kitabındakı rəvayətidir. Bizə Əli İbn Hüseyn Əd-Dirhəmi o da Abdulaladan o da Səid İbn Əbi Arubədən o da Qatadədən o da Şəhr İbn Həvşəbdən o da Abdurrahmən ibn Ğanəmdən rəvayət edir ki, Əbu Hureyrə belə demişdir: Rəsulullah salləllahu aleyh və səlləm çölə çıxdı, əshabı göbələkdən danışırdılar. Biri: yer göbələyi torpağın çiçək xəstəliyidir dedi. O da: yer göbələyi mənnadandır, suyu da gözə şəfadır dedi. Şəhr İbn Həvşab, Əbu Səid ilə Cabirdən də belə rəvayət etmişdir. Necə ki, Əhməd İbn Hənbəl belə demişdir: Bizə Əsbat İbn Muhamməd o da Aməşdən o da Cəfər İbn İyasdan o da Şəhr İbn Həvşəbdən o da Cabir İbn Abdullah ilə Əbu Səid Əl Xudridən nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Göbələk mənnadandır (qüdrət halvasındandır,) suyu da gözə şəfadır. Acvə xurması da cənnətdəndir, onda zərdab vardır. Nəsai də Valimə kitabında belə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Bəşar o da Muhəmməd İbn Cəfərdən o da Şöbədən o da Əbu Bişr Cafər İbn İyasdan o da Şəhr İbn Həvşəbdən o da Əbu Səid Əl Xudridən nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Göbələk mənnadandır, suyu da gözə şəfadır. Sonra bunu yenə İbn Macə Aməş, Əbu Bişr, Şəhr yolu ilə o ikisindən bu sənədlə rəvayət etmişdir.  Nəsəi ilə İbn Macə, Səid ibn Əbi Sələmə hədisini ikisi də Aməşdən, Cəfər İbn İyasdan, Əbu Nadradan, Əbu Səiddən rəvayət etmişdilər. Nəsəi Cabirdən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): Göbələk mənnadandır qüdrət halvasındandır, suyu da gözə şəfadır, demişdir. Bunu İbn Mərdəveyh də Əhməd İbn Osmandan, o da Abbas Əd-Duridən o da Lahiq İbn Savabdan o da Ammar İbn Zurayqdən o da Aməşdən İbn Macədəki kimi rəvayət etmişdir. İbn Mərduvəy belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Osman o da Abbas Əd-Duridən o da Həsən İbn Rəbidən o da Əbu Əhvasdan o da Aməşdən o da Minhal İbn Amrdan o da Abdurrahmən İbn Əbi Leyladan nəql edir ki, Əbu Səid Əl Xudri: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) əlində bir neçə göbələk olduğu halda yanımıza gəldi və dedi: Göbələk qüdrət halvasındandır, suyu da gözə şəfadır. Bunu Nəsəi də Amr İbn Mansurdan, Həsən İbn Rəbidən rəvayət etmişdir (bu yolla tapılmamışdır). Sonra yenə bunu Abdullah İbn İshaqdan o da Həsən İbn Səlamdan o da Abdullah İbn Musadan o da Şeybandan o da Aməşdən belə rəvayət etmişdir. Nəsəi də Əhməd İbn Osman İbn Hakimdən o da Ubeydullah İbn Musadan rəvayət etmişdir. Ənəs İbn Malik radıyallahu anhdan da rəvayət edilmişdir. Necə ki, İbn Mərdəveyh belə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Abdullah İbn İbrahim o da Həmdun İbn Əhməddən o da Həvsərə İbn Əşrəsdən o da Həmmaddan o da Şuayb İbn Əl-Habhabdan nəql edir ki, Ənəs dedi ki: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in əshabı yer üzərindən kəsilən və dayağı olmayan ağac haqqında mübahisə etdilər. Bəziləri: Onun göbələk olduğunu zənn edirik, dedilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: Göbələk mənnadandır, suyu da gözə şəfadır. Acvə də cənnətdəndir. Onda zərdab panzəhir vardır, dedi. Bu hədisin əsli Həmmad İbn Sələmədən gəlməkdədir. Tirmizi ilə Nəsəi də bu yol vasitəsi ilə bəzi şeylər rəvayət etmişdilər. Allah ən doğrusunu biləndir.

Şəhr İbn Həvşəb, İbn Abbas vasititəsi ilə Nəsəinin Vəlimə kitabındakı kimi rəvayət gəlmişdir və belədemişdilər: Bizə Əbu Bəkr Əhməd İbn Əli İbn Səid o da Abdullah İbn Avn Əl-Həzzazdan o da Əbu Ubeydə Əl Xarraz o da Abdulcəlil İbn Atiyyədən o da Şəhrdən o da Abdullah İbn Abbasdan nəql olunur ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Göbələk mənnandandır, suyu da gözə şəfadır. Göründüyü kimi Şəhr İbn Həvşəbdənmüxtəlif rəvayətləredilmişdir. Mənə görə ehtimal edilir ki, hədisi bütün yollardan əzbərləmişdir. Onu bəzi səhabələrdən eşitmiş, bəzilərindən də ona çatdırılmışdır. Ona çatan isnadlar yaxşıdır. O qəsdən yalan söyləməz. Hədisin əsli Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) məhfuzdur. Necə ki, Səid İbn Zeyd (radıyallahu anh) hədisində qeyd edilmişdir.

Səlva: Əli İbn Əbi Talhadan nəql olunur ki, İbn Abbas: Səlva bildirçinə bənzəyan bir quşdur, demişdir. Onlar ondan yeyirdilər. Suddi də bir xəbərdə onu Əbu Malikdən o da Əbu Salihdən o da İbn Abbasdan həmçinin Mürrədən o da İbn Məsud və bir qrup səhabədən belə rəvayət etmişdirlər: Səlva bildirçinə bənzəyan bir quşdur. İbn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə Həsən İbn Muhəmməd İbn Sabah o da Abdussaməd İbn Abdulvarisdən o da Qurra İbn Xaliddən o da Cəhdamdan nəql olunur ki, İbn Abbas: Səlva bildirçindir, demişdir. Mucahid, Şəbi, Dəhhaq, Həsən, İkrimə, Rəbi İbn Ənəs də belə demişdilər. İkrimə səlva cənnətdə bir quşdur, sərçədən daha böyükdür, demişdir. Qatadə də: Səlva qırmızıya çalan bir quşdur, cənub küləyi onu İsrail oğullarına tərəf sovurardı. Adam onlardan həmin günə kifayət edəcək qədər kəsərdi. Sonrakı günə xarab olar, saxlaya bilməzdilər. Cümə günü  altıncı və yeddinci gün üçün də götürərdilər. Çünki o ibadət günü idi. Heç bir şey üçün çölə çıxmaz və heç nə axtarmazdılar. Vəhb İbn Münəbbih belə demişdir: Səlva göyərçin kimi ətli bir quşdur.

O quşlar gəlirdilər, onlardan bir həftəlik götürürdülər. Vəhb belə demişdir: İsrail oğulları Musadan ət istədilər. Allah da: Mən  onlara yer üzündə az tanınan bir əti mütləq yedizdirəcəm, dedi. Onlara bir külək göndərdi. Külək evlərinin yanına bildirçinlər sovurub yığdı. Bir milin- milə və bir mizrak hündürlüyündə yığıldı. Onlar da səhəri günə saxladılar. Səhəri gün ət xarab oldu. Xəmir turşudu. Suddi belə demişdir: İsrail oğulları Tih səhrasına daxil olan kimi, burada nə edəcəyik?  Azuqəmiz haradadır? Allah da onlara Mənna göndərdi. Onu Zəncəfil ağacının üstünə endirərdi. Səlva bildirçinə bənzəyən bir quşdur. Ondan da böyükdür. Bəziləri gəlib quşlara baxardılar, ətlidilərsə kəsərdilər. Ətli deyildilərsə buraxar, kökəldiyi zaman gələrdilər.

Bu yeməkdir bəs içmək haradadır? Dedilər. Musa əlehissalama  əsasını daşa vurması əmr olundu. Ondan on iki bulaq fışqırdı. Hər tayfa bir bulaqdan su içdi. Bu içməkdir bəs kölgə haradadır? Dedilər. Bulud da onları kölgələndirdi. Bulud kölgədir bəs geyim haradadır? Paltarları da uşaqlar böyüdüyü kimi böyüyərdi və heç cırılmazdı. Məhz Allah Təalanın sizə “buludu kölgəlik etdik, üzərinizə bildirçin endirdik», «O zaman Musa öz xalqı üçün su istədikdə, Biz: “Əsanla daşa vur!”– dedik. (Daşdan) on iki çeşmə qaynayıb çıxdı. Hər qəbiləya su içəcəyi yer müəyyanləşdirildi. (Onlara dedik): “Allahın sizə verdiyi ruzidən yeyin-için və yer üzündə fəsad yayıb pis işlərə qurşanmayın!” (Bəqəra, 60) dediyi də budur. Vəhb ibn Münəbbih və Əbdurrəhman ibn Zeyd ibn Əsləmdən də Suddinin dediyi kimi rəvayət etmişdirlər. Həcacdan o da ibn Cureycdən belə rəvayət edilmişidir ki, Ibn Abbas belə demişdir: Onlara Tih səhrasında paltarlar yaradıldı köhnəlməz və kirlənməzdi. Ibn Cureyc belə demişdir. Kimsə bildirçin ətindən və mənnadan bir günlükdən artıq götürdüyü zaman xarab olardı. Amma onlar cümə günü şənbə gününün də azuqəsini götürürdülər. Bu vaxt xarab olmazdı. Ibn Atiyyə belə demişidir: Səlva təfsirçilərin icmasına görə bir quşdur. Hüzəli o  baldır deməklə yanılmlşdır. Bu şeiri də dəlil göstərmişdir:

Allaha ən ağır and içərək O,

Dediki, şirinsiz mənə səlvadan

Hansı ki bal kimi pətəkdən çıxan.

Buna görə də səlvanın bal olduğunu zənn  etmişdir. Kurtubi də belə demişdir. İcma iddiası doğru deyildir. Çünki tarixçi də dil və təfsir alimlərindən biri sayılır və demişdir ki, Səlva baldır. Həmin beyti də dəlil gətirmişdir. Kinanə (qureyş kinanə qəbiləsindəndir) dilində də belədir. Çünki onunla təsəlli olurdular. Eyni-Selvan  burdan gəlir. Covhəri də belə demişdir: Səlva baldır, dəlil də Hüzəlinin beytidir. Sülvanə də bir muncuqdur. Üstünə yağış suyu töküləndə aşiq ondan içər və təsəlli olar, dərdini unudar. Şairbelə demişdir:

Üyeynə, bu yeni həyatım mənim

Əksinə pis olub, artmışdır qəmim.

Tökülsədə yağış suyu, sülvanə

Qətiyyan təsəlli eyləməz mənə

O suyun da adı sülvandır. Bəziləri də sülvan kədərli insana şəfa verən bir dərmandır, demişdilər. Həkimlər ona sakitləşdirici adını verirlər. Səlva  cəmi bildirsə də  təkdədir, necə ki, cütünə da təkliyə də cəmə də deyilir. Diflə də belədir. İmam Xəlil onun təki Səlvatdır demiş və bu beyti misal göstərmişdir.

Səlvatin üstünə yağış damlası

Düşmüş tək titrəmə tutarsa məni

Bilki, xatirladım yenə də səni

Kisai də belə demişdir. Selvat tekdedir. Cəmdə  Selavadır. Bunu Qurtubi nəql ertmişdir: “Sizə ruzi olaraq verdiyimiz pak şeylərdən yeyin!”. Bu mübah bir əmrdir. İrşad və ehsan mənasını daşıyır.

“Onlar Bizə deyil, təkcə özlərinə zülm etdilər” yəni onlara ruzi ettiyimiz şeylərdən yeyin və ibadət edin deməkdir. Necə ki, belə buyurmuşdur. “Rəbbinizin Ruzisindən yeyin və ona şükür edin” (Səbə, 15). Əmrə müxalifət edərək kafir oldular. Özlərinə zülm etdilər. Halbuki açıq ayətlər, böyük möcüzələr və qeyri adiliklər görmüşdülər. Buradan  Muhammədin (salləllahu aleyhi və səlləm) ümətinin digər ümmətlərdən üstün olması mənası çıxır. Çünki onlar səbir etdilər, Səfər və döyüşlərdə qarşılaşdıqları vəziyyətlərdə əsla inad etmədilər. Məsələn Təbuq səfərinə o qədər istidə və qıtlıqda çıxdılar lakin qeyri adi bir şey yeni bir vəziyyət tələb etmədilər. Halbuki, bu Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) üçün çox asand idi. Ancaq aclıqdan taqətsiz yıxılb qaldıqda azuqələrinin çoxalmasını istədilər. Kimdə nə var idisə topladılar, bir qoyunun həcmi qədər oldu. O, Allaha dua etdi. Onlara qablarını doldurmalarını tapşırdı. Suya ehtiyac hiss etdikləri zaman isə Allahdan istədi, bir bulud gəldi, yağış yağdırdı. İçdilər dəvələrini suladılar, qablarını doldurdular. Sonra baxdılar ki, yağış əsgərlərin dayəndıqları yerden o yana keçməyib. Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) tabe olmaqda Allahın qüdrətinin yanında ən mükəmməl yol budur.

Allah Təala  onları cihaddan və müqəddəs torpağa getməkdən boyun qaçırdıqda qınayəraq belə dedi. Onlar Misir torpağından Musa ilə birlikdə gəldiyi zaman Müqəddəs torpağa girmələri əmr edildi. Ora Ataları İsraildən miras qalmışdı.Oranın kafir xalqı Əməliqlərlə döyüşmələri əmredildi. Onlar döyüşməkdən üz çevirdilər, zəyiflik göstərdilər, geri çəkildilər. Allah da əzab olaraq onları Tih səhrasına endirdi. Necə ki Maidə surəsində gələcək.

İki fikirdən ən sağlamına görə o bölgə beytul müqaəddəsdir. Necə ki, Suddi, Rəbi ibn Ənəs, Qatadə, Əbu Müslim İsfəhani və bir çox digərləri bunu açıq aydın ifadə etmişdirlər. Allah Təala Musanın dili ilə “Ey qövmüm! Allahın sizin üçün əzəldən müəyyan etdiyi müqəddəs torpağa daxil olun, geri dönməyin” demişdir. (Maidə, 21). Digərləri isə buranın Əriha olduğunudemişdilər. Ibn Abbas ilə Əbdurrəhman ibn Zeyddən də belə rəvayət edilmişdir ki: Ərihadır Bu uzaq bir ehtimaldır.”

Çünki o bölgə onların yolların üstündə deyil, Onlar Ərihayə deyil Beytul müqəddəsəistiqamətlənmişlər. Bundan daha dazəif  fikir buranın Misir olduğudur. Bunu da Razi təfsirində rəvayət etmişdir. Doğru olan birinci fikir – buranın Beytul Müqəddəs olmasıdır. Bu da belə olmuşdur: Onlar qırx il köçəri vəziyyətdə yaşadıqdan sonra Tih səhrasındançıxdılar. yanlarında da yuşa ibn Nun əleyhissalam var idi. Allah onlar üçün cümə axşamı oranı fəth etdi. Günəşi qısa bir müddət dayəndırdı. Beləcə fəth mümkün oldu. Əriha kəndi isə İsrail oğullarının hədəfində yox idi. Oranı fəth etdikdə şəhərin qapısından səcdə edərək girmələri əmr edildi.  yəni Allahın nəsib etdiyi fəthə, ölkələrini geri qaytarmalarına və onları Tih səhra və azğınlıqdan xilas etməsinə şükür etmələri üçün səcdə etmələri əmr edildi.

Ibn Cərir belə demişdir: Bizə Muhamməd ibn Bəşşar, o da Əbu Əhməd əz-Zübeyrdən, o da Sufyandan, o da Aməşdən, o da Minhal ibn Amrdan, o da Səid ibn Cubeyrdən rəvayət edir ki, Ibn Abbas “qapıdan səcdə edərək girin” sözündə kiçik qapıdan əyilərək demişdir. Bunu Hakim də Sufyan hədisi olaraq rəvayət etmişdir. Bunu Ibn Əbi Hatim də Sufyan Sevridən rəvayət etmiş,  o da arxaları (yanları) üstündə girdilər sözünü əlavə etmişdir. Həsən Bəsri də:” girərkən üzləri üstündə səcdə edərərk, demişdir ki” , Razi bunu çox zəif hesab etmişdir. Bəzilərindən də səcdədən təvazö qəsdedildiyi rəvayət ediımişdir. Çünki bunu olduğu kimi qəbul etmək mümkün deyil. İkrimədən, Ibn Ababsın: Qapı qiblə tərəfdə idi, dediyi rəvayət edilmişdir.

İbn Abbas, Mucahid, Suddi, Qatadə və Dəhhaq belə demişlər: Bu, Beytül müqəddəs İlyanın hitta qapısıdır. Razi də bəzilərindən belə rəvayət etmişdir ki, qapı sözü ilə qiblə istiqaməti qəsd edilmişdir. Həsifdən rəvayət edilir ki, İkrimə belə demişdir: İbn Abbas yanları üstə girdilər, demişdir. Suddi belə demişdir: Əbu Səid Əl-Əzdidən o da ƏbuKunuddan nəql edir ki, Abdullah İbn Məsud belə demişdir: Onlara qapıdan səcdə edərək girin deyildi. Onlar isə əmrin tərsinə olaraq başlarını qaldıraraq girdilər.

“Hitta deyin” Sevri Aməşdən o da Minhaldan o da Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas: “Hitta deyin”: bağışlamaq diləyin demişdir. Ata, Həsən, Qatadə və Rəbi İbn Ənəsdən də belə rəvayət edilmişdir.

Dəhhaqdən İbn Abbas: “Hitta deyin”: Sizə deyildiyi kimi: Bu əmir haqqdır deyin demişdir. İkrimə də: Lə iləhə illəllah deyin demişdir. Əvzai deyir ki: İbn Abbas bir adama məktub yazdı, adını da demişdi o adamın. Ona “hitta deyin” ayəsi haqqında soruşdu məktubda. O da: günahlarınızı iqrar edin deya yazdı. Həsən ilə Qatadədən: günahlarımızı üzərimizdən at, deməkdir,demişdilər.

“Sizin günahlarınızı bağışlayaq. Biz yaxşı işlər görənlərə artırarıq” Bu, əmrin cavabıdır, demişdir. yəni sizə əmr etdiyimizi edərsinizsə xətalarınızı bağışlayərıq, yaxşılıqlarınızı qat-qat artırarıq. Xülasə onlara fəth anında söz və davranış olaraq itaət göstərmələri, günahlarını etiraf etmələri, bağışlanmalarını diləmələri əmr edildi. Nemətə şükr etmələri, Allahın sevdiyi işlərə tələsmək istənildi. Necə ki, belə deyilmişdir: “Allahın köməyi və qələbə gəldiyi zaman, insanların dəstə-dəstə Allahın dininə girdiklərini gördükdə həmd ilə Rəbbini təriflə və Ondan bağışlanmağını dilə. Həqiqətən, O, tövbələriqəbul edəndir!” (Nəsr, 1-3).

Bəzi səhabələr bunu fəth v zəfər anında çox zikir və bağışlanma istəməklə təfsir etmişdilər. İbn Abbas da bunu peyğəmbərimizin (salləllahu aleyhi və səlləm)in əcəlinin yaxınlaşması ilə təfsir etmiş, Ömər radıyallahu anh da onu təsdiqləmişdir. Bunun üçündür ki, peyğəmbərimiz (salləllahu aleyhi və səlləm) qələbə anında çox mütəvazi davranırdı. Necə ki, Məkkənin fəthində də orayə yuxarı səniyya təpəsindən başını əyarək girmiş, hətta saqqqalı miniyinin üzərində dizlərinə dəyacək kimi olmuşdur. Bunu da Allaha şükür üçün etmişdir. Sonra şəhərə girəndə qüsul etdi, səkkiz rəkat namaz qıldı. Bu duha namazı idi. Bəziləri bunun duha namazı olduğunu demişdilər. Başqaları da: Xeyir, bu fətih namazı idi. İmam və başçı bir məmləkəti fəth etdikləri zaman səkkiz rəkat namaz qılması müstəhəbdir, demişdilər. Necə ki, Sad İbn Əbi Vəqqas radıyallahu anh da Kisranın sarayına girdiyi zaman səkkiz rəkat namaz qıldı.

Doğrusu isə bunları bölərək iki rəkatdan bir salam verməkdir. Hamısını bir salamla qılar, deyanlər də olmuşdur. Allah ən doğrusunu biləndir.

Zülm edənlər onlara deyilən sözü başqası ilə dəyişdirdilər, Buxari belə demişdir: Mənə Muhamməd, o da Əbdurrəhman ibn Mehdidən, o da Ibn Mubarakdən, o da Mamərdən, o da Humam ibn Munəbbihdən, o da Əbu Hureyrədən (radiyallahu anh) rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: İsrail oğullarına qapıdan səcdə edərək girin və “Hitta” deyin deyildi. Onlar da arxaları üstündə sürünərək girdilər və “Bir qılcığı üstündə toxum” dedilər. Bunu Nəsai də Muhamməd ibn İsmayıl ibn İbrahimdən, o da Əbdurrəhman ibn Mehdidən, məvkuf (səhabə sözü) olaraq Muhamməd ibn Ubeyd ibn Muhamməddən, o da bir hissəsi müsnəd olaraq “hitta” sözü haqqında belə demişdir. Bunu dəyişdirib Həbbə dedilər. Abdurrazzak belə demişdir: Bizə Mamər xəbər verdi, o da Hümam ibn Münəbbihdəno da Əbu Hureyrədən eşitmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişidir: Allah İsrailoğullarına “Qapıdan səcdə edərək daxil olun və: (“Bizi bağışla!”)hitta– deyin ki, sizin günahlarınızı bağışlayəq ”dedi. Onlar isə bunu dəyişdirdilər. Qapıdan arxaları üstə sürünərək girdilər və “qılın içində bir habbə” dedilər. Bu səhih bir hədisdir. Onu Buxari, İshaq ibn Nasrdan, Müslim də Muhamməd ibn Rafidən, rəvayət etmişdir. Tirmizi də Abd ibn Humeyddən, hamısı da Abdurrazzakdan rəvayət etmişdirlər. Tirmizi həsən səhihdir demişdir. Muhamməd ibn İshaq belə demişdir: Onların dəyişdirmələri mənə Saleh ibn Keysanın rəvayət etdiyi kimi olmuşdur. O da Tuvamədən, o da Əbu Hureyrədən başqa bir isnadda isə etibar etdiyim bir insandan, o da ibn Abbasdan rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Səcdə edərək girmələri əmr edilən  bir qapıdan arxaları(yanları) üstündə sürünərək və (Hintə fi şəirə) (qılın içində buğda) deyarək girdilər. Əbu Davud belə demişdir: Bizə Əhməd ibn Saleh, o da Süleyman ibn  Davuddan, o da Abdullah ibn Vehbdən, o da Hişam ibn Saddan, o da Zeyd ibn Əsləmdən, o da Ata ibn yesardan, o da Əbu Səid əl Xudri radiyallahu anhdan  rəvayət edir ki, Rəsulullah salllahu aleyhi və səlləm belə demişdir: Allah İsrail oğullarına Qapıdan səcdə edərək daxil olun və: “Bizi bağışla!”– deyin ki, sizin günahlarınızı bağışlayəq, dedi. Sonra Əbu Davud belə dedi: Bizə Cəfər ibn Musafir, o da ibn əbu Fudeyikdən, o da Hişam ibn Saddan eynisini rəvayət etdi. Bunu Huruf kitabında qısaca ancaq özü rəvayət ermişdir. Ibn Mərdəveyh belə demişdir: Bizə Abdullah ibn Cəfər, o da İbrahim ibn Mehdidən, o da Əhməd ibn Muhamməddən ibn Münzir əl Qazazdan, o da Muhamməd ibn İsmayıl ibn Əbi Fudeykdən o da Hişam ibn Saddan, o da Zeyd ibn Əsləmdən, o da Ata ibn yasardan rəvayət edir ki, Əbu Səid əl Xudri deyir ki, Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm) gecə piyada gedirdik, səhərə yaxın Zatulhanzal deyilən səniyə təpəsini keçdik. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Bu təpə İsrail oğullarına səcdə edərək girin və hitta deyin ki, günahlarınızı bağışlayəq deyilən qapı kimidir, dedi.

Sufyan Sevri belə demişdir: Bizə Əbu İshaq rəvayət edir ki, Bəra: “İnsanlardan səfeh olanlar deyacəklər ki,” (Bəqəra, 142) ayəsi haqqında belə dedi: yəhudilərə: Qapıdan əyilərək girmələri və hitta yəni bizi bağışla demələri istəndi. Onlar isə yanları üstə girdilər və qırmızı buğdanın içində bir qılçıq vardır, dedilər. Məhz Allah Təalanın  “Zülm edənlər özlərinə deyilən sözü başqası ilə dəyişdilər”dediyi budur. Bizə Sevri o da Suddidən, o da Əbu Sad əl Əzdidən, oda Əbu Kunuddan, rəvayət edir ki,  İbn Məsud belə demişdir: Onlar hinta, Habbətun hamrə fihə şairə, dedilər. Buna görə Allah “zalimlər özlərinə deyilən sözü başqasıyla dəyişdirdilər” ayəsini endirdi. Bizə Əsbat, o da Suddidən, oda Mürrədən rəvayət etdi ki, Ibn Məsud belə demişdir: Onlar “Hutti sematan ezbeten məzba, dedilər” Bu Ərəbcə Habbətu hıntatin hamrau məsgubə fihə şaratun sevdau (yarıq bir buğda dənəsinin içində qara  bir qılçıq vardır). Məhz Allah Təalanın “zalimlər özlərinə endirilən sözü başqasıyla dəyişdirdilər” dediyi budur. Bizə Sevri, o da Aməsdən, o da Minhaldan, o da Səiddən rəvayət edir ki, Ibn Abbas belə demişdir: qapıdan əyilərək girin ayəsində kiçik qapıdan əyilərək girin, deyildi. Onlarsa yanları çevirib girdilər və Hınta dedilər. Məhz Allahın “ Zalimlər özlərinə gələn sözü dəyişdirdilər dediyi” budur. Ata, Mucahid, İkrimə, Dəhhaq, Həsən, Qatadə, Rəbi ibn Ənəs və yəhya ibn Rafidən də belə rəvayət edilmişdir. Təfsirçilər  xülasə olaraq belə qeyd etmiş və ayənin düzülüş forması da onu bildirir ki, Onlar Allahın əmrini dəyişmişdirlər.Allah onlara sözdə və əməldəmüti olmağı əmr etdi. Başlarını əyarək girmələrini buyurdu. Onlar isə arxaları üzərində sürünərək və başlarını dik tutaraq girdilər. Onlara hitta yəni günahlarımı və xətalarımızıı tök demələrini əmr etdi. Onlarsa istehza edib Hıntatun fi şaira, dedilər. Bu da tam mənası ilə müxaliflik  və inadkarlıq idi. Buna görə də Allah onların üstünə şiddətini və əzabını endirdi. Bu da fasiqlikləri yəni itaətdən çıxdıqları üçün idi. Buna görə də: “Biz də zülm edənlərə etdikləri günaha görə göydən əzab göndərdik”dedi.

Dahhaq, Ibn Abbasdan nəql edərək belə demişidir: Quranda nə qədər rics kəlməsi keçirsə hamısı əzab deməkdir. Mücahit, Əbu Malik, Suddi, Hasən və Qatadədən də bunun əzab olduğu rəvayət edilmişdir. Əbu Aliyə də rics: qəzəbdir demişdir. Şabi də rics yoluxucu xəstəlik və yaxud soyuqdur, demişdir. Səid ibn Cubeyr isə Taun xəstəliyidir, demişdir. Ibn əbu Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Səid əl Əşəc, o da Vəkidən, oda Sufyandan, o da Habib ibn Əbi Sabitdən, o da İbrahim ibn Saddan,yəni ibn Əbu Vaqqasdan, o da Sad ibn Malik, Üsamə ibn Zeyd və Hüzeymə ibn Sabitdın rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Taun sizdən əvvəlkilərin başına gələn pis bir əzabdır. Nəsai də bunu Sufyan Sevri hədisi olaraq rəvayət etmişdir. Hədisin əsli Səhiheyndə Həbib ibn Əbi Sabit hədisi olaraq rəvayət edilir edilir: Bir yerdə Taun eşitdinizsə ora girməyin. Ibn Cərir belə demişdir: Mənə yunis ibn Ədbulala xəbər verdi, o da İbn Vəhbdən, o da yunusdan, o da Zuhridən, o da Amir Səid ibn Əbi Vaqqasdan, o da Üsamə ibn Zeyddən rəvayət edir ki, Rəsulullah salllallahu aleyhi və səlləm  belə demişdir: Bu ağrı və sızıltılar sizdən öncəki bəzi ümmətlərin əzablarıdır. Bu hədisin əsli Səhiheyndə (İki səhihdə)Zuhri hədisi olaraq keçməkdədir. Malik, Muhamməd ibn Münkədir, Salim ibn ƏbinNadr, Amr ibn Saddan da eynisi rəvayət edilmişdir.

58-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala deyir ki, Peyğmbəriniz Musa sizin üçün məndən su istədiyi zaman onun duasını qəbul (icabət) etməklə nemətimi yadınıza salın, suyu sizə asandlaşdırmamı, sizə yanınızdakı  daşdan su çıxartmağımı, ondan sizə — on iki qəbiləya on iki bulaq axıtmamı xatırlayın. Mənnadan və səlavadan yeyin,  siz heç bir güc sərf etmədən sizin üçün çıxardığım bu sudan için. Bunu sizə ram edənə ibadət edin, “ yer üzündə fəsad törətməyin” deyir. Nemətlərə asiliklə qarşılıq verərək, nankorluq verməyin, əks halda əlinizdən alınar, deyir. Təfsirçilər bunu geniş olaraq izah etmişdilər. Necə ki, ibn Abbas belə demişdir: Aralarına dörd künclü bir daş qoyuldu. Musa əleyhissalama ona vurması əmr edildi. Əsası ilə vurdu; hər küncdən üç olmaqla on iki çeşmə fışqırdı. Hər qəbiləyə su içdikləri yerlər göstərildi. Haraya getsələr də ilk ünvandan gələn  öz çaylarını görürdülər. Bu, Nəsəi, İbn Cərir və İbn Hatimin rəvayət etdikləri uzun bir hədisin parçasıdır. O da uzun fitnələr hədisidir.

Atiyyə Əl-Əvfi belə demişdir: Onlara öküz başı kimi bir daş verildi. Bir öküzün üzərində daşınırdı. Bir yerdə qonaqladıqları zaman onu endirirdilər. Musa əleyhissalam ona əsası ilə vururdu, ondan on iki çeşmə fışqırırdı. Hərəkət etdikləri zaman da onu bir öküzün üzərinə yükləyarlərdi, su da kəsilirdi. Osman İbn Ata Əl Xorasani atasından rəvayət etmişdir: İsrail oğullarının bir daşı vardı, Harun onu qoyardı, Musa da ona əsa ilə vurardı. Qatadə də belə demişdir: O Turdan gələn bir daş idi. Onu yanlarında daşıyardılar. Bir yerə çatdıqları zaman Musa onu əsası ilə vurardı. Zəmaxşəri belə demişdir: O mərmər idi. Eni boyu bir arşın idi. İnsan başı qədər olduğu da deyilmişdir. Cənnətdən gəldiyi, Musanın boyunun on misli qədər olduğu da deyilmişdir. Onun iki qolu vardı, qaranlıqda yanardı. Bir uzunqulağın üzərində daşınırdı. Belə də deyilmişdir: Onu Adəm cənnətdən endirdi, ondan zürriyyatinə miras qaldı. Sonunda Şuayba düşdü. O da onu əsa ilə bərabər Musaya verdi. Belə də deyilmişdir: O, Musa yuyunduğu zaman paltarını qaçıran daş idi. Cəbrayıl ona: Bu daşı qaldır, onda güc və sənin üçün də möcüzə vardır, dedi. O da onu heybəsində daşıdı.

Zəməxşari belə deyilmişdir: ləmin əhd üçün deyil cins üçün olma ehtimalı da vardır. O zaman hər hansı bir daş başa düşülür. Həsəndən belə rəvayət edilmişdir: Ona bəlli bir daşa vurması əmr edilmədi. Zəmaxşəri deyir ki, möcüzə üçün belə olması daha açıq və güc baxımından daha gözə gəlimlidir. O əsası ilə daşa vururdu, ondan da su fışqıqrırdı. Sonra yenə vurardı, su kəsilərdi. Sonra da: Əgər Musa bu daşı itirərsə susuz qalarıq  dedilər. Allah da ona daş ilə danışmasını, ondan su fışqıracağını, bəlkə təsdiqləyarlər deya ona əsa ilə toxunmasını vəhy etdi. Allah ən doğrusunu biləndir. yəhya İbn Nadr belə demişdir: Cuveybirə: “Hərkəs su içəcəyi yeri necə bildi?” dedim. O da belə dedi: Musa daşı qoyardı, hər qəbilədən bir adam qalxardı. Musa da daşa vurardı. Ondan on iki çeşmə fışqırardı. Hər gözdən bir adamın üzərinə su sıçrayərdı. O adam da qəbiləsini o çeşməya çağırırdı. Dəhhaqdan, İbn Abbas belə demişdir: İsrail oğulları Tih çölünə düşdükdə onlara daşdan çaylar axıdıldı. Sufyan Sevridən, o da Əbi Səiddən, o da İkrimədən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: O, Tih səhrasında idi. Musa daşa vurar ondan on iki çeşmə axardı.Hər qəbilənin bir çeşməsi olar, ondan içərdilər. Mucahid də İbn Abbas kimi demişdir. Bu qissə Əraf surəsindəki qissəya bənzəyir. Ancaq o Məkkədə nazil olmuşdur. Buna görə də xəbər məchul halda verilmişdir. Çünki Allah Təala onlara etdiyini Rəsuluna xəbər verirdi. Amma Mədinə enmiş Bəqərə surəsində isə yəhudilərə bir başa xitab edilmişdir. Orada “Fənbəcəsət minhusnətə aşrətə ayna” (Əraf, 160) deyilmişdir. “İnbicas” fışqırmanın başlanğıcına deyilir. Burada isə sonu etibarı ilə xəbər verilmişdir ki, oda fışqırmaqdır. İki varid olma forması arasında on istiqamətdə, ləfzi və məna olaraq fərq vardır. Zəmaxşəri təfsirində bunu sual kimi qoymuş və onlara öz bildiyi qədər cavab vermişdir. Fikirləri yaxındır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təala deyir ki: Sizə mənna ilə bildirçin endirmə nemətimi xatırlayın. O təmiz, faydalı, yaxşı həzm olunan və yüngül bir yeməkdir. Sizin də üz döndərmənizi və sizə rüzi təyin etdiyimiz şeydən sıxılaraq Musadanbunları dəyarsiz tərəvəzlərlə dəyişdirməsini istəməyinizi xatırlayın. Həsən Bəsri (rahmətullahi aleyh) belə demişdir: Buna qane olmadılar və səbr edə bilmədilər. Keçmiş həyat tərzlərini xatırladılar. Onlar mərcimək, soğan, tərəvəz və sarımsaq yetişdirən bir qövm idi. “Ey Musa, biz tək növ yeməya səbr edə bilmərik; Rəbbinə dua et bizə yerin bitidiklərindən; tərəvəzindən; sarımsağndan, mərciməyindən və soğanından bitirsin” dedilər. Onlar mənna və bildirçin əti yedikləri halda nə üçün bir növ yemək dedilər? Çünki hər gün eyni şeyi yeyirlərdi, dəyişmirdi. Ona görə tək növ dedilər. Tərəvəzlər-xiyar, mərcimək, soğan və bütün bunlar onlar üçün bilinən yeməklər idi. Fum kəliməsinə gəldikdə isə, sələf alimləri onun mənasında ixtilaf etmişdilər. İbn Məsud qiraətində sə ilə “və sumihə” demişdir. Eyni şəkildə Mucahid Leys İbn Əbi Suleymin rəvayətində də onu sarımsaq ilə təfsir etmişdir. Rəbi İbn Ənəs ilə Səid İbn Cubeyr də elə demişdilər. İbn Əbi Hatim belə demişdir: mənə atam o da Amr İbn Rafidən o da Əbu Umarə yaqub İbn İshaq Əl-Bəsridən o da yunisdən nəql edir ki, Həsən Bəsri: “və fumihə” sözündə: İbn Abbas sarımsaqdır demişdir. Belə də demişlər: Qədim dildə: Fumu deyirdilər ki, çörək bişirin deməkdir. İbn Cərir də belə demişdir: Bu doğrudur.Bu hərflərin yer dəyişdirilməsindəndir. Misal üçün vəqau fi asurin şərrin və afurin şərrin; əsafiy və əsasiy; məğafir və məğasir deyirlər, bunun kimi çox kəlimə vardır ki, məxrəcləri yaxın olduğu üçün fə-ni sə ilə dəyişdirirdilər. Allah ən doğrusunu biləndir. Başqaları da belədemişdilər: fum buğdadır. O, çörək düzəldilən dənli bitkidir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə yunus İbn Abduala oxuyaraq, o da İbn Vəhbdən oxuyaraq, o da Nafi İbn Əbi Nuaymdan nəql edir ki,İbn Abbasa “və fumiha” sözü soruşuldu, o da: buğdadır, dedi. İbn Abbas: “Uhəyha İbn Cəllahın bu beytini eşitmədinmi?” dedi:

Mən Mədinəyə buğda ziraətindən

Gələn ən zəngin adam idim

İbn Cərir belə demişdir: Bizə Əli İbn Həsən o da Muslim Əl-Cuhənidən o da İsa İbn yunusdan o da Rəşid İbn Qureybdən o da atasından nəql edir ki, İbn Abbas “və fumiha” sözündə: Fum- Haşimilərin ləhcəsində buğdadır demişdir. Əli İbn Əbi Talha, Dəhhaq və İkrimə də İbn Abbasdan belə rəvayət etmişlər. İbn Abbas: Fum buğdadır, demişdir. Sufyan Sevri İbn Cureycdən o da Mucahid ilə Atadan: Fum çörəkdir, demişlər. Hüşeym yunusdan o da Həsəndən o da Hüseyndən nəql edir ki, Əbu Malik: Fum buğdadır demişdir. İkrimə, Suddi, Həsən Bəsri, Qatadə, Əbdurrəhman İbn yəzid və digərləri  də belə demişdilər. Allah ən doğrusunu biləndir. Covhəridə Fum buğdadır demişdir. İbn Düreyddə Sünbüldür demişdir. Qurtub,i Ata ilə Qatadədən “Fum ondan çörək bişirilən hər bir şeydir” dedikləri rəvayət olunur. Bəziləri də o noxuddur demişdir. Bu da Şam ləhcəsidir. Bu səbəbdən də onu satana  fumi əvəzinə fəmi deyirlər. Buxari belə demişdir: Bəziləri bütün qida üçün olan bitkilərə fum demişdir.

Musa “Siz xeyirli olan şeylərin daha dəyarsiz şeylərlə əvəz olunmasınımı istəyirsiniz?” dedi. Ayədə onları bu dəyarsiz şeyləri istədikləri üçün danlama və qınama vardır. Halbuki onlar bol, həzmi asand, xoş və gözəl bir dolanışıq içərisində idilər.

“İhbitu misran”sözü  bu şəkildə tənvinli  və hallanandır. Osman radiyallahu anhın nüsxələrinə əsaslanan imamların mushaflarında (Quran nüsxələrində) da əliflə yazılmışdır. Cumhur da belə tənvinli oxumuşdur. İbn Cərir belə demişidr: Mən başqa cürə tınvinsiz oxunmasına icazə verimrəm bütün mushaflarda belədir. İbn Abbas “şəhərə enin” ayəsi haqqında “hərhansı bir şəhərə” demişdir. Bunu İbn Əbi Hatim, əbu Səid əl Bakkaldan o da İkrimədən rəvayət etmişidr. Suddi, Qatədə, Rəbi İbn Ənəsdən də belə  rəvayət edilmişdir. İbn Cərir belə demişdir: Ubey İbn Kab ilə İbn Məsud qiraətində tənvinsiz və hallanmayən olaraq ihbitu misra şəklində keçməkdədir. Sonra Əbu Aliyə ilə Rəbi İbn Ənəsdən onu Fironun Misiri olaraq təfsir etdikləri rəvayət edilmişdir. İbnəbi Hatim də Əbu Aliyə, Rəbi və Aməşdən də belə rəvayət etmişdir. İbn Cərir belə demişdir: Hallanan olmaqla bərabər ondan Fironun Misiri qəsd edilməsi də icazəlidir. O zaman mushaf yazısına tabe olunmuş olur. Necə ki, “Qavariran, qavarira” də belədir: İnsan (15,16). Sonra İbn Cərir tərəddüt etmiş; “Onunla Fironun Misiri qəsdedilmişdir yoxsa hər hansı bir şəhər mi?,” demişdir.Doğru olan hər hansı bir şəhər olmasıdır, Çünki İbnAbbas və digərlərindən belə rəvayət edilmişdir. Məna da buna görədir. Çünki Musa əleyhissalam onlara bu istədikəriniz az tapılan bir şey deyildir. O girdiyiniz hər şəhərdə bol miqdarda olur. Bu qədər dəyarsiz və çox olan şeyi Allahdan istəməyim doğru deyildir, demək istəmişdir. Buna  görə də “Siz xeyirli olan şeylərin daha dəyarsiz şeylərlə əvəz olunmasınımı istəyirsiniz? Şəhərə girin! Şübhəsiz ki, (orada) istədiyinizi taparsınız!” demişdir. Onların bu istəyi naşükürlük və ədəbsizlik qəbilindən olduğu üçün cavab verilməmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Onlara zəlillik və düşgünlük üz verdi və onlar Allahın qəzəbinə düçar oldular. Bu ona görə idi ki, onlar Allahın ayələrini inkar edirdilər və peyğəmbərləri haqsız yerə öldürürdülər. Bu onların asi olduqlarına və həddi aşdıqlarına görə idi. Allah Təala buyurur: Onlara zəlillik və düşgünlük üz verdi, yəni onların üzərinə qoyuldu, artıq nə şəriət, nə də Qədər etibarı ilə bu onlardan getməz. yəni həmişə xor və zəlil olarlar. Kim onları tapsa alçaldar və xor görər. Onlara alçaqlıq damğası vurulmuşdur. Onlar bununla bərabər öz nəfslərində də acizdirlər miskindirlər. Dəhhaqdan İbn Abbas: Onlara zəlillik və düşgünlük üz verdi ayəsi haqqında onlar cizya verməya məhkumdurlar demişdir. Abdurrazzak, o da Mamərdən rəvayət edir ki, Həsənul Basri və Qatadə bu ayə haqqında  belə demişdir: Onlar alçalaraq nəqd şəkildəcizya verirlərdemişdilər. Dəhhaq da zilləti alçaqlıq kimi təfsir etmişdir. Həsən də: Allah onları xar etdi, özlərini müdafiə edə bilməzlər, demişdir. Onları Müsəlmanların ayəqları altına aldı. Bu ümmət onları yetişdiyi vaxt, məcusilər belə onlardan cizya alırdılar. Əbu Aliyə Rəbi İbn Ənəs və Suddi, “Məskənət” yoxsulluqdurdemişdilər. Atiyyə əl Avfi də, xəracdır demişdir. Dəhhaq da cizyadir demişdir. Allahın qəzəbinə düçar oldular: Dəhhaq bu ayə haqqında “Allahın qəzəbinı qazandılar” demişdir. Rəbi İbn Ənəs də üzərlərinə Allahın qəzəbi vaqe oldu, demişdir. Səid İbn Cubeyr də “Allahın qəzəbini qazandılar” demişdir. İbn Cərir də “Və bəu  bi ğadabın minallah” ayəsi haqqında “Allahın qəzəbi ilə geri döndülər,” demişdir. “Bəə” sözü  xeyir və ya şərlə bir yerdə işlənir. Bəə filanun bizenbihi yabuu bihi beven və bəvaən deyilir. “İnni uridi ən təbuə bi ismi və ismik” (Maidə 20) ayəsi də belədir ki, mənimdə sənin də günahlarımızla geri qayıtmağını, onların mənə deyil sənə dönməsini istəyirəm, deməkdədir. Kəılamın mənası belədir: O zaman Allahın qəzəbini yüklənmiş olaraq döndülər, üzərlərinə Allahın qəzəb gəlmişdir. Allah onlara qəzəblənmişdir.

Bu ona görə idi ki, onlar Allahın ayələrini inkar edirdilər və peyğəmbərləri haqsız yerə öldürürdülər, Allah Təala deyir ki, bu zillət və yoxsulluq cəzasının onlara verilməsi və qəzəbə düçar olmaları, haqqa qarşı təkəbbürlənməklərindən və Allahın ayələrini inkar etmələrinə görədir. Şəirəti daşıyan peyğəmbərləri və onlara tabe olanları xor görməklərinə görədir. Onlara etibar etmədilər və sonunda onları öldürməya kimi getdilər. Bundan daha böyük bir küfür yoxdur. Çünki onlar Allahın ayələrini inkar etdilər və peyğımbərləri haqsız yerə öldürdülər. Bunun üçündür ki , səhihliyində ittifaq olunan hədisdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Təkəbbürlük, haqqı tanımamaq və insanları xor görməkdir. İmam Əhməd rahmatullahı aleyh də belə demişdir: Bizə İsmayıl, o da İbn Avndən, o da Amr İbn Səiddən, o da Humeyd İbn Əbdurrəhmandan rəvayət edir ki, İbn Məsud belə demişidir: Mən gizli söhbət edənlərdən çəkinmədən onlara yaxınlaşardım,kimliyindən aslı olmayəraq.  Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in yanına gəldim. yanında Malik İbn Mirarə Ər-Ruhəvi vardı. Hədisin (Söhbətin) sonuna çatdım, belə deyirdi: “Ey Allahın Rəsulu, gördüyün kimi mənə bu qədər gözəllik verilmişdir. Heç bir kəsin məni ayəqqabımın iki bağında belə keçməsini istəmərəm. Bu həddi aşmaqdır?” dedi. O da: Xeyir, bu həddi aşmaq deyildir. Ancaq həddi aşamaqtəkəbbürlənməkdir, dedi, yaxud haqqı tanımamaq və insanları xor görməkdir, özünü onlardan üstün saymaqdır, dedi. Bunun üçündür ki, İsrail oğulları Allahın ayələrini inkar etmə, peyğəmbərləri öldürmə kimi küfrü vacibedən şeyləri etdikdə, Allah onlara qarşısı alınmaz qəzəbini endirdi. Onlara dünya zillətinin yanında əməllərinin tam qarşılığı olaraq axirət zillətini də verdi. Əbu Davud ət Tayəlisi belə demişdir: Bizə Şöbə  da Aməşdən o da İbrahimdən, o da Əbu Mamərdən nəql edir ki, Abdullah İbn Məsud belə demişdir: İsrail oğulları bir gündə üç yüz peyğəmbər öldürür, sonra da axşam üstü tərəvəz bazarını qurardılar. İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Abdussaməd o da Əbandan o da Asımdən o da Əbu Vaildən o da Abdulah İbn Məsuddan nəql edir ki, Rəsulullah salləllahu aleyhi vəsəlləm belə demişdir: Qiyamət günündə şiddətli əzaba düçar olanlar peyğəmbərin öldürdüyü və ya peyğəmbər öldürən, zəlalətdə olan imamı (başçı) və rəsm heykəl ərsəya gətirənlər. “Məhz bunlar üsyan etdikləri və həddi aşdıqlarına görədir”: Bu da çəkdikləri cəzanın başqa bir səbəbidir. Onlar üsyan edərdilər və həddi aşırdılar. Asilik — qadağaları etməkdir. Həddi aşmaq da icazə verilən və əmr edilənin xaricinə çıxmaqdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təala əmrinə müxalifət olaraq qadağalarını edəmləri, icazə verilməyan şeyləri etməkdə həddi aşanları, haramları edənləri və onların başlarına gələn şeyləri bəyan etdikdən sonra keçmiş ümmətlərdən gözəl işlər görərək itaət edənlərə diqqət çəkdi və onlar üçün ən gözəl mükafat vardır dedi. Qiyamətə qədər də vəziyyət belədir. Kim ki, yazıb oxumağı bilməyən peyğəmbərə tabe olarsa onun üçün əbədi xoşbəxtlik vardır. Onlara gələcək üçün qorxu, keçmişi üçün dəqəm qüssə yoxdur. Necə ki, Allah Təala belə buyurmuşdur:“Şübhəsiz ki, Allahın dostlarının heç bir qorxusu yoxdur və onlar kədərlənməyacəklər”(Yunis, 62).

Mələklər də can verənlərə belə deyarlər: Həqiqətən də: “Rəbbimiz Allahdır!”– deyib sonra düz yol tutan kəslərə mələklər nazil olar. “Qorxmayın və kədərlənməyin! Sizə vəd olunan Cənnətlə sevinin!” (Fussilət, 30).

İbn Əbi Hatim belə demişdir, Bizə atam, o da İbn Əbi Ömər əl Ədənidən, o daSufyandan, o da Əbi Nəcihdən, o da Mucahiddən rəvayət edir ki,  Səlman radiyallahu anh demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dən keçmiş dinimdə olanları soruşdum, onların namazları və ibadətləri haqqında danışdım. O zaman bu  haqda “İman gətirənlərdən müsəlmanlardan, yəhudi, xristian və sabiilərdən Allaha, axirət gününə (sədaqətlə) inanan..”  ayəti endi. Suddi də belə demişdir:  “İman gətirənlər, yəhudi, xristian və sabiilər” ayəti Səlman Farisinin yoldaşları haqqında idi. O peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə söhbət edirdi. Səlman Farisi yoldaşları haqqında ona xəbərlər verdi. Onlar namaz qılarlar, oruc tutarlar, sənə iman edərdilər, sənin göndəriləcəyinə iman edərdilər, dedi. Səlman onları mədh edəndən sonra Allahın Nəbisi (salləllahu aleyhi və səlləm) ona: Ey Səlman onlar Cəhənnəmlikdir dedi. Bu Səlmanı çox kədərləndirdi. Allah Təala da bu ayəni endirdi.

Yəhudilərin imanı Tevrata və Musanın (aleyhi salam) sünnətinə tutunmaqdır. Bu da İsa əleyhissalam gələnə qədər davam edər. İsa gəldikdə kim hələ də Tövrata və Musa əleyhissalamin sünnətinə tabe olarsa onları tərk edib İsa əleyhissalama tabe olmazsa həlak olar. Xristiyanların da imanı belədir. Onlardan kim İncilə və İsa əleyhissalamın şəriətinə tabe olarsa məqbul bir mömin olar.  Bu da Muhamməd salləllahu aleyhi və və səlləm gələnə qədər davam edər. Onlardan kim Muhamməd salllahu aleyhi vəsəlləmə  tabe olmaz, İsanın sünnətinə və İncilə bağlı olduğu şeyləri tərk etməzsə, həlak olar.

İbn Abi Hatim, belə demişdir. Səid İbn Cubeyrdən də bənzəri rəvayət edilmişdir. Mən də deyirəm ki, bu rəvayət  Əli İbn Əbi Təlhanın İbn Abbasdan həmin ayət haqqında dediklərinə zidd deyyldir. İbn Abbas:  Allah bundan sonra”Kim islamdan başqa bir din axtararsa bu ondan qəbul olunmaz və o axirətdə ziyan edənlərdəndir” (Ali İmran, 85) ayəsini nazil edib, demişdir.  Çünki İbn Abbasın dediyi budur ki,Muhamməd salllahu aleyhi və səlləmin şəriətinə müvafiq olmayan hər hansı bir yol və ya əməl qəbul olunmayəcaq. yalnız Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm) göndərildikdən sonra onun gətirdiklərinə uyğun olanlar qəbul olunur. Amma ondan öncəkilərdən kim öz zamanınındakı rəsula tabe olarsa o doğru yoldadır, qurtuluş yolundadır. Bu fikrə görə yəhudilər Musa aleyhissalama tabe olub öz zamanlarında Tövratı tətbiq edənlərdir. yahud kəliməsi həvadət sözündən gəlir ki bu da sevmək deməkdirvə ya təhəvvadsözündən gəlir ki, o da tövbədir. Məsələn Musa Əleyhissalamın “İnna hudna ileyk” (Araf, 156) sözü kimi, sənə tövbə etdik deməkdir. Onlara bu adın verilməsi tövbə etmələrindən və bir birilərini sevmələrindəndir. yaqub əleyhissalamın  böyük oğlu yahudayə da nisbətləndikləri üçün də belə deyilmişdir. Əbu Amr İbn Əla da belə demişdir: Çünki onlar tövrat oxuyarkən yırğalanardılar, buna görə də onlara yəhudi deyilmişdir. İsa əleyhissalam göndərildikdə İsrailoğullarının ona tabe olub ona itaət etmələri vacib oldu. Onun dostları və dinindən olanlar Xristiyanlardır (Nəsranilərdir). Onlara belə deyilməsi öz aralarında yardımlaşdıqlarına görədir. Onlara ənsar da deyilir, necə ki, İsa əleyhissalam “Allah yolunda kim mənim köməkçim olacaqdır?” — deya soruşdu. (O zaman) həvarilər dedilər: “Bizik Allahın köməkçiləri! (Ali İmran, 52). Onlar Nasıra adlı bir yerə endiklərinə görə də belə adlandırldıqları rəvayət edilmişdir.Bunu Qatadə və İbn Cureycdən nəql edilir həmçinin  İbn Abbasdan da rəvayət edilmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Nasara Nasranın cəm formasıdır. Necə ki, Nəşavanın Nəşvanın cəmi olduğu və Sükaranın Sekranın cəmi olduğu kimi. Qadına da Nəsranə deyilir. Şair belə demişdir:

Hənəfi deyildir o, Nəsranədir o qadın..

Allah Təala Muhamməd Salllahu aleyhi və səlləmi son peyğəmbər və bütün insanlar üçün elçi olaraq göndərdikdə , xəbər verdiyi şeylərdə onu təsddiqləmələri, əmr etdiyi şeylərdə ona itaət etmələri və qadağan etdiyi şeylərdən çəkinmələri onlara fərz oldu. Məhz bunlar həqiqi möminlərdir. Ümməti Muhəmmədə möminlər deyilməsi güclü iman etdiklərinə və yaqinliklərinin güclü olmasına görə idi. Həm də onlar bütün keçmiş peyğəmbərlərə və sonralar gələcək olan qeyblərə iman edərdilər.

Sabiilər haqqında isə ixtilaf edilmişdir. Sufyan sevri, Leys İbn Süleymdən rəvayət edilir ki, Mucahid belə demişdir. Sabiilər Məcusilər, yəhudilər və Xristianlar arasında bir qövm idi. Onların dini yox idi. Bunu İbn Əbu Naceh də ondan rəvayət etmişdir. Ata ilə Səid İbn Cubeyrdən də belə rəvayət edilmişdir. Əbu Aliyə, Rəbi İbn Ənəs, Suddi, Əbu Şaasa, Cabir İbn Zeyd, Dəhhaq və İshaq İbn Rahavəyh də: Sabiilər əhli kitabdan Zəbur oxuyan bir firqədir,demişdilər. Bunun üçündür ki, Əbu Hənifə ilə ishaq: Kəsdiklərini yeməkdə, qadınları ilə evlənməkdə bir maneə yoxdur,demişdilər. Hüşeymdən mütarrif belə demişdir: Biz Hakəm İbn Utbənin, yanında idik. Bəsrəli bir adam ona Həsəndən onlar haqqında: Sabiilər Məcusilər kimidir, dediyini rəvayət etdi. Hakəm də “sizə deməmişdim?”dedi. Əbdurrəhman İbn Mehdidən, Müaviya İbn əbdul Kərim, Həsəndən: Onlar mələklərə ibadət edən bir qövmdür dediyini eşitdim, demişdir. İbn Cərir belə demişdir. Bizə Muahmməd İbn Abdul ala, o da Mutəmir İbn Süleymandan rəvayət edir ki,  onun atası demişdir: Ziyad, Sabiilərin qibləya yönələrək beş vaxt namaz qıldıqlarını xəbər verdi. Deyirdi ki, Vali Ziyad onlardan cizyəni ləğv etmək istədi. Sonradan onların mələklərə ibadət etdikəri xəbərini aldı.

Əbu Cəfər ər Razi belə demişdir: Mənə çatan məlumata görə Sabiilər mələklərə ibadət edən, Zəbur oxuyan və qibləya yönələrək namaz qıılan bir qövmdür. Səid İbn Əbu Arubə də Qatadədən belə rəvayət etmişdir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə yunis İbn Abdulala, o da İbn Vəhbdən, o da İbn Əbizzinaddan rəvayət etmişdir ki, atası belə demişdir: Sabiilər İraq tərəfdə Kusa bölgəsində yaşayən bir qövmdür. Onlar bütün peyğəmbərlərə inanar və ildə otuz gün oruc tutarlar. yamənə tərəf yönələrək gündə beş vaxt namaz qılarlar. Vəhb İbn Münəbbehdən Sabiinlər haqqında soruşdular o da belə dedi: Onlar Allahı bir qəbul edərlər. Əməl etdikəri bir şəriətləri yoxdur, kafir də sayılmazlar. Abdullah İbn Vəhbdən rəvayət edilir ki, Əbdurrəhman İbn Zeyd belə demişdir: Sabiilik dinlərdən bir dindir. Onlar mosul yarımadasında idilər. Ləiləhə illallah deyardilər. Nə əməllləri nə də kitabları nə də peyğəmbərləri var idi. Ancaq Lə iləhə illallah deyardilər. Hər hansı bir peyğəmbərə iman etməzdilər. Buna görə də müşrüklər peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) və əshabını onlara bənzədərək Sabii deyardilər və bununla Ləiləhə illallah deməklərini qəsd edərdilər. Xəlil də belə demişdir. Onlar dinləri xristiyan dininə bənzəyan bir qövmdür. Ancaq qiblələri Cənub küləklərinin əsdiyi tərəfdir. Özlərinin Nuhun dinindən olduqlarını iddia edərdilər. Qurtubi, Mucahid, Həsən və İbn Əbi Nacehdən rəvayət etmişdir ki, onların dinləri yəhudiliklə Məcusilik arasında idi. Kəsdikləri yeyilməzdi. İbn Abbas qadınları ilə evlənmək olmaz, demişdir.  Qurtubi belə demişdir: Bəzi alimlərin dediyinə görə onlar Allahın təkliyini qəbul edir və eyni zamanda ulduzların təsirinə inanarlar. Bunun üçündür ki, Əbu Səid əl İstaxri bir sualın cavabında onların kafir olduqları fətvasını vermişdir. Razi də onların ulduzlara ibadət etdiklərini üstün rəy hesab etmişdir. yəni ibadət və dua üçün ulduzları qiblə etdiklərini və ya Allah aləmin idarəsini ulduzlara həvalə etdiyinə, inanardılar. İbrahim aleyhi səlamın mübahisə etdiyi və inanclarını qəbul etmədiyi Kəldanilər də bu rəydə idilər. Allah ən doğrusunu biləndir, rəylərin ən açıq aydını Mucahid ilə tərəfdarları Vəhb İbn Münəbbehin bu fikridir: Onlar yəhudilik, Xristiyanlıq, Məcusilik və müşriklik kimi bir din üzərində deyildirlər. Onlar öz fitrətlərini qoruyurdular. Tabe olduaları oturaqlaşmış bir din yox idi. Buna görə də Müşriklər müsəlman olanlara sabiilər deyardilər. yəni o gün üçün geniş qəbul edilən bir dindən olmayanlar deməkdir. Bəzi alimlər də Sabiilər o kəslərdir ki, onlara hər hansı bir peyğımbərin dəvəti çatmayıb,demişdilər. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təala İsrailoğullarına onlardan aldığı möhkəm əhdi, tək və şəriki olmayana imanı, peyğəmbərlərinə tabe olmağı xatırladaraq belə deyir və onlardan möhkəm əhd alarkən dağı başlarının üstünə qaldırdığından xəbər verir, verdikləri sözü təsdiqləsinlər, onun üstündə var qüvvələri ilə, qətiyyatlə və əzimlə dayənsınlar. Necə ki, belə demişdir: “Bir zaman dağı yerindən qoparıb onların başı üstünə bulud kimi qaldırmışdıq və onlar da elə zənn etmişdilər ki, dağ onların üstünə düşəcək. (Biz onlara): “Sizə verdiryimizdən möhkəm yapışın və içindəkiləri xatırlayın ki, bəlkə, qorxasınız!” (Əraf, 171). Burada istifadə olunan tur sözü dağ mənasındadı. Çünki Əraf surəsində belə təfsir edilmişidir. İbn Abbas, Mucahid, Ata, İkrimə, Həsən, Dəhhaq, Rəbi İbn Ənəs və digərləri də belədemişdilər. Bu da açıq aydındır. İbn Abbasın bir rəvayəti də belədir: Meşə örtüyü olan dağa Tur deyilir. Belə bir ötüyü olmayan dağa isə tur deyilməz. Fitnə hədisində İbn Abbas belə demişdir. Onlar Allaha itaətdən çıxdıqları zaman Allahın əmrinə tabe olsunlar deya dağ başlarının üstünə qaldırıldı. Suddi də belə demişdir: Səcdə etmək istəmədikdə Allah dağa onların üstünə düşməyi əmr etdi. Onlar da dağa baxdılar ki dağ onları əhatə edib. Bu zaman səcdəya qapandılar, bir tərəfləri üstə səcdə edərkən o biri tərəfləri ilə dağa baxırdılar. Allah onlara rəhmi gəldi və dağı çəkdi. Onlarda:“Allaha and olsun ki, Allaha edilən səcdələrdən əzabı ortadan qaldıran səcdə qədər gözəl səcdə yoxdur”,  dedilər.  Onlar beləcə səcdə edərdilər. Məhz Allahu Təalanın Dağı başlarının üstünə qaldırdıq dediyi budur.

Həsən: Sizə veridyimizi qüvvətlə tutun sözündə: yəni Tövratı tutun demişdir. Əbu Aliyə ilə Rəbi İbn Ənəs də Qüvvətlə tutun yəni itaətlə tutun demək olduğunu, qeyd etmişdirlər. Mucahid də içindəkilərə əməl etməklə tutun, demişdir. Qatadə də: Ciddiyatlə tutun yoxsa dağı üstünüzə ataram, demişdir. Deyilir ki, Onlar da bunu təsdiq etdilər, özlərinə veriləni qüvvətlə tutacaqlarını təsdiqlədilər. Dağı üstünüzə ataram sözünün mənasıda dağı başınıza yıxaram deməkdir. Əbu Aliyə ilə Rəbi: içindəkiləri yada salın, ayəsi haqqında Tövratdakıları oxuyun və onunla əməl edin demişdir. Allah Təala: “Sonra bunun ardınca siz üz döndərdiniz” dedi. yəni bu möhkəm və ağır sözdən sonra ondan üz çevirdiniz, yol dəyişdirdiniz, əhdi pozdunuz deməkdir. “Əgər Allahın lütfü və rəhmi olmasaydı” yəni tövbənizi qəbul etmək, sizə nəbilər və rəsullar göndərməklə, olan lütfü olmasaydı “əlbəttə, ziyana uğrayənlardan olardınız” bu isə möhkəm əhdi dünya və axirətdə pozmuş olmaqla ziyana uğrayərdınız, deməkdir.

63-cü ayənin təfsirinə bax.

 

Allah Təala “Həqiqətdə siz bilirsiniz ki” ayəsiylə deyir ki, ey yəhudi cəmaatı, Allahın əmrinə qarşı çıxan, onlardan Şənbə tətilinə hörmət və şəriətə uyğun əmrinin yerinə yetirilməsi haqqında aldığı möhkəm əhd və razılaşmasına qarşı çıxanların başlarına nələrin gəldiyini bildiniz. Onlar Şənbə günü balıq ovlamaq üçün hiyləya əl atdılar. Şənbə günündən əvvəl tilov iynələri, torlar və hovuzlar hazırladılar. Balıqlar isə öyrəşdikləri kimi Şənbə günü sürü şəklində gəldikləri zaman o tor və tələlərə düşürdülər. O gün ondan qaça bilmədilər. Şənbə günü keçdikdən sonra isə gecə vaxtı həmin ovları götürdülər. Bunu etdikdə Allah onların surətlərini meymunlara döndərdi. Onlar xarici görünüş olaraq insanlara ən çox bənzəyan məxluqlardır lakin,həqiqi insanlar deyildirlər. Bunların əməl və hiylələri də belədir, çünki onlar zahirdə haqq kimi görünsə də batində belə deyildirlər. Cəzaları da əməlllərinin cinsindən oldu. Bu hadisə Əraf surəsində  geniş olaraq verilmişdir. Belə ki, Allah Təala orada belə buyurur: “Onlardan dəniz sahilində yerləşən kənd barəsində xəbər al! O vaxt onlar şənbə günü (üçün qoyulmuş qadağanı) pozurdular. Şənbə günü onların balıqları üzə çıxaraq onların yanına axışır, şənbədən başqa günlərdə isə onlara tərəf gəlmirdilər. Günah etdiklərinə görə Biz onları beləcə sınayırdıq.” Suddi belə demişdir: Bunlar Əylə xalqıdır. Qatadə də belə demişdir.  Təfsirçilərin rəylərini geniş olaraq həmin ayənin təfsirində verəcəyik, InşəAllah.

Biz də onlara: “(Zəlil və) həqir meymunlar olun!” – dedik. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam, o da Əbu Huzeyfədən, o da Şibldən, o da İbn əbi Nəcihdən rəvayət etdi ki, Mucahid onlara: “(Zəlil və) həqir meymunlar olun!”  ayəsi haqqında belə demişdir: Onların qəlbləri çevrildi özləri isə çevrilmədilər. Bu ancaq Allah Təalanın: ”belində çoxlu kitab daşıyan ulağa bənzəyirlər” (Cümə, 5) ayəsində keçən misal kimidir. Bunu İbn Cərir, Müsənnadan, o da Əbu Huzeyfədən, o da Muhamməd İbn Ömər əl Bahilidən, o da Əbu Asimdən, o da İsadan, o da İbn Əbi Nəcihdən, o da Mucahiddən belə rəvayət etmişdir. Bu Mucahiddən gələn yaxşı bir sənəddir. Bu söz qəribə bir sözdür, bu və ya digər yerlərdə ayələrin zahrinə uyğun gəlməməkdədir. Allah Təala belə demişdir: “De: “Allah yanında cəza etibarilə bundan daha pisini sizə xəbər verimmi? Allahın lənətlədiyi, ona qəzəbləndiyi, özlərini də meymunlara və donuzlara döndərdiyi şəxslər və tağuta ibadət edənlərdir.”(Maidə, 60)  Əhvi də təfsirində “həqir meymunlar olun!” haqqında İbn Abbasdan belə rəvayət etmişdir:   Allah onlardan meymunlar və donuzlar yaratdı. İddiasına görə gənclərini meymunlara, yaşlılarını isə donuzlara döndərdi. Şeyban ən Nəhvi “həqir meymunlar olun!”ayəsi haqqında belə demişdir: Hamısı uluyan meymunlar oldular. Kişili qadınlı insan olduqları halda quyruqları əmələ gəldi. Ata əl Xorasani də belə demişdir: Ey kənd xalqı, “həqir meymunlar olun!” deya səslənildi. Onlara o pis işi qadağan edənlər onların yanlarına gələr: “Ey filankəs, sizi bundan çəkindirmədik mi?” soruşardılar. Onlar da başları ilə “Bəli” deyardilər.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əli İbn əl-Hüseyn, o da Abdullah İbn Muhamməd İbn Rabia Misisdə, o da Muhamməd İbn Müslimdən yəni ət Taifidən, o da İbn əbi Nacihdən, o da Mucahiddən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: Şənbə günü qadağasına riayət etməyənlər süd sağımı qədər meymuna çevrildilər. Sonra həlak oldular. Surətləri dəyişdirilənlərin nəsli olmadı. Dəhhaqdan rəvayət olunur ki, İbn Abbas belə demişdir: Allah onları günahlarına görə meymunlara çevirdi. Onlar ancaq üç gün yaşadılar. Surətləri dəyişdirilənlər üç gündən artıq yaşamadılar. yemədilər, içmədilər nəsilləri olmadı.  Allah meymunları, donuzları və digər məxluqatı kitabında bildirdiyi kimi altı gündə yaratdı. Bunlar isə meymun surətinə çevrildilər. Allah istədiyinə istədiyi kimi belə edər. Onu istədiyi şeya çevirə bilər.

Əbu Cəfər Rəbidən rəvayət edir ki, Əbu Aliyə“həqir meymunlar olun!”ayəsində alçaq  zəlilllər olun, demişdir. Mucahid, Qatadə, Rəbi və Əbu Malikdən də belə rəvayət edilmişidir. Muhamməd İbn İshaq, o da Davud İbn əbil-Huseyndən, o da İkrimədən belə rəvayət edir ki, İbn Abbasdan demişdir: Allah İsrailoğullarına sizə fərz qıldığı Cüməni fərz etdi. Onlar isə müxalif çıxaraq Şənbə gününü seçdilər. Ona hörmət etdilər və onlara əmrolunanı tərk etdilər. Şənbə günündən başqasını qəbul etmədikləri üçün Allah da o gündə onları sınağa çəkdi. Ora Əylə ilə Tur arasında yerləşir. Digər adı ilə ora Mədyan deyilirdi. Allah onlara şənbə günü balıq ovlamağı və onu yeməyi haram etdi. Şənbə günü balıqlar dəniz sahilinə gələr, gün keçən kimi gedərdilər.Nə kiçik nə də böyük bir dənə də görünməzdi. Şənbə günü isə axın axın gələrdilər. Hər dəfə belə olardı. Aradan uzun bir müddət keçdiyi zaman balıq əti üçün darıxmağa başlayərkən, onlardan biri şənbə günü gizlicə bir balıq tutdu. Onu bir iplə bağlayəraq təzədən suya buraxdı. İpin bir ucunu isə sahildə bir budağa bağlayəraq qoyub getdi. Ertəsi gün gəlib onu götürdü. yəni mən şənbə günü balıq ovlamadım deya hiylə işlətdi. Onu götürüb yedi. Növbəti şənbə günü də eynisini təkrarladı. İnsanlar balıq iyini hiss elədilər. Kənd camaatı Allaha and olsun ki, balıq iyi gəlir dedilər. Sonra isə həmin şəxsi bu iş üstündə yaxladılar. Onlar da onun  kimi etməyə başladılar. Bunu uzun bir müddət gizlicə etməyə başladılar. Allah da onlara əzab etmədi. Sonradan isə balıqları açıq aydın ovlayəraq bazarda satmağa başladılar. İçərilərindən fəzilət sahibi insanlar: Vay olsun sizə, Allahdan qorxun dedilər və onları etdikləri işdən çəkindirməya çalışdılar. Başqa bir qrup balıqlardan yemədi amma həmin insanları bu etdikləri işdən çəkindirmədilər. “O zaman onlardan bir dəstə dedi: “Allahın məhv edəcəyi və ya şiddətli əzaba düçar edəcəyi bir tayfayə nə üçün öyüd-nəsihət verirsiniz?” Onlar dedilər: “(Bu,) Rəbbiniz yanında üzrxahlıq etmək üçündür. Bəlkə, onlar (pisəməllərdən) çəkinsinlər!”” (Əraf 164). Etdikərinə qəzəbləndiyimiz üçün dedilər.

İbn Abbas belə demişdir. Onlar bu haldaykən o kiçik azlıq (fəzilət əhli) məclislərində və məscidlərində qaldılar. İnsanları itirdilər və görə bilmədilər. Bibirlərinə insanlara nəsə olub, baxın görün o nədir? dedilər. Onlara baxmaq üçün evlərinə getdikdə qapıların üzlərinə bağlı olduğunu gördülər. Dan yeri söküləndə isə artıq meymun olmuşdular. Qadınları da meymun olmuşdular. Uşaqları da meymun olmuşdular. İbn Abbas belə demişdir: Əgər onları bu pisliklərdən çəkindirınlər qurtulmasa idi Allah hamısını həlak edəcəkdi. O Allahın Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)ə “Onlardan dəniz sahilində yerləşə kənd barəsində xəbər al!”(Əraf 163) dediyi kənd budur. Dəhhaq İbn Abbasdan eynisini rəvayət etmişdir. Suddi də “Siz artıq içərinizdən şənbə günü həddi aşanları tanıyırsınız. Biz də onlara: “Həqir meymunlar olun!”– dedik.” ayəsi haqqında  onlar Əylə xalqıdır. O dəniz sahilində  bir kənddir. Allah yəhudilərə şənbə günü hər hansı bir iş görməyi qadağan etmişdir. Şənbə günü gəldiyi zaman balıqlar xortumlarını (ağızlarını) sudan çıxarar, bazar günü isə dənizin dərinlikərinə dalardılar.  Digər şənbə gününə kimi heç biri görünməzdi. Məhz Allah Təalanın “Onlardan dəniz sahilində yerləşən kənd barəsində xəbər al! O vaxt onlar şənbə günü (üçün qoyulmuş qadağanı) pozurdular. Şənbə günü onların balıqları üzə çıxaraq onların yanına axışır, şənbədən başqa günlərdə isə onlara tərəf gəlmirdilər.” (Əraf 163) dediyi budur.

Bəzilərinin könlü balıq istədi. Bir çuxur qazdı onu da kanalla dənizə birləşdirdi. Şənbə günü kanalı açdı. Balıqlar çoxluq halında gəlib özlərini o çuxura atdılar, su az olduğu üçün çlxa bilməzdilər. Bazar günü olduğu zaman da gəlib onu tutdu. Həmim adam balığı qızartmağa başlayərdı, qonşusu iyi hiss edib soruşanda vəziyyəti başa salardı. O da onun kimi edərdi. Nəticədə balıq yeyilməsi çoxalmağa başladı. Alimləri onlara : Vay olsun sizə siz şənbə günü ov edirsiniz bu sizin üçün halal deyildir dedilər. Onlar da biz onu bazar günü tuturuq dediər. Fəqihlər isə: Xeyir siz onları suyu açıb onların suya girdikləri gün tutdunuz,  dedilər. Onlar inad edərərk bundan əl çəkmədilər. Çəkindirənlər bir birilərinə Allahın məhv edəcəyi və ya şiddətli əzaba düçar edəcəyi bir tayfayə nə üçün öyüd-nəsihət verirsiniz?”dedilər. yəni öyüd verilərkən sizə qulaq asmayən bir cəmiyyatə niyə öyüd verirsiniz, dedilər. Bəziləri də,  Rəbbinizin yanında üzrxahlıq etmək üçündür. Bəlkə, onlar çəkinsinlər,dedilər.Digərləri qulaq asmadıqda Müsəlmanlar Allaha and içirik ki, sizinlə eyni  kənddə yaşamayəcağıq dedilər və kəndi divarla iki yerə böldülər.

Müsəlmanlar bir qapı açdılar Şənbə günü qadağasını pozanlar  da başqa bir qapı açdılar. Davud əleyhissalam onlara lənət oxudu. Müsəlmanlar öz qapılarından, kafirlər isə öz qapılarından cıxmağa başladılar. Müsəlmanlar bir gün çıxdılar, kafirlər isə həmin günü qapılarını açmadılar. Qapını açmaları ləngidiyi zaman müsəlmanlar divardan aşdılar və onların bir birinin üstünə sıçrayən meymunlar olduqlarını gördülər. Qapını açdılar onlar da ətrafasəpələndilər. Məhz Allah Təalanın “Özlərinə qoyulan qadağanı pozduqları zaman Biz onlara: “Həqir meymunlar olun!”– (Əraf, 166) dediyi budur. Bu da “İsrail oğullarından kafir olanlar həm Davudun, həm də Məryam oğlu İsanın dili ilə lənətləndilər. Bu, onların asi olduqlarına və hədləri aşdıqlarına görə idi” (Maidə, 78) ayəsi ilə ifadə edilənlər həmin meymunlardır.

Məndə deyirəm ki, bu imamların bu rəylərini qeyd etməkdə məqsədimiz Mucahidin digər alimlərə müxalifət edərək onlar xarici görkəmcə deyil, mənəvi olaraq meymuna döndülər dediyinə izah gətirmək üçün idi. Doğru olan isə bunun həm xarici görkəmcə, həm də mənəvi olaraq olmasıdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bəziləri: “Fəcəalnəhə nəkələn” ayəsindəki əvəzliyin meymunlara aid olduğunu demişdir. Onun balıqlara aid olduğu da deyilmişdir.  Cəzayə aid olduğunu, kəndə aid olduğunu da deyanlər olmuşdur. Bunları İbn Cərir nəql etmişdir. Doğru olan isə  əvəzliyin kəndə aid olmasıdır, mənası da Allah o kəndi etdi, deməkdir ki, burda da məqsəd şənbə günü həddi aşdıqları  səbəbi ilə kəndin əhalisi, deməkdir. ”Nəkalən” onları cəzalandırdıq, aləmlərə ibrət etdik deməkdir.  Necə ki, Allah Təala Firon üçün də: “Allah da onu dünya və Axirət əzabı ilə yaxaladı.” (Naziyat, 25) demişdir.

“Onun Öndəkinə və  arxadasındakına” yəni öndəki və arxadakı kəndlərə deməkdir. İbn Abbas da belə demişdir. O kəndi başlarına gətirdiyimiz əzabla ətrafdakı kəndlərə ibrət etdik. Necə ki, Allah Təala belə demişidir. “Biz sizin ətrafınızda olan məmləkətləri məhv etdik. Bəlkə,  qayıdalar deya, ayələri onlara cürbəcür şəkildə bəyan etdik. (Əhqaf, 27).

Bu ayə də onlardandır: Məgər Bizim, yer üzünə gəlib onu tərəflərindən azaltdığımızı görmürlərmi? (Rad, 41). Bu məna müxtəlif rəylərdən birinə görədir. Bu rəyin məqsəd məkan etibari ilə öndəki və arxadakı deməkdir. Eyniylə Muhamməd İbn İshaq, o da Davud İbn Hüseyndən, o da İkrimədən rəvayət edir ki,  İbn Abbas : Önündəki və arxasındakı kəndlərə demişidir. Səid İbn Cubeyr də həmin gün orada iştirak edən insanlara demişdir.  İsmayıl İbn əbi Xalid, Qatadə və əl Avfi“Beynə yedeyhə — Şənbə günü məsələsi haqqında həddi aşanlardan caza almadan qalanlara ibrət etdik” deməkdir,demişdilər. Əbu Aliyə, Rəbi və Atiyyə də “arxasındakı” ayəsi haqqında İsrailoğullarından onlardan sonrayə qalanlara ibrət etdik ki, belə etməsinlər,demişdilər. Bunlar belə deyardilər: Məqsəd zaman etibarı ilə önlərindəki və arxalarındakıları nəzərdə tutmaqdır. Bu da özlərindən sonra gələnlər üçün doğrudur, bu hadisə onlara ibrət olar. Amma keçmişdəkilərə necə ibrət ola bilər? Bu ayənin belə təfsir edilməsi yəni özlərindən əvvəlkilərə ibrət olması necə doğru ola bilər? Hesab edirəm ki, düşünən heç kim belə deməz. Bu halda bundan qəsd edilən məna məkan etibari  ilə önündəkilər və arxalarındakıların olmasıdır. O da ətrafdakı kəndlərdir. Necə ki İbn Abbas və Səid İbn Cubeyr belədemişdilər. Allah daha  yaxşı bilir. Əbu Cəfər Ər Razi Rəbi İbn Ənəsdən, rəvayət edir ki, Əbu Aliyə Onun Öndəkinə və  arxadasındakınaibrət etdikAyəsi haqqındabelə demişdir: Qalan günahlarına cəza etdik,demişdilər. İbn Əbi Hatim belə demişidir: İkrimə, Mucahid, Suddi, Həsən, Qatadə və Rəbi İbn Ənəsdən də belə dedikləri (cəza) rəvayət edilmişdir. Qurtubi, İbn Abbas, Suddi, Fərra və İbn Atiyyədən “öndəki” o qövmün günahlarını, arxasındakı isə onlardan sonra o günahın bənzərini edənlərə demişdilər.  Razi bu yöndə üç rəy çatdırmışdır.

Birincisi: Öndəki və  arxasındakı ayəsində   məqsəd əvvəl gəlib keçmiş və qədim kitablardan xəbəri olan kəslərdir. İkincisi: O gün yaşayən kəndlər və ümmətlərdir. Üçüncüsü Allah Təala onu bu hərəkətdən əvvəl və sonra bu kimi şeyləri edən bütün insanlara ibrət etmişdir. Bu da Həsənin rəyidir.

Mən də deyirəm ki, “Öndəkilər və  arxadakılar” ayəsində nəzərdə tutulan rəylərin doğrusu o gün mövcud olan və baş verənlərdən xəbərdar olanlardır. Necə ki, Allah Təala belə buyurmuşdur: “And olsun ki, Biz sizin ətrafınızda olan məmləkətləri  məhv etdik” (Əhkaf 27). Etdikləri əməllərə görə kafir olanlara müsibət üz verməkdə davam edəcək  (Rad, 31). Bizim, gəlib ərazini hər tərəfdən əskiltdiyimizi görmürlərmi? (Ənbiya 44).

Deməli onları öz dövründəkilərə ibrət etmiş, özlərindən sonra gələnlərə isə inkar edilməyacək şəkildə doğru xəbərlərlə öyüd vermişdir. Buna görə də “Allahdan qorxanlar üçün bir öyüd” demişdir. “Allahdan qorxanlar üçün bir öyüd”ayəsində Muhamməd İbn İshaq belə demişdir. Davud İbn əl Hüsayn, İkrimə, İbn Abbas: Onlar qiyamətə qədər onlardan sonra gələnlərdir,demişdilər. Həsən ilə Qatadə də onlar özlərindən sonra gələrək, Allahın qəzəbindən qorxanlar və çəkinənlərdir, demişdilər. Suddi ilə Avfi də Ümməti Muhamməddir (salləllahu aleyhi və səlləm), demişdilər.

Mən də deyirım ki, burada öyüddən məqsəd, qarşısını alıcı və çəkindirici şeylərdir, yəni bunların başına gələn şiddət və cəza etdikləri haram və işlətdikləri hiylə səbəbiylədir, deməkdir. Belədirsə Allahdan qorxanlar onların etdiklərindən çəkinsinlər ki, eynisi onların başına gəlməsin.  Necəki, İmam Əbu Abdullah İbn Batta belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Muhamməd əl Muslim , o da Həsən İbn Muhamməd İbn Sabah Zəfəranidən, o da yəzid İbn Harundan, o da Muhamməd İbn Ömərdən, o da Əbu Sələmədən o da Əbu Hureyrədən rəvayət etdi ki,  Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  belə demişdir: yəhudilərin daşıdığı günahları siz daşımayın, yoxsa sonra ən adi hiylələrlə Allahın haram etdiklərini halal saymağa başlayərsınz. Bu gözəl bir sənədlə rəvayət edilmişdir.Bunu Əhməd İbn Muhamməd İbn Muslim Hafiz Əbu Bəkr əl Hatib əl Bağdadi güvənli hesab etmişdir. Digər raviləri də məşhurdur. Buxarnin şərtinə uyğundur. Allah ən doğrusunu biləndir.

65-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala deyir ki: Ey İsrail oğulları, inək barəsində və qatilin müəyyan edilməsi, Allah Təalanın ölünü diriltməsi və qatilin kim olduğunu açıq-aydın deməsi haqqındakı nemətlərimi xatırlayın. Misal üçün: Dəvə kəsmək üçün nəhr, qoyun üçün isə zəbh istifadə edilir. İri buynuzlularhaqqında da ixtilaf etmişdilər. Onun üçün nahr də zəbh də istifadə edilir,demişdilər. Ən yaxşısı Quranın açıq ifadə etdiyi zəbh sözünü istifadə etməkdir. Bir də nəhrin yeri (gərdan) ilə zəbhin (boğaz) yeri bir-birinə yaxındır. İbn Münzir belə demişdir: Gərdandan kəsilənin boğazdan, boğazdan kəsilənin də gərdandan kəsilməsində ixtilaf bilmirəm. Ancaq İmam malik bunu məkruh saymışdır. Bəzən insan bir şeyi məkruh görər ama həmin şeyi haram etməz. Əbu Abdullah belə demişdir: Bu inək hadisəsi də Musa əleyhissəlama Tövratda qasamə andından əvvəl endirilmişdir.

Qissənin açıqlaması: İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Həsən İbn Muhəmməd İbn Sabah o da yəzid İbn Harundan o da Hişam İbn Həssəndən o da Muhəmməd İbn Sirindən o da Ubeydə Əs-Səlmanidən nəql edir ki: İsrail oğullarından bir adam sonsuz idi, uşağı olmurdu. Malı da çox idi. Onun mirasçısı olaraq bir qardaşı oğlu var idi. Qardaşı oğlu onu öldürdü, sonra onu gecə bir adamın qapısının ağzına atdı. Sonra da səhər açılanda onları bu işdə günhalandırdı. Hər iki tərəf silahlandılar, bir birlərinə hücum etdilər. İçlərindən ahıl adamlar: “Nə üçün bir-birinizi öldürürsünüz? İçinizdə Allahın Rəsulu var” dedilər və Musa əleyhissəlamın yanına gəlib qissəni (olanları) danışdılar. O da: “Allah sizə bir inək kəsmənizi əmr edir” dedi. Onlar da : Sən bizi ələ salırsan?” dedilər. O da: Cahillərdən olmaqdan Allaha sığınıram, dedi. Dedi ki: Əgər etiraz etməsələr lakin bir inək kəssələr, bu yetərli olardı. Ancaq onlar çətinləşdirdilər, Allah da onlara bu işi çətinləşdirdi. Axırda kəsməli olduqları inəyi tapdılar. Onu başqa bir inəyi olmayan bir adamın yanında tapdılar. O da: Dərisi dolusu qədər qızıl verməsəniz satmaram, dedi. Onu dərisini dolusu qədər qızıla aldılar. Onu kəsdilər, ətinin bir qismiilə adama vurdular, o da qalxdı, “səni kim öldürdü?” dedilər. O da : Bu, dedi və qardaşının oğlunu göstərdi. Sonra da yıxılıb öldü. Ona mirasından heç bir şey vermədilər. Bu hadisədən sonra qatilə miras verilmədi. Bunu İbn Cərir də Əyyubundan o da  Muhəmməd İbn Sirindən o da  Ubeydə yolundan oxşar şəkildə rəvayət etmişdir.

Bunu Abd İbn Humeyd də təfsirində: Bizə yəzid İbn Harun nəql etdi deya rəvayət etmişdir. Adəm İbn əbi İyas da təfsirində: Əbu Cəfər Ər Razi, o da Hişam İbn Həssən yolundan belə rəvayət etmişdir. Adəm İbn əbiİyas da təfsirində belə demişdir: Bizə Əbu Cəfər Ər-Razi o da Rəbidən o da Əbu Aliyədən qissəni belə anlatmışdır: İsrail oğullarında zəngin bir adam var idi, uşağı olmurdu. Bir yaxını var idi, o da mirasçı idi. Mirasına yiyalənmək üçün onu öldürdü. Sonra da onu yol ayrıcına atdı. Musa aleyhissalamın yanına gəldi ve dedi: Qohumum öldürüldü, başım böyük dərdə girdi. Qatilini səndən başqa tapacaq kimsəni bilmirəm, dedi. Musa da xalqa: Allah üçün olsun, kimin bu barədə biliyi varsa bizi məlumatlandırsın. Biliyi olan heç kim çıxmadı. Qatil Musa əleyhisalama tərəf döndü Sən Allahın nəbisisən, Rəbbindən istə bunu bizə açıqalasın, dedi. O da Rəbbindən istədi, O da ona “Allah sizə bir inək kəsməyinizi əmr edir” deya vəhy etdi. Onlar da buna məəttəl qaldılar: “Sən bizi ələ salırsan?” dedilər. O da: Cahillərdən olmaqdan Allaha sığınıram, dedi. Onlar da: “Rəbbinə dua et, bizə onun nə cür olduğunu xəbər versin. O da: “O nə yaşlı olmayan nə də cavan olmayan, ikisi arasında orta yaşlı bir inəkdir, deyir, dedi” (Bəqərə, 67-68). Onlar da: “Rəbbinə dua et, bizə rəngini bəyan etsin, dedilər. O da:O deyir ki: Onun rəngi sapsarıdır, baxanların gözü qamaşır”. Onlar da: “Rəbbinə dua et, o necə bir şeydir? İnəklər bir birinə oxşayırlar, inşəAllah taparıq, dedilər. O da: O sabanı çəkəcək qədər əzilmiş deyildir, əkin də sulamaz, alacası (qarışıqrəngli) da yoxdur, dedilər. Onlar da: İndi həqiqəti söylədin deyib onu kəsdilər, az qala etməyəcəklərdi.” Deyir ki: Əgər ilk əmr edildiklərində gördükləri hər hansı bir inəyi kəssə idilər, bu onlar üçün yetərli olardı. Ancaq onlar çətinləşdirdilər, Allah da onlara çətinləşdirdi. Əgər, InşəAllah taparıq, deməsəydilər sonsuza qədər tapa bilməzdiər.

Bizə çatdığına görə onu ancaq yaşlı bir qadının yanında tapdılar. Qadının yetimləri var idi, onlara özü baxırdı. Qadın başqa inəyin uyğun gəlmədiyini bilincə qiyməti qaldırdı. Onlar da Musanın yanına gəldilər, onu filan qadının yanında tapdıq, o isə qiymətini bir neçə dəfə qaldırır, dedilər. Musa da: Allah sizə yüngülləşdirmişdi siz isə çətinləşdirdiniz; o qadını razı edin, dedi. Onlar da onu alıb kəsdilər. Musa əleyhissalam onlara: İnəyin bir sümüyü ilə ona vurmalarını əmr etdi. Onlar da etilər. Ölü dirildi, qatilin adını dedi. Sonra da yıxılıb öldü. Qatil tutuldu, o da Musa əleyhisalama müraciət edən adam idi. Allah onu ən pis əməli ilə öldürdü.

Muhəmməd İbn Cərir belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Səid o da atasından o da əmisindən o da babasından nəql etdi ki, İbn Abbas inək haqqında belə demişdir: Musa əleyhissalam zamanında yaşlı bir adam var idi. Malı da çox idi. Qardaşı uşaqları isə kasıb idilər, malları yox idi. Qoca kişinin də uşağı olmamışdı. Mirasçıları qardaşı oğulları idilər. Onlar: Kaş ki,  əmimiz ölərdi, malına mirasçı olardıq, dedilər. O da uzun yaşadığına görə şeytan onlara  gəldi: “Əminizi öldürmək, malına mirasçı olmaq və cəzasını şəhər xalqına ödətdirmək istəyirsinizmi?” dedi. Çünki iki şəhər var idi, onlar birində yaşayırlardı. Ölən iki şəhər arasında öldürülərsə iki şəhərin arası ölçülər, hansına yaxındırsa cəzası onlara ödətdirilirdi. Şeytan onların ağlını aldı, həmin adam ölmədiyi üçün gedib onu öldürdülər. Sonra da onu o birisi şəhərin qapısına atdılar. Səhər açılanda qocanın qardaşı oğulları gəldilər.

Əmimiz şəhərinizin qapısında öldürüldü, qanpulunu verməlisiniz, dedilər. Şəhər xalqı da: Allaha and içirik ki, biz öldürməmişik, qatili də bilmirik kimdir, şəhərin qapısını da səhərə qədər açmamışıq, dedilər. Musa əleyhissalamın yanına getdilər, onun yanına gəldikdə qocanın qardaşı oğulları: Əmimizi onların şəhərlərinin qapısında öldürülmüş şəkildə tapmışıq, dedilər. Şəhər əhalisi də Allaha and içirik ki, onu biz öldürməmişik, şəhərimizin qapısını da bağladığımız andan etibarən səhərə qədər açmamışıq, dedilər. Cəbrayıl əleyhissalam, Musa əleyhissalama hər şeyi eşidən və bilən Allahın əmrini gətirdi, bir inək kəsib onun bir hissəsi ilə ona vurmalarını əmr etdi.

Suddi demişdir:  İsrail oğullarından malı çox olan bir nəfər var idi. Onun da ehtiyac içində bir qardaşıoğlu var idi. Bu oğlan ondan qızını istəmişdi o da vermək istəməmişdi. Gənc əsəbləşmiş Allaha and içirəm ki, əmimi öldürər qızını alaram, qanpulunu da yeyarəm dedi. Gənc onun yanına gəldi, orayə İsrail oğulları qəbilələrindən tacirlər gəlmişdi. Əmi,mənimlə gəl, o tacirlərdən mənə də mal götür, ola bilər ki mən də bu yolla qazanım. Səni görsələr mənə mal verəcəklər. Əmisi həmin gənclə gecə yola çıxdı, qoca o qəbiləya gəlib çatdıqda gənc onu öldürdü. Sonra da ailəsinə geri döndü. Səhər açıldıqda da özünü  əmisini axrırmış kimi göstərdi. Sanki harda olduğunu bimirdi, onu tapa bilmirdi. Ona tərəf getdi və qəbilənin onun (meyidin) başına toplaşdığını gördü, Onları günahlandırdı, əmimi öldürmüsünüz qanpulunu ödəyin dedi. Ağlamağa və başına torpaq ələməya başladı. Ah əmim, vay əmim deya fəryad etdi. Onlar da vəziyyəti Musa əleyhissalama çatdırdılar o da qanpulu vermələrinə hökm etdi. Ona: Ey Allahın rəsulu Allaha dua et ki, bizə bunu kimin etdiyini xəbər versin, günahkar tutulsun. Allaha and içirik ki, qan pulu bizim üçün əhəmiyyatli deyil, lakin belə ittiham edilməkdən utanırıq, dedilər. Məhz Allah Təalanın “O zaman siz bir nəfəri öldürmüşdünüz və onun (qatili) barəsində mübahisə edirdiniz. Allah isə sizin gizlətdiklərinizi aşkara çıxarar” (Bəqərə, 72) dediyi budur.

Musa da onlara Allah sizə bir inək kəsməyi əmr edir dedi. Onlar da: Biz səndən qatili, qətl ediləni soruşuruq sən isə bizə inək kəsməyi deyirsən, bizi ələ salırsan, dedilər. O da: Cahillərdən olmaqdan Allaha sığınıram, dedi. İbn Abbas belə demişdir: Əgər bir inək gətirib onu kəssəydilər bu kifayət edərdi. Ancaq onlar çətinləşdirdilər. Musaya inad etdilər: Allah da onlara çətinləşdirdi. Onlar: bizim üçün dua et ki, onun nə cür inək olduğunu xəbər versin, dedilər. O da: O ne yaşlı nə də cavandır, ikisinin ortasındadır, deyir, dedi. Burada istifadə edilən fərid sözü doğmamış yaşlı, bikr isə doğmamış və ya bir qarın doğmuş cavan deməkdir. Avan isə bunların ortasında olandır . Musa onlara Sizə əmr ediləni edin dedi. Onlar da Rəbbinə dua elə bizə onun rəngini bildirsin, dedilər. O da : Onlara rənginin sapsarı olduğunu baxanlara xoş gəldiyini bildirir dedi. Onlar da Rəbbinə dua et o necə bir şeydir, axı inəklər birbirinə bənzəyir dedilər, InşəAllah tapaq dedilər. O da: O xış sürmüş kimi əzilməmiş, sahə sulamamış,  ləkəsi qüsuru da yoxdur, dediyini dedi. Onlar da: İndi həqiqəti ortayə çıxardın, dedilər. O inəyi axtarmağa başladılar. Onu tapa bilmədilər.

İsrail oğullarından bir adam var idi, atasına çox itaətkar idi. Ona bir adam baş çəkdi, özüylə bir ləl gətirmişdi, ona satmaq istədi. Atası yatırdı açar da başının altında idi. Adam ona bu ləli məndən yetmiş min dirhəmə satın alarsanmı, dedi. Gənc də ona: Atam oyansın sənə səksən min verərəm dedi. O isə Atanı oyandır sənə altmış min dirhəmə verim dedi. Tacir qiyməti endirdi, otuz minə qədər düşdü. O biri isə atasının oyanmağını gözləmək şərti ilə yüz minə qədər çıxdı. Satıcı çox israr etdikdə : Allaha and içirəm ki, artıq onu almayəcaç deyarək atasını oyandırmaq istəmədi. Allah ona o lələ əvəz olara həmin inəyi verdi. İnəyi axtaran israiloğulları ona rast gəldilər, inəyi onun yanında gördükdə başqa bir inəklə dəyişməyi təklif etdilər. O da qəbul etmədi. İki inək verdilər yenə qəbul etmədi. On inəyə çıxdılar yenə qəbul etmədi. Onlar da almadan səndən əl çəkən deyilik dedilər. Onu Musa əleyhissalamin yanına apardılar. Ey Allahın Nəbisi, biz o inəyi bu adamın yanında tapdıq, o isə satmaq istəmir, biz onun bədəlini veririk,  dedilər. Musa da ona inəyini onlara ver dedi. O da ey Allahın Rəsulu, bu mala mənim çox ehtiyacım var dedi. O da haqlısan dedi və ora yığışmış insanlara : İnəyin sahibini razı edin dedi. Onlar ağırlığı qədər qızıl verdilər. O da qəbul etmədi onlar da artırdılar. Ən sonda 10 qatına qədər artırdılar. Onlara satdı və pulunu aldı. Onlar da inəyi kəsdilər. Musa əleyhissalam: bir parçası ilə ona vurun dedi. İki kürək arasındakı hissəsi ilə vurdular.Ona səni kim öldürdü dedilər. O da qardaşımın oğlu dedi. O da : Əmimi ölüdürərəm , malını alaram, qızını nigahlayəram deyan gənc idi. Gənci tutub öldürdülər.

Süneyd belə demişdir: Bizə Həccac İbn Muhamməd, o da İbn Cureycdən, o da Mucahid ilə Həccacdan, onlar da Muhamməd İbn Kab əl Kurazi ilə Muhamməd İbn Qeysdən rəvayət edərək deyir ki, — burada hədislər birbirinə qarışır —  İsrail oğullarından bir qəbilə pis insanların çoxaldığını görüb, bir şəhər tikərək pislərdən ayrıldılar. Axşam olduğu zaman çöldə kim varsa içəri onu salar, səhər olduqda da başçıları oyanar ətrafa baxardı. Bir şey görmədikdə şəhərin qapılarını açardı. Axşama qədər insanlarla bir yerdə qalardılar. İsrail oğullarından malı çox olan bir adam var idi. Qardaşından başqa bir mirasçısı yox idi. Adam uzun müddət yaşadı. O da ona mirasçı olmaq məqsədi ilə onu öldürdü. Sonra onu aparıb şəhərin qapısına qoydu.

Sonra öz dostları ilə bir yerə gizləndilər. Başçıları qapıdan baxdı bir şey görmədikdə qapını açdı. Qətl edilmişi gördükdə qapını bağladı. Öldürülmüşün qardaşı və dostları səsləndilər: Ey, onu siz öldürdünüz sonra da qapını bağlayırsınız, dedilər. Musa bəni İsrail arasında çox qətl hadisəsi gördüyü üçün, hər dəfə bir öldürülmüşə rast gəldikdə ətrafındakı insanları danlayərdı.

Az qala öldürülənin qardaşı ilə şəhər əhalisi arasında döyüş çıxacaqdı. Sonda iki tərəf də silahlandılar. Sonra bəziləri dayəndılar, Musaya gəlib hadisəni danışdılar. Ey Musa bunlar bir adam öldürdülər, sonra da qapını bağladılar, dedilər. Şəhər əhalisi də: Ey Allahın Rəsulu pisliklərdən qaçdığımızı bilirsən. Gördüyün kimi pisliklərdən qaçmaq üçün bir şəhər inşa etdik. Allaha and içirik ki, onu biz öldürmədik, öldürənin də kim olduğunu bilmirik,  dedilər.

Allah da Musaya bir inək kəsmələrini vəhy edir. Musa onlara “Sizə bir inək kəsməyi əmr edir” dedi. Bu rəvayətlər: Əbu ubeydə, Əbu Aliyə, Suddi və digərlərindən gəlməkdədir. Aralarında bir az uyğunsuzluq vardır. Görünür ki, bunlar İsrailoğullarının kitablarından götürülmüşdür. Bunlar nəqli icazəli olan şeylərdəndir. Ancaq nə təsdiq edilər, nə də yalanlanmaz. Buna görə də bunlara etimad etmək olmaz, ancaq bizim haqq bildiyimiz şeylərə uyğun gələnlər  qəbul olunur. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təala Israiloğullarının dikbaşlılığını və peyğəmbərlərinə çox sual vermələrini xəbər verir. Bunun üçündür ki, onlar özlərini çətinliya saldıqca Allah da çətinləşdirdi. Əgər onlar adi bir inək kəssə idilər, məsələ bitərdi. Necə ki, İbn Abbas, Ubeydə və digərləri belədemişdilər. Ancaq onlar çətinləşdirdikcə Allah da onlara çətinləşdirdi. Onlar dedilər: “Rəbbinə dua et ki, onun nə cür olduğunu bizə bildirsin!” yəni bu inək necə bir inəkdir, xüsusiyyati nədir? İbn Cərir belə demişdir: Bizə Əssam İbn Əli o da Aməşdən, o da Minhal İbn Amrdan, o da Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki,  İbn Abbas belə demişdir: Əgər ən adi bir inək alsalar, onlara kifayət edəcəkdi. Ancaq onlar çətinləşdirdikləri üçün də Allah da  onlara da çətinləşdirildi. Sənədi səhihdir. Bunu İbn Abbasdan bir çoxları rəvayət etmişdirlər: Ubeydə, Suddi, Mucahid, İkrimə, Əbu Aliyə və sairləri. İbn Cureyc belə demişdir: Mənə Ata belə dedi: Əgər ən bəsit bir inək alsalardı, bəs edərdi. İbn Cureycdə belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dedi: Onlardan adi bir inək istəndi. Ancaq onlar işi çətinləşdirdikcə Allah da onlara çətinləşdirdi. And olsunki, onlar inşəAllah taparıq deməsəydilər, sonsuza qədər tapa bilməyacəkdilər.

O, nə çox qoca, nə də çox cavandır. yəni nə yaşlı bir qocadır, nə də erkək dəyməmiş bir körpədir. Necə ki, Əbu Aliyə, Suddi, Mucahid, İkrimə, Atiyyə əl Avfi, Ata əl Xorasani, Vəhb İbn Münəbbih, Dəhhaq, Həsən və Qatadə də belə demişdilər. yenə İbn Abbas da belə demişdir. Dəhhaq rəvayət edir ki, İbn Abbas: bunların ikisinin arasında olan orta yaşlı bir inəkdir ayəsi haqqında: yaşlı ilə cavan arasındadır, demişdir. Heyvanların ən güclü və ən gözəl olduqları bu vaxdır. İkrimə Mucahid, Əbu Aliyə, Rəbi İbn Ənəs,  Ata əl Xorasani, Dəhhaq və digərlərindən də belə rəvayət edilmişdir. Suddi rəvayət edir ki, “əl-Avanu”belə deməkdir: Özü ilə balasının balasının doğduğu arasında bir şeydir. Hüşeym belə demişdir: o da Cüveybirdən, o da Kəsir İbn Ziyaddan rəəvayət edir ki, Həsən inək haqqında əhilləşməmişdir, demişdir. İbn Cureyc, Atadan rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir. Kim sarı ayəqqabı geyinərsə geyindiyi müddətdə şad xürrəm olur. Məhz Allah Təalanın “Baxanları sevindirir”. dediyi budur. Eyni şəkildə Mucahid ilə İbn Vəhb də : O sarı ididemişdilər. İbin Ömər də Onun qaşqası sarı idi demişdir. Səid İbn Cubeyr də, Buynuzu ilə qaşqası sarı idi demişdir. İbn  Əbi Hatim belə demişdir: Mənə atam, Nəsr İbn Əli, bizə Nuh binQeys,Əbu Rəca rəvayət etdi ki, Həsən: O “o, sarı rəngli parlaq bir inəkdir” ayəsi haqqında: Qara, qapqara demişdir. Bu qəribdir, doğru olan birincidir. Buna görədir ki, sapsarı deya təkid edilmişdir. Atiyyə əl Avfi də Sarılığından qarayə çalırdı, demişdir. Səid İbn Cubeyrdə “Faqiun Lovnuhə”ayəsi haqqında Rəngi sadədir demişdir. Əbu  Aliyə, Rəbi İbn Ənəs, Suddi, Həsən və Qatadədən də, belə rəvayət edilmişdir. Şərik, Mamərdən rəvayət edir ki, İbn Ömər “Faqiun Lovnuhə” : Rəngi safdır demişdir. Avfi təfsirində İbn Abbasdan nəqlən: Çox sarı olduğu üçün hardasa ağ kimi görünürdü demişdir. Suddi də baxanları sevindirir ayəsində: Baxanların xoşuna gələr demişdir. Əbu Aliyə, Qatadə və Rəbi İbn Ənəs də belədemişdilər.Vəhb İbn Münəbbih də: Dərisinə baxdıqda sanki günəşin işıqları dərisindən çıxdığını sanırdın, demişidir. Tövratda da qırmızı idi deyilmişdir. Bəlkə də bu yazı xətası idi və yaxud, birincinin dediyi kimi, qırmızıya və sarıya çalan sarı idi, Allah ən doğrusunu biləndir.

“Çünki inək bizə bənzər görünür” yəni çox olduqları üçün onu bizə ayırd et  vəsfləndir,deməkdir İnşəAllah, biz düz yolda olarıq.  İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Yəhya əl Əvdi əs Sufi, o da Əbu Səid Əhməd İbn Davud əl Haddaddan, oda Mansur İbn Zazanın qardaşoğlu Surur İbn Əl Muğirə əl Vasitidən, o da Abbad İbn Mansurdan, o da Hasenden, o da Əbu Rafidən, o da Əbu Hureyreden   rəvayət edir ki, Rəsulullahsalləllahualeyhi və səlləm belə demişdir: Əgər İsrailoğulları İnşəllah düz yolu taparıq deməsəydilər, əsla tapa bilməyacəkdilər. Bunu Hafiz
Əbu Bəkr İbn Mərdəveyh təfsirində, başqa bir yolla; Surur Muğirə  o da  ,  İbn Zazandan, o da Abbad İbn Mansurdan o da Həsəndən o da Əbu Rafidən, o da əbu Hureyrədən  rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Əgər İsrailoğulları İnşallah doğru yolu taparıq deməsəydilər əsla tapa bilməyacəklərdilər.Əgər onlar adi bir inək kəssə idilər bu kifayət edərdi. Fəqət onlar çətinləşdirdikcə Allah da onlara çətinləşdirdi. Bu baxımdan qərib bir hədisdir.  Onun ən yaxşı halı daha əvvəl Suddidən qeyd edildiyi kimi Əbu Hüreyrənin sözü olmasıdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Dedi: “buyurur ki, o, nə yer şumlamağa, nə də əkin suvarmağa ram edilməmiş bir inəkdir” yəni o torpağı şumlamaq üçün əhilləşdirilmiş bir inək deyildir. Dəyirman döndərmək üçün də öyrədilməmişdir. Əksinə sərbəstdir, yaxşıdır, sağlamdır, qüsursuzdur. “Onda ləkə-qüsur yoxdur”yəni onda əsas rəngindən başqa rəng yoxdur. Abdurrəzzak Mamərdən rəvayət edir ki, Qatadə : Müsəlləmətun kəlamı haqqında  onda eyib yoxdur, qusursuzdur deməkdir, demişdir. Əbu Aliyə ilə Rəbi də belə demişdirdirlər. Mucahid də heçbir ləkəsi yoxdur demişdir. Ata Əl Xorasani də ayəqları və yaradılışı qüsursuzdur demişdir. Mucahid : “Lə şiyatə fihə” ağ da deyildir, qara da deyildir deməkdir, demişdir. Əbu Aliyə Rəbi Həsən və Qatadəd də: Onda ağ rəng yoxdurdemişdilər.Ata əl Xorasani də: Birrənglidir, demişdir. Atiyyə əl Avfi, Vəhb İbn Munəbbih, İsmayıl İbn Əbi Xaliddən də belə rəvayət edilmişdir. Suddi də     “Lə şiyatə fihə”ayəsi haqqında ağ qara və qırmızıdan əsər əlamət yoxdur, demişdir. Bütün bu görüşlərin mənaları yaxındır. Bəziləri o “ram edilməmiş bir inəkdir” ayəsində dayənmış, zəlil deyildir,demişdilər. Sonra da sözə başlayıb, Torpağı şumlayər, yəni kotan çəkər, lakin dəyirman fırlantmamış,demişdilər. Bu zəyifdir. Çünki o zelul kəliməsini, işlə əzilməmiş, torpağı şumlamaz, əkini suvarmaz şəklində təfsir etmişdir. Qurtubi və digərləri də belə təfsir etmişdirlər.

Onlar: “İndi sən əsl həqiqəti bildirdin!”– dedilərQatadə bu kəlam haqqında: Bizə izah etdin, demişdir. Abduarrahman İbn Zeyd İbn Əsləm də, bundan əvvəldə onlara haqq (həqiqət) gəlmişdir demişdir. Onu kəsdilər. Halbuki az qala yerinə yetirməyacəkdilər. Dəhhaq rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: Az qala yerinə yetirməyacəkdilər, yəni yerinə yetirmək istəmirdilər. Çünki onlar onu kəsməmək istəmişdilər. yəni onlar bu qədər izahat, bu qədər sorğu sual dan sonra yenə də güclə kəsmişdilər. Bunda onları qınama var idi. Çünki onların məqsədi həmişə inad olmuşdu. Buna görə də az qala kəsməyacəkdilər.

Muhamməd İbn Kab ilə Muhamməd İbn Qeys də:  onu kəsdilər. Halbuki az qala yerinə yetirməyacəkdilər, kəlamında: çox bahalı olduğu üçündemişdilər ki, bunda etiraz etmək üçün səbəb vardır.Çünki bahalı olması yalnız İsrailoğullarndan nəql edilmişdir, Necə ki, Əbu Aliyə ilə Suddidən nəql olunmuşdur. Bunu Əl Avfi də İbn Abbasdan rəvayət etdmişdir.

Ubeydə, Mucahid, Vəhb İbn Münəbbih, Əbu Aliyə, Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də onu çox mal qarşılığında aldılar,demişdilər. Bunda isə ixtilaf vardır. Sonra qiyməti haqqında başqa fikirlərdə vardır. Abdurrazzak belə demişdir: Mənə İbn Uyeynə, o da Muhamməd İbn Sevaka rəvayət etdi ki, İkrimə belə demişdir: Onun qiyməti ancaq üç dinar idi. Bu İkriməya çatan yaxşı bir sənəddir. Görünür bunu da ehli-kitab qeydlərindən nəql etmişdir.

İbn Cərir belə demişdir: Başqaları belədemişdilər: Allah,barəsində mübahisə etdikləri qatili ortayə çıxardar və onlar biabır olarlar qorxusu ilə az qala etməyəcəkdilər. Bununla heç kimə isnad etməmişdir. Sonra da burada ən doğru olaraq bahalıq və biabrçılıq qorxusunu əsas götürmüşdür. Bunda da etiraz etmə səbəbi vardır. Ən doğrusu, Allah ən doğrusunu biləndir, Dəhhaqın İbn Abbas rəvayətidir, o da inad etmələridir. Müvəffəq olmaq  Allahdandır.

Məsələ: Bu ayədə bir inəyin xüsusiyyatləri yaxşıca bəlli olduqdan, və yaxud ümumiləşdikdən sonra təqyid edildiyindən heyvanda da sələmin icazəli olduğuna bu ayəti dəlil gətirmişdirlər. Necə ki, Malik, Əvzai, Şafii, Əhməd və Uləmanın sələf və xələf olaraq cumhuru bu fikidədilər. Dəlili də bu hədisdir: Bir qadın başqa bir qadını ərinə təsvir etməsin, əri onu görmüş kimi olar. Necə ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) xəta edərək öldürmədə və qəsdən öldürməya bənzəmədə qanbahası dəvəsini hədisdə keçən sifətlərlə təsvir etmişdir. Əbu Hanifə, Səvri və Kufə uləması isə, heyvan vəsfləri qaydalar çərçivsinə sala bilməyacəklərinə görə sələmi doğru hesab etməmişdirlər. Eynisi İbn Məsud, Hüzəyfə İbn yaman, Əbdurrəhman İbn Samurə və digərlərindən də nəql edilmişdir.

 

68-ci ayənin təfsirinə bax.

68-ci ayənin təfsirinə bax.

68-ci ayənin təfsirinə bax.

Buxari belə demişdir: “Fəddaraətum” ixtilaf etmək mənasındadır. Mucahid də belə demişdir; Çünki İbn əbi Hatim, o da atasından o da Əbu Huzeyfədən, o da Şibldən, o da İbn Əbi Nəcihdən rəvayət etmişdir ki, Mucahid bu kəlimə haqqında “İxtlaf etdiniz” mənasındadır demişdir. Ata əl Xorasani ilə Dəhhaq da “Mübahisə etmişdiniz”,demişdilər. İbn Cureyc də belə demişdir: Bəziləri: Onu siz öldürdünüz. dedilər, digərləri isə, Xeyir, siz öldürdünüz, dedilər. Əbdurrəhman İbn Zeyd  İbn Əsləm də belə demişdir. Mucahid də “gizlətdikləriniz” sözünü aşkara çıxartmırsız deya təfsir etmişdir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əmrə İbn Əsləm əl Bəsri , o da  Muhamməd İbn Tufeyl əl Abdidən, o da Sadaka İbn Rustəmdən rəvayət edir ki,  o,  Müsəyyab İbn Rafinin belə dediyini eşitdi: Bir adam iç içə yeddi evdə yaxşılıq etsə, mütləq Allah onu aşkara çıxarar. Bir adam yeddi evdə pislik etsə, mütləq Allah onu  da aşkara çıxarar. Bunun təsdiqi bu ayədir: Allah isə sizin gizlətdiklərinizi aşkara çıxarar. Biz dedik: ‘(İnəyin) bir parçasını ona (ölüya) vurun!’ Bu inəyin hansı parçası idi? Möcüzə bununla gerçəkləşmiş, qeyri adi hadisə bununla meydana gəlmişdir. Bu da özlüyündə bilinirdi. Əgər bildirilməsində bizə din və dünya baxımından hər hansı bir fayda olsaydı, əlbəttə Allah onu bizə bildirərdi. Ancaq bunu gizli saxlamışdır. Səhih bir yolla məsum (Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) tərəfindən bildirilməmişdir. Biz də Allah Təalanın gizli saxladığı kimi naməlum saxlayırıq.

Buna görə də İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Sinan  o da Əffan İbn Muslimdən, o da Abdulvahid İbn Ziyaddan, o da Aməşdən, o da Minhal İbn Amrdan, o da Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: İsrailoğulları o inəyi qırx il araşdırdılar. Sonda onu bir adamın mal qarası arasında tapdılar. Çox bəyandiyi bir inək idi. Ona qiymət verməya başladılar, o da qəbul etmədi. Sonunda dərisi dolusu qızıl boyun olaraq, onu kəsdilər. Bir parçası ilə ona vurdular, qətl edilmiş də qanı axaraq qalxdı. Səni kim öldürdü? Dedilər. O da Məni filankəs öldürdü, dedi. Həsən ilə Əbdurrəhman İbn Zeyd də: Ona bir parçası ilə vurdular,demişdilər. İbn Abbasdan gələn bir rəvayətdə: Qığırdaqlı bir sümüklə vurdular, demişdir. Bizə Əbdurrəzzaq, o da Mamərdən, oda Əyyubdan, o da İbn Sirindən  rəvayət edir ki, Ubeydə belə demişdir: Qətl edilmişəinəyin bir parça əti ilə vurdular. Mamərdən rəvayət olunur ki, Qatadə belə demişdir: Ona bud əti ilə vurdular oda canlandı: Məni filankəs öldürdü dedi. Vəki İbn Cərrah təfsirində belə demişdir: Bizə Nadr İbn Arabi rəvayət etdi ki, İkrimə Bud əti ilə vurdular, demişdir. Qalxdı məni filakəs öldürdü dedi. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Mucahid Qatadə və İkrimədən də belə rəvayət edilmişdir. Suddi də ona iki çiyni arasındakı ət parçası ilə vurdular demişdir. O da canlandı, ondan soruşdular, o da məni qardaşım oğlu öldürdü, dedi. Əbu Aliyə belə demişdir Musa əleyhissalam onlara sümüklərin biri ilə vurmalarını əmr etdi. Onlarda bunu etdilər və ruhu geri qayıtdı. Onlara qatilin adını verdi və sonra əvvəlki kimi öldü. Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də belə demişdir: Ona bir orqanı ilə vurdular. Dili ilə deyanlər, quyruq çıxışı ilə deyanlər olmuşdur.

“Allah ölüləri bu cür dirildir”: yəni ona bir parçası ilə vurdular, o da dirildi. Beləcə Allah Təala Qətl edilmişin üzərində gördükləri ilə qüdrət və diriltməsinə diqqət çəkmişidir. Allah Təala bu etdiyini onlar üçün axirətdə bir dəlil və aralarındakı ədavətə bir aydınlıq gətirmişdir. Allah Təala bu surədə 5 yerdə ölüləri diriltməkdən bəhs edir. “Sonra sizi öldükdən sonra yenidən diriltdik” Biri bu hekayədir. Biri isə ölüm qorxusu ilə yurdllarından izdihamla çıxanların hekayəsidir.  Biri xarabayə çevrilmiş kəndə baş çəkənin hekayəsidir. Biri də İbrahim əleyhissalamın 4 quşunu diriltmə hekayəsidir. Allah Təala ölü torpağı diriltməsini də çürüyan cəsədləri yenidən diriltməsinə dəlil etmişdir. Necə ki Əbu Davud Tayəlisi belə demişdir: Bizə Şubə, o da yala İbn Atadan, o da Vəki İbn Ədəsdən eşitdib ki,  Əbu Rəzin əl Uqeyli radiyallahu anh rəvayət edir ki: Ey Allahın Rəsulu, Allah ölüləri necə dirildir? dedim. O da “Sən keçdiyin quru bir çöldən yaşıllaşdıqdan sonra bir də keçməmisən?” dedi. Mən də: Bəli dedim. Məhz öldükdən sonra dirilmək də belədir. və yaxud Məhz Allah ölüləri belə dirildir, dedi. Bunun isbatı da Allah Təalanın bu ayətidir. Ölü torpaq onlar üçün bir dəlildir. Biz onu (yağışla) dirildir, oradan taxıl çıxardırıq, onlar da ondan yeyirlər. Biz orada xurma bağları və üzümlüklər yaratdıq, bulaqlar qaynadıb çıxartdıq ki, onların meyvələrindən və öz əlləri ilə becərdiklərindən yesinlər. Bəs onlar şükür etməyəcəklərmi? –(yasin 33-35)

Bu hadisə Maliki məzhəbində, yaralı xəfifcə işarət edərək məni filankəs öldürdü deməsini məqbul sayılmasına dəlil göstərilmişdir. Çünki yaralı qatili soruşduqda, məni filankəs öldürmüşdür demiş və bu sözsübut hesab edilmişdir. Çünki o vaxt ancaq doğru olanı daNisər. O halda olanyalan yerə ittiham etməz. Ənəs hədisini də burada üstün səbəb saymışdırlar.: Bir yəhudi bir cariyənin başını daşla əzərək öldürdü. Başını iki daşın arasında əzdi. Son nəfəsində bunu sənə kim etdi, filankəsmi yoxsa filankəsmi dedilər. O yəhudinin adı çəkiləndə başı ilə işarə etdi. yəhudi də tutuldu,  cinayətini etiraf edənə qədər buraxılmadı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də başını iki taş arasında əzilməsini buyurdu.İmam Malikdən belə dediyi də rəvayət edilmişdir: Qətl edilmiş tam işarə edə bilmədiyi halda , onun yiyalərinə and içdirilir.  Cumhurbuna müxalif çıxmış və Qətl edilmişə belə zəif işarəsini dəlil saymamışdırlar.

72-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala İsrail oğullarını Allahın ayələrinivə ölüləri diriltməsini görmələrinə görə onları qınayəraq və hədələyarək deyir ki: “Sonra bunun ardınca qəlbləriniz daşlaşdı” bütün bunları gördükdən sonra. “İndi onlar daş kimidirlər” heç bir zaman yumşalmayən daş kimi. Bunun üçün də, Allah Təala möminləri belə davranışlardan çəkindirmiş və demişdir: “İman edənlərin Allahı anma və Ondan enən Quran səbəbi ilə qəlblərinin ürpərməsi zamanı daha gəlmədi mi? Onlar daha əvvəl özlərinə kitab verilənlər kimi olmasınlar. Onların üərindən uzun zaman keçdi və qəlbləri qatılaşdı. Onlardan bir çoxu yoldan çıxmış kimsələrdir” (Hədid, 16). Əvfi də təfsirində, İbn Abbasdan belə nəql etmişdir: Öldürülənə inəyin bir parçası ilə vurulunca heç bir zaman olamadığı kimi dirilib oturdu. Ona: “Səni kim öldürdü?” deyildi. O da: Məni qardaşımın uşaqları, dedi. Sonra ruhu götürüldü. Allah onun ruhunugötürüncə qardaşının uşaqları: Allaha and içirik ki, biz onu öldürmədik, dedilər və həqiqəti gördükdən sonra haqqı inkar etdilər. Allah da: “Sonra qəlbləriniz bunun ardından daşlaşdı” dedi. yəni qocanın qardaşı oğullarından sonra deməkdir. “İndi onlar daş kimidir yaxud da daha sərtdir” İsrail oğullarının qəlbləri aradan uzun zaman keçincə sərtləşdi, nəsiyyat alma vəziyyətindən uzaqlaşdı. Halbu ki, daha əvvəl bir sıra ayə və möcüzələr görmüşdülər. Artıq onlar daş kimi sərtdir. yumuşalması üçün çarə yoxdur. yaxud daşdan daha sərtdir. Çünki bəzi daşlardan bulaqlar fışqırır və çaylar axır. Bəzisi çatlayər, ondan su çıxar və toplanıb bir yerdə qalar. Bəzisi da Allah qorxusundan dağdan yuvarlanar. Onda özünə görə bir idrak və başa düşmə vardır. Necə ki, belə demişdir:

“yeddi göy, yer və onlarda olanlar Ona təriflər deyir. Elə bir şey yoxdur ki, həmd ilə Ona tərif deməsin, lakin siz onların tərifini anlamazsınız. Həqiqətən, O, Həlimdir, Bağışlayəndır”(İsra, 44). İbn Əbi Nəcih Mucahiddən belə deyirdi: İçindən su fışqıran, sudan çatlayən vəya Allah qorxusundan dağdan yuvarlanan hər daş Quranda yad edilmişdir. Muhəmməd İbn İshaq da belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd o da İkrimədən vəya Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas  bu ayə haqqında belə demişdir: Elə daşlar vardır ki sizin haqqa dəvət edilən qəlblərinizdən daha yumşaqdır. “Allah etdiklərinizdən qafil deyildir”: Əbu Ali Əl-Cubai təfsirində “elə daşlar vardır ki, Allah qorxusundan yuvarlanır” sözündə: O bulutdan dolunun düşməsidir, demişdir.  Qadi Baqilləni də: Bu uzaq bir təvildir, demiş, Razi də onunla razılaşmışdır. Vəziyyət Bəqillanin dediyi kimidir. Çünki bu, ləfzi dəlil olmadan mənasından çıxarmaqdır. Allah ən doğrusunu biləndir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Mənə atam o da Hişam İbn Ammardan o da Həkəm İbn Hişam Əs-Səqafidən o da  yəhya İbn Əbu Talibdən yəni yəhya İbn yaqubdan nəql etdi ki: “Elə daşlar vardır ki, ondan çaylar fışqırır” bu çox ağlamaqdır dedi. “Elə daşlar vardır ki, çatlayər və ondan su çıxar” bu da az ağlamaqdır. “Elə daşlar vardır ki Allah qorxusundan yuvarlanır” bu da qəlbin gözdən yaş tökülmədən ağlamasıdır, dedi. Bəziləri bunun məcaz növündən olduğunu iddia etmişdilər, o da qorxunun daşa isnad edilməsidir, necə ki “divar yıxılmaq istəyirdi” (Kəhf, 77) sözündə də divara istək nisbət edilmişdir. Razi, Qurtubi və digər imamlar: Buna gərək yoxdur, çünki Allah Təala onlarda bu sifəti yaradır, demişlər. Misal üçün, bu ayələrdə olduğu kimi: “Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu daşımaqdan (qorxub) imtina etdilər. Lakin insan onu boynuna götürdü. Doğrudan da, o, zalım və cahildir.”  (Əhzab, 72). “yeddi göy, yer və onlarda olanlar Ona təriflər deyir. Elə bir şey yoxdur ki, həmd ilə Ona tərif deməsin, lakin siz onların tərifini anlamazsınız. Həqiqətən, O, Həlimdir, Bağışlayəndır.”(İsra, 44). “Otlar da, ağaclar da səcdə edir.”(Rəhman, 6). “Məgər onlar Allahın xəlq etdiyi hər hansı bir şeyi müşahidə etməyiblərmi? Onların kölgələri müti surətdə Allaha səcdə edərək sağa-sola əyilir”(Nəhl, 48). “Sonra O, tüstü halında olan göyə tərəf yönəlib ona və yerə: ‘Könüllü surətdə və ya məcburi olaraq gəlin (əmrimə boyun əyin!)’– dedi. Onlar: ‘Könüllü olaraq gəldik!’– dedilər”(Fussilət, 11). “Əgər Biz bu Quranı dağa nazil etsəydik, sən onun Allahın qorxusundan boyun əyib parça-parça olduğunu görərdin. Biz bu misalları insanlar üçün çəkirik ki, bəlkə, fikirləşələr”(Həşr, 21).Onlar öz dərilərinə: ‘Nə üçün əleyhimizə şahidlik edirsiniz?’– deyacəklər. (Dəriləri) deyacək: ‘Hər şeyi danışdıran Allah bizi danışdırdı. Sizi ilk dəfə O yaratmışdır və siz (axırda) Ona qaytarılacaqsınız” Səhih hədisdə belə gəlmişdir: “Bu dağ bizi sevər, biz də onu sevərik”. Mütəvatir xəbərdə qeyd edilən, xurma kötüyünün ağlaması da belədir. Səhih Müslimdə belə deyilmişdir: Mən Məkədə bir daş bilirəm, mən Rəsulullah olaraq göndərilmədən əvvəl məni salamlayərdı. Onu indi də bilirəm. Qara daş üçün də belə deyilmişdir: O özünü salamlayəna qiyamət günündə haqq ilə şahidlik edər. Bu mənada daha da çox şey vardır.

Diqqət: Ərəb dilçiləri “fəhiya kəlhicərəti əv əşəddu kəsvəh” sözündəki əv ədatının şübhə üçün olmadğında icma etdikdən sonra fərqli bir rəy bildirərək belə demişlər: Burada əv ədatı vav mənasındadır, təqdiri də: Fəhiya kəlhicarəti və əşəddu kəsvəh-dir. Bu ayələrdə olduğu kimi: “Vələ tuti minhum asimən əv kəfura”  — onlardan heç bir günahkara və ya nankora itaət etmə! (İnsan, 24).“Uzrən və nuzrən” -üzr diləmək və ya qorxutmaq üçün  (Mursələt 6). Şair Nabiğa da belə demişdir:

Qadın belə dedi bir ah çəkərək

Baxıb göz oxşayən göyərçinlərə

Bütün bunlar bizim olardı gərək

Və ya yarsı qarışaydı bizimkilərə

Burada qeyd edilən əv nisfəhu və nisfəhu’ mənasındadır. Şair Cərir İbn Atiyyə də belə demişdir:

Xilafətə nail oldu və ya qədər belə imiş

Necə Musa qədəriylə Rəbbinin yanına getmiş

İbn Cərir: Naləl xilafətə və kənət ləhu qədərə qəsd edilmişdir, demişdir. Qurtubi də əlavə bir rəy də nəql etmiş və bunun seçim olduğunu göstərmişdir. Məsələn istər bunu istərsə də bunu et kimidir, demişdir. Məsələn: İstər Həsən Bəsri ilə otur istərsə də İbn Sirinlə sözündə olduğu kimi. Razi də bunu təfsirində qeyd etmiş və belə bir rəy də əlavə etmişdir: Bu qarşı tərəflə əlaqədar məsələni üstü örtülü şəkildə saxlamaq üçündür. Məsələn bir kimsənin çörək yoxsa xurma yedin sözü kimi. O bu ikisindən hansını yediyini bilir. Başqa biri isə belə demişdir: O: şirin və ya turş ye, sözü kimidir ki, ikisindən biri mütləqdir, demişdir.  yəni qəlbləriniz daş kimi və ya daha sərt oldu. Bu ikisinin xaricində deyildir, deməkdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Başqaları da belədemişdilər əv ədatı burada bəl (xeyir, hətta, əksinə) mənasındadır, təqdiri də əksinə daha sərtdirdemişdilər. Bu ayələrdə olduğu kimi, “İzə fəriqun minhum yaxşavnən nasə kəlxaşyatilləhi əv əşəddu xaşya”, — “Onlara vuruşmaq vacib edildikdə, içərilərindən bir dəstəsi Allahdan qorxduqları kimi və ya daha artıq qorxu ilə insanlardan qorxdular” (Nisə 77).  “Və ərsəlnəhu ilə miətun əlfin əv yəzidun” — Biz onu yüz minə vəya daha çox adama (peyğəmbər) göndərdik. (Saffət 147).  Fə kənə qabə qavseyni əv ədnə- O, iki yay uzunluğunda, hətta ondan da yaxın məsafədə idi. (Nəcm 9)

Başqaları isə belə demişdilər. Bunun mənası sizə görə “daş kimi və ya daha sərttir”, deməkdir. Bunu da İbn Cərir nəql etmişdir. Başqaları da belədemişdilər: Burda nəzərdə tutulan, qarşı tərəfə üstü örtülü saxlamaqdır, necə ki Əbu Əsvəd belə demişdir:

Məhəmmədi çox sevirəm

Abbası da,  Həmzəni də

Qəyyum seçiləni də

Bu sevgilər doğrudursa, demək  düzgün eləmişəm

Əgər doğru deyildirsə, mən  xəta da etməmişəm.

İbn Cərir belə demişdir: Heç şübhə yoxdur ki, Əbu Əsvəd bu adlarını verdiyi insanları sevməkdə şübhəli deyildir. Ancaq o qarşı tərəfə bunu şübhəli təqdim etmişdir. Deyirlər ki, rəvayətə görə Əbu Əsvəd bu beytləri söylədiyi zaman ona : “Şübhə etdin?” deyilmiş, o da “xeyir Vallahi” demiş və “Elə isə biz və ya siz (ikimizdən biri) ya doğru yolda, ya da açıq-aydın azğınlıq içindədir’. –(Səbə 24) ayəsini misal gətirmiş və bunu xəbər verən o ikisindən kim doğru yolda və ya azğın yolda olması haqqında şübhə içində idi?, demişdir. Bəziləri də belədemişdilər: Bunun mənası belədir: Qəlbləriniz bu ikisinin xaricində deyildir. ya daş kimidir və ya daha sərtdir. İbn Cərir belə demişdir: Buna görə ayənin mənası belədir: Qəlblərinin bəzisi daş kimidir “və” bəzisi də daşdan daha sərtdir. İbn Cərir başqa rəyi şərh etməklə bərabər bunu da üstün rəy hesab etmişdir.

Mən isə deyirəm ki, bu son rəy Allah Təalanın bu ayələrinə bənzəyir: Onların məsəli (zülmət gecədə) od qalayən kimsənin məsəlinə bənzər. (Bəqərə 17), yaxud onların (məsəli) zülmət içində göy gurultusu və şimşəklə yağan leysana (düşənlərin məsəlinə) bənzəyir -(Bəqərə 19), Kafirlərin əməlləri səhradakı ilğıma bənzəyir (Nur 39) yaxud (onların əməlləri) əngin dənizdəki qaranlığa bənzəyir (Nur 40) yəni onlardan bəziləri belə bəziləri də belədir, deməkdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Hafiz Əbu Bəkr İbn Mərdəveyh belə demişdir: Bizə Muhamməd İbn Əhməd İbn İbrahim, o da Muhamməd İbn Əyyubdan, o da Muhamməd İbn Abdullah İbn Əbissəlcdən, o da Əli İbn Həfsdən, o da İbrahim İbn Abdullah İbn Xətibdən, o da Abdullah İbn Dinardan, o da İbn Ömərdən rəvayət edir ki, Rəsulullahsalləllahualeyhi və səlləm belə demişdir: Allahın zikri xaricində çox söz danışmayın. Çünki Allahın zikri xaricində çox söz danışmaq qəlbi daşlaşdırır. Allahdan ən uzaq insan da qəlbi daş olandır. Bunu Tirmizi  Əl-Cami əsərində, Kitabus Zühd fəslində, İmam Əhmədin dostu Muhamməd İbn Abdullah İbn Ebissəlcdən rəvayət etmişdir. Başqa bir yolla da İbrahim İbn Abdulharis İbn Hatibdan belə rəvayət etmiş və qəribdir, onu ancaq İbrahim hədisindən bilirik, demişdir.

Bəzzar isə Ənəsdən bunu birbaşa olaraq rəvayət etmişdir: Dörd şey bədbəxtlik əlamətidir: Gözün ağlamayən olması, qəlbin daşlaşmış olması, uzun xəyallara dalmaq, dünyayə hərislik göstərmək.

Allah Təala deyir ki, “Ümüd edirsiniz?” ey mömünlər “sizə inanmalarına?” yəni ataları bu qədər açıq aydın ayələr görən bu azğın yəhudi firqələrinin sizə itaət edəcəyinimi sanırsınız? Sonra bunun ardınca ürəkləri sərtləşdi.  “onlardan bir zümrə var idi ki, Allahın Sözünü eşidib anladıqdan sonra, onu təhrif edirdilər” yəni onu uyğunsuz bir şəkildə yozardılar. “Onu eşidib anladıqdan sonra” yəni açıq aydın başa düşdükdən sonra. Bununla birlikdə bilə bilə ona qarşı çıxırdılar. “Halbuki onlar bilirlər” dəyişdirmə və təvil etmədə xəta etdiklərini bilirlər, deməkdir. Həmin hissə bu ayələrə bənzəməkdədir. İsrail oğulları )verdikləri əhdi pozduqlarına görə Biz onları lənətlədik və qəlblərini sərtləşdirdik. Onlar (Kitabda olan) kəlmələrin yerlərini dəyişdirirlər. (Maidə, 13).

Muhamməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Muhamməd İbn Əbi Muhamməd rəvayət etdi, o da İkrimə və yaxud Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: Sonra Allah nəbisinə və yanındakı möminlərə (onlar haqqında) ümüdlərini üzmələri üçün belə demişdir: “Siz (yəhudilərin )sizə inanacaqlarınamı ümid edirsiniz? Halbuki onlardan bir zümrə var idi ki, Allahın Sözünü eşidərdilər” Allahın sözünü eşidərlər demək Tövratı eşidərlər demək deyildir. Ancaq onlar Musadan Rəbblərini görmək istədikdə ildırım vuran insanlar idilər. Muhamməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə bir elm əhlirəvayət etdi ki, Onlar Musaya: Ey Musa bir bir əngəl səbəbi ilə Rəbbimizi görə bilmirik, sən onunla daNisərkən bizə də kəlamını eşiddir, dedilər. Musa da bunu Rəbbindən istədi, o da : yaxşı, onlara deki, təmizlənsinlər, paltarlarını yusunlar, oruc tutsunlar, dedi. Sonra da onları Tura çıxartdı. Onları bulud bürüdükdə Musa onlara səcdəya qapanmağı əmr etdi.  Onlar da səcdəya qapandılar. Rəbbi Musa ilə danışdı. Onlar da kəlamını eşitdilər. Ona əmrlər və qadağalar təyin edirdi. Bunu yaxşıca qavradıqdan sonra Musa onları İsrailoğullarına gətirdi. Onlar gəldikdə, içərilərindən bir qrup Onun əmretdiyini dəyişdirdilər. Və Musa İsrailoğullarına Allah sizə bunu vəbunları əmredir dediyi zaman Allahın zikr etdiyi o qrup: Ancaq sizə bunu bunu əmr etdi, dedilər. Allahın Musaya dediklərinin tərsini söylədilər.

Suddi də:Halbuki onlardan bir zümrə var idi ki, Allahın Sözünü eşidib anladıqdan sonra, onu təhrif edirdilər –kəlamı haqqında bu Tevratdır, onu dəyişdirdilər, demişdir. Suddinin bu izahı İbn Abbas ilə İbn İshaqın izahlarından daha genişdir. İbn Cerir isə hadisəya uyğun olaraq onu üstün rəy qəbul etdisə də, bu belədir. Çünki Allahın kəlamına eşitmək, Musa İbn İmranın eşitdiyi kimi eşitmək demək deyil. Allah Təala belə demişdir: “Əgər müşriklərdən biri səndən aman diləsə, ona aman ver ki, Allahın sözünü eşitsin” (Tövbə, 6) yəni ona təbliğ edilən kəlamı, deməkdir.Buna görə də Qatadə “Sonra eşidib anladıqdan sonra, bilə-bilə onu təhrif edirdilər” kəlamı haqqında Onlar Allahın kəlamını dinləyən, sonra da onu anlayıb dərk etdikdən sonra dəyişdirən yəhudilərdir, demişdir. Mucahiddə belə demişdir: Təhrif edənlər və gizləyanlər onların alimləridir. Əbu Aliyə də belə demişdir: Allahın, kitablarında Muhammmədsalləllahualeyhi və səlləmin sifəti ilə əlaqədar olaraq endirdiyi vəsflərin yerlərini təhrif etdilər. Suddi də bilərək demək yəni günah etdiklərini bilərək , demişdir.

Vəhb İbn Münəbbih də, İbn Zeyddən Allahın Sözünü eşidib anladıqdan sonra, onu təhrif edirdilər kəlamı haqqında belə demişdir: Allahın endirdiyi Tövratdır, onu təhrif edərdilər, halalını haram, haramını halal, içindəki haqqı batil, batili də haqq edərdilər. Onlara haqlı biri rüşvət verirdisə ona Allahın kitabını göstərirdilər, Onlara haqsız biri rüşvət verirdisə o kitabla onu haqlı çıxarardılar. Onlara hər hansı bir nəfər gələrsə və haqlı olmazsa, rüşvət də verməzsə ona haqqı əmr edərdilər. Allah da onlara belə dedi: “Siz Kitab oxuyub insanlara xeyirxahlığı əmr etdiyiniz halda, özünüz (bunu) unudursunuz? Məgər anlamırsınız?”(Bəqərə 44).

Onlar möminlərlə rastlaşanda: ‘Biz iman gətirdik!’– deyir, bir-birləri ilə xəlvətdə qalanda isə”:  Muhamməd İbn ishaq bu kəlam belə demişdir: Bizə Muhamməd İbn Əbi Muhamməd, o da İkrimədən və ya Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas: Onlar möminlərlə rastlaşanda: ‘Biz iman gətirdik!’– deyir —  kəlamı haqqında yəni dostunuz Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)ə iman etdik, deyardilər. Bunu əsasən sizinlə rastlaşanda belə deyardilər. Bir biriləri ilə rastlaşdıqda isə: Ərəblərə bunu danışmayın, çünki siz bunu onlara bildirsəniz, bu onlar üçün bir dəlil olar. Buna görə də Allah Təala Onlar möminlərlə rastlaşanda: ‘Biz iman gətirdik!’– deyir, bir-birləri ilə xəlvətdə qalanda isə: ‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız ki, Rəbbinizin yanında bunu sizə (qarşı) dəlil gətirsinlər?  kəlamını endirdi. yəni onun peyğəmbər olduğunu iqrar edirsiniz. Bilirsiniz ki ona tabe olmaq mövzusunda sizdən möhkəm bir  söz alınmışdır. O (nəbi) isə özünün bizim gözlədiyimiz və kitabımızda olan peyğəmbər olduğunu xəbər verir. Buna görə də onu inkar edin iqrar etməyin.

Allah Təala deyi ki, Məgər onlar bilmirlər ki, Allah onların gizli saxladıqlarını və aşkara çıxartdıqlarını bilir? Dəhhaqdan rəvayətdə İbn Abbas deyir ki, burada yəhudimünafiqlər qəsd edilmişdir. Onlar Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)ın əshabı ilə qarşılaşdıqları zaman, biz də iman etdik deyardilər. Suddi də belə demişdir. Bunlar yəhudilərdən bəziləridir. İman etdilər, sonra da münafiq oldular. Rəbi İbn Ənəs, Qatadə, sələf və xələfdən bir çoxları da belə demişdir. Hətta Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm, İbn Vəhb rəvayətində belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Mədinə qəsəbəsinə mömin olmayə girməsin, dedi. Buna görə də Kafir və münafiqlərin başçıları gedin iman etdik deyin. Geri qayıdanda inkar etdik deyarsiniz. Onlar mədinəyə tezdəndən gələr ərsdən sonra qayıdardılar. İbn Vəhb bu ayəni oxumuşdur: Kitab əhlindən bir zümrə dedi: ‘Möminlərə nazil edilənə günün əvvəlində iman gətirin və (günün) sonunda inkar edin ki, bəlkə onlar (öz dinlərindən) dönələr. – Ali İmran 72 dedilər. Onlar Mədinəyə girdikləri zaman Rəsulullahdan əldə etmək üçün, Biz müsəlmanlarıq deyardilər. Geri qayıtdıqda isə inkar edərdilər. Allah bunu peyğəmbərinə xəbər verdikdən sonra bu vəziyyətlərinə son qoyuldu. Artıq şəhərə girə bilmədilər. Möminlər də onların iman etdilkərini zənn edirdilər. Möminlər: Allah bu bu ayələri endirmədimi? Deyardilər. Onlar da Bəli deyardilər. Qövmlərinə yəni başçılarının yanına geri qayıtdıqda isə “‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız?” deyardilər. Əbu Aliyə ‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız? kəlamı haqqında belə demişdir: Kitabınızda Allahın Muhammədin (salləllahu aleyhi və səlləm) vəsfləri haqqında endirdiyini onlara xəbər verəcəksiniz?

Abdurrəzzaq Mamərdən rəvayət edir ki, Qatadə: ‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız ki, Rəbbinizin yanında bunu sizə (qarşı) dəlil gətirsinlər? kəlamı haqqında belə demişdir: Onlar bir peyğəmbər çıxacaq deyardilər, Birbiriləri ilə xəlvətdə qalanda isə ‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız? deyardilər. Bu təfsir haqqında başqa bir rəy də vardır: İbn Cureyc belə demişdir: Mənə Qasım İbn əbi Bəzzə rəvayət etdi ki, Mucahid ‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız  kəlamında belə demişdir: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Qurayza hadisəsində onların qalarının yanında dayəndı. Ey meymunların və donuzların qardaşları, tağuta sitayiş edənlər, dedi. Onlar da: Bunları Muhammədə kim xəbər verdi? dedilər. Bu söz ancaq sizin özünüzdəndən çıxdı, deyarək cavab verdilər. ‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız? — Əleyhizniə dəlil olsun deya Allahın fəth hökmünü danışırsınız.(burada fətəhallahu sözündə — iki mənanin birlikdə təfsiri verilib) İbn Cureyc Mucahiddən: Bu da onlara Əli radiyallahu anhı göndərdiyi zaman baş vermişdi. Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)ə əziyyat etdilər. Suddi də belə demişdir: ‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız ki, Rəbbinizin yanında bunu sizə (qarşı) dəlil gətirsinlər? Bunlar yəhudilərdən bəzi kimsələr idi, iman etdilər sonra münafiq oldular. Mömin ərəblərə əzablarından bəhs edərdilər. Bir birilərinə Allahın sizə bildirdiyindənmi bəhs edirsiniz. yəni sizə etdiyi əzabdan deməkdir. O zaman möminlər:Allah bizi sizdən daha çox sevir və biz Allah qatında sizdən daha dəyarliyik, deyardilər.

Ata əl Xorasani belə demişdir: ‘Allahın sizə bildirdiyini onlara danışırsınız? yəni lehinizdə və əleyhinizdə verdiyi hökmləri, deməkdir. Həsən Bəsri belə demişdir: Bu yəhudilər iman edənlərlə rastlaşdıqları zaman, biz də iman etdik deyardilər. Bir biriləri ilə baş başa qaldıqları zaman da Allahın sizə kitabınızda bildirdiyi şeyləri Muhammədin əshabına deməyin sonra Rəbbinizin yanında sizin əleyhinizə istifadə edər, sizə düşmən kəsilərlər, deyardilər.

Məgər onlar bilmirlər ki, Allah onların gizli saxladıqlarını və aşkara çıxartdıqlarını bilir? Əbu Aliyə belə demişdir:Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)iinkar və yalanlama haqqında gizlədiklərini deməkdir.Bu dəlillər kitablarında (var idi) tapardılar. Qatadə belə demişdir. Həsən Bəsri dədemişdirki, Allah onların gizli saxladıqlarını bilir- kəlamı- Allah onların gizlədiklərini bilir,deməkdir əlavə edir ki,gizlədikəri budur: Onlar Muhammədsalləllahualeyhi və səlləmin əshabına arxalarını çevirdikdən sonra, bir biriləri ilə baş başa qadıqları zaman Allahın kitablarında onlara bildirdiklərini danışmaqdan bir birilərini çəkindirərdilər. Muhammədin əshabı Allah qatında bunları istifadə etməsindən qorxardılar.  Aşkara çıxartdıqlarını bilir, o da Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabına: Biz də iman ettik demələridir. Əbu Aliyə, Rəbi və Qatadə də belə demişdir.

75-ci ayənin təfsirinə bax.

75-cı ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala deyir ki, “Onlardan bəziyazıb oxumağı bilməyənlər” yəni əhli-kitabdan bəziləri deməkdir. Bunu Mucahid demişdir. Ummiyun, ummi (yazıb oxumağı) kəliməsinin cəmidir. O da yaxşı yazmağı bilməyən deməkdir. Əbu Aliyə, Rəbi, Qatadə, İbrahim Naxai və digərləri “kitabı bilməzlər” sözündə belə demişlər ki, bu da açıq aydındır. yəni kitabın içindəkini bilməzlər deməkdir. Buna görə də, Rəsullullah salləllahu aleyhi vəsəlləmin sifətində: ummi, deyilmişdir. Çünki o yaxşı yazmağı bilmirdi. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Sən bundan əvvəl nə bir Kitab oxuya bilirdin, nədə onu əlinlə yaza bilirdin. Belə olsaydı, batilə uyanlar şübhəya düşərdilər” (Ənkəbut, 48). Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də belə demişdir: Bİz ummi bir ümmətik; yazmağı və hesablamağı bilmirik, (ilin) ay belə belə olur. yəni ibadətlərimizdə və onların vaxtlarında kitaba və hesaba ehtiyacımız olmaz, deməkdir. Allah Təala da: “Ummilərə özlərindən elçi göndərən Odur” (Cumuə, 2) demişdir. İbn Cərir də belə demişdir: Ərəblər yazı yaza bilməyən kişini atasına deyil anasına nisbətləndirirdilər, ummi  deyardilər. Deyir ki: İbn Abbasdan buna müxalif bir rəy də rəvayət edilmişdir: belə ki: Bizə Əbu Kureyb oda Osman İbn Səiddən o da Bişr İbn Umarədən o da Əbu Ravkdən o da Dahhaqdan nəql edir ki, İbn Abbas: ”Onlardan bəziləri ummilərdir” sözündə belə demişdir: Ummilər Allahın göndərdiyi nə bir elçini nə də endirdiyi bir kitabı təsdiq etməyən bir qövmdür. Öz əlləri ilə bir kitab yazdılar, sonra da cahil, ağılsız bir topluma: Bu, Allah qatındandır, dedilər. Deyir ki: Onların əlləri ilə bir kitab yazdıqlarını, sonra da Allahın kitablarını və peyğəmbərlərini inkar etdikləri üçün onlara ummi deyildiyi xəbər vermişdir. Sonra İbn Cərir belə demişdir: Bu yozum, Ərəb dilində geniş yayılmış olaraq bilinən tərifə ziddir. Məhz ərəblərə görə ummi, yazı yaza bilməyəndir. Mən də deyirəm ki: Bu rəyin İbn Abbasa nisbətlənməsində şübhə vardır. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Bəzi xülyalardan başqa” İbn Əbi Talhadan İbn Abbas: Bəzi xülyalar yəni bəzi sözlər demişdir. Dəhhaq da İbn Abbasdan “bəzi xülyalar” üçün ancaq ağızları ilə dedikləri yalan bir söz, demişdir. Mucahid də: Ancaq yalan, demişdir. Süneyddən o da Həccacdan o da İbn Cureycdən nəql edir ki, Mucahid bu ayə haqqında belə demişdir: Onlar bəzi yəhudilərdir, kitabdan heç bir şey bilməzdilər. Allahın kitabında olanın əksinə olaraq ancaq zənn ilə danışırdılar. O, kitabdandır deyarək boş xülyalar danışardılar. Həsən Basridən də eynisi rəvayət edilmişdir. Əbu Aliyə ilə Rəbi və Qatadə də: ancaq Allaha qarşı haqqları olmayanı təmənna (məqsəd) edirdilər,demişdilər.

Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də belə demişdir: Bəzi xüyalara dalırdılar”: Olmadıqları halda: Biz əhli-kitabıq, dedilər. İbini Cərir demişdir həqiqətə ən yaxın olanı, Dəhhaqın İbn Abbasdan rəvayətidir.

Mucahidin demişdir: Ummilər Allahın onları vəsf etdiyi kimi  Musaya endirilən kitabdan heç bir şey anlamayən kimsələrdir. Ancaq onlar yalan uydurur, batil əsilsiz sözlər deyardilər. Bu yerdəki təmanna, yalan uydurmaq və zəif zənndə olmaqdır. Osman radıyallahu anh da bir rəvayətdə: Mə təğannəytu və la təmənnəytu demişdir ki: Nə batil qondarma, nə də yalan uydurdum, deməkdir.

Belə deyilmişdir: Şəddəli əmaniyy və şəddəsiz əmaniy sözləri ikisi də“oxumaq” mənasındadır. Buna görə bu kəlam istisna edilmiş hissədir. Bu ayəni dəlil gətirmişdilər: “İlla izə təmənə əlkaş şeytanu fi umniyyatih” (Həcc, 52). O ayələri(oxumaq) istədikdə şeytan onun oxuduğuna gizlicə vəsvəsə verər. Şair Kəb İbn Malik də belə demişdir:

Gecənin əvvəli Kitəbullahı,

Oxudu, ürəyi boşaldı doldu

Gecənin sonunda ölüm qədəhi,

Bir içim su kimi qisməti oldu

Bir başqası da belə demişdir:

Gecənin əvvəli Kitəbullahı,

Oxudu, boşaldı doldu

Sanki oxuyurdu Davud Zəburu

Aramla —  bu onun qoyduğu yoldu

Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd o da İkrimə vəya Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas “Kitabı bilməzlər, ancaq xülyalar uydururlar və ancaq zənn edərlər” sözündə: Kitabın içindəkini bilməzlər. Sənin peyğəmbərliyinə şübhə ilə yanaşarlar, demişdir. Mucahid demişdir: “Onlar ancaq zənn edərlər” yalan deyarlər, demişdir. Qatadə,ə  Əbu Aliyə və Rəbi də Allaha qarşı haqsız zənndə olarlar demişdir.

Vay o şəxslərin halına ki, onlar öz əlləri ilə kitab yazır, sonra da: ‘Bu, Allah tərəfindəndir!’– deyirlər ki, onunla cüzi miqdarda pul əldə edə bilsinlər”: bunlar yəhudilərdən bir sinifdir.  Onlar da Allaha qarşı yalanlarla azğınlığa dəvət edən və xalqın mallarını haqqsız yerə yeyanlərdir. Ayədə qeyd edilən veyl: Həlak və məhvdir. Bu dilçilikdə məşhur bir kəlimədir. Sufyan Sevridən rəvayət olunur ki, Ziyad İbn Fəyyaz belə demişdir: Əbu Fəyyazdan belə dediyini eşitdim: Veyl cəhənnəmin dibindəki irindir. Ata İbn yasar da belə demişdir: Veyl cəhənnəmdə bir vadidir, əgər ora dağlar yeridilsə əriyardilər. İbn Əbi Hatim də belə demişdir: Bizə yunus İbn Abdul Ala o da İbn Vəhbdən o da Amr İbn Harisdən o da Dərracdan o da Əbu Heysəmdən o da Əbu Səid Əl-Xudridən rəvayət edir ki, Rəsulullah salləllahu aleyhi vəsəlləm belə demişdir: Veyl cəhənnəmdə bir dərədir. Kafir onu içərisinə yuvarlanarsa qırx ilə onun dibinə çatmaz. Bunu Tirmizi Əbdurrəhman İbn Hümeyddən, o da Həsən İbn Musadan, o da İbn Lehiadan, o da Dərracdan bu şəkildə rəvayət etmişdir. Bu hədis qəribdir. Onu ancaq İbn Ləhia hədisi olaraq bilirik.

Mən də deyirəm ki, gördüyünüz kimi, bunu təkcə İbn Lehia rəvayət etməmişdir.
Əsil təhlükə ondan sonrakındadır. Bu hədis bu sənədlə mərfu və münkərdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Cərir belə demişdir: Bizə Müsənna, o da İbrahim İbn Abdussələm İbn Saleh ət Tüstəridən, o da Əli İbn  Cərirdən, o da Həmmad İbn Sələmədən, o da Abdulhamid İbn Cəfərdən, o da Kinanə əl Ədəvidən, o da Osman İbn Affandan rəvayət edir ki, Rəsulullahsalləllahualeyhi və səllləm bu ayə haqqında belə demişdir: Veyl Cəhənnəmdə bir dağdır, ora yəhudilər endiriləcəklər. Çünki onlar Tövratı təhrif etdilər, ona əlavələr etdilər, ondan istəmədiklərini çıxartdılar. Muhammədsalləllahualeyhi və səlləmin adını Tövratdan sildilər. Bunun üçündür ki, Allah onlara qəzəb etdi. Tövratın bir hissəsini əllərindən aldı. Öz əlləri ilə yazdıqlarına görə vay onların halına! Qazandıqları şeya görə vay onların halına! dedi. Bu hədis də çox qəribdir. Veyl çətin və məşəqqətli əzabdır. Xalid İbn Əhməd belə demişdir. Veyl pis bir şərdir. Sibaveyh də: Veyl təhlükəya düşən üçün deyilir. Veyh də təhlükəya yaxınlaşan üçün deyilir. Asmai dı belə demişdir: Veyl faciədir, veyh də mərhəmətdir. Başqa biri də belə demişdir: Veyl kədərlənməkdir. Xəlil də belə demişdir: Veyh (boğaz “hə”si), veyş, veyh veyk və veyb hamısı veyl mənasındadırlar. Bunların arasında fərq görənlər də vardır. Bəzi qrammatika alimləri də belədemişdilər: Mübtədanın qeyri-müəyyanlikdə olması dua mənasında olduğu üçün icazəli hesab edilmişdir. Bəziləri də : Əlzimhum veylən təqdir edərək onu təsirlik halda fəthəli oxumuşdurlar. Mən də deyirəm ki, heç kim belə oxumamışdır. İkrimədən o da İbn Abbas  — Allah ikisindən də razı olsun — əlləri ilə kitab yazanlar yəhudi alimləridir, dediyi rəvayət edilmişdir. Səid də Qatadədən Onlar yəhudilərdir, dediyini rəvayət etmişdir. Sufyan Sevridən o da Əbdurrəhman İbn Əlqamədən, İbn Abbas radiyallahu anhumayə,   Vay o şəxslərin halına ki, onlar öz əlləri ilə kitab yazır,kəlamı haqqında soruşdum. O, müşriklərlə əhli kitab haqqında endi, dedi. Suddi də belə demişdir: yəhudilərdən öz başına kitab yazaraq bunu Ərəblərə satanlar və onun Allah tərəfindən olduğunu deyanlər və bunun müqabilində az miqdarda pul alanlar var idi, dedi. Zuhri də belə demişdir: Mənə Ubeydullah İbn Abdullah İbn Abbas rəvayət edərək belə dedi: Ey müsəlmanlar, Allahın nəbisinə endirdiyi kitab ən yeni Allah xəbərləri olduğu halda necə olur ki, əhli kitabdan bir şey soruşasınız? Onu təzə olaraq oxuyursunuzsa, içərisinə heç nə qarışmamışdır. Allah Təala sizə Əhli kitabın Allahın kitabını və başqasını dəyişdirib pozduqlarını xəbər vermişdir. Əlləri ilə kitab yazıb, Bu Allah qatındandır dedilər. Onu az qiymətə satmaq istədilər. Sizə gələn elm sizi onlara sual soruşmaqdan çəkindirmirmi? Allaha and içirəm ki, onların sizə enən bir ayə haqqnda kimədənsə nəsə soruşduqlarını görməmişik. Bunu Buxari (2685) Zuhri yoluyla rəvayət etmişdir. Həsən İbn əbil Həsən əl Bəsri belə demişdir. Az qiymət   dünya və onun içində olan bərbəzəkləri deməkdir.

 Öz əlləri ilə yazdıqlarına görə vay onların halına! Qazandıqları şeya görə vay onların halına!yəni vay olsun onlaraəlləri ilə yazdıqları yalan, böhtan və iftirayə görə. Vay olsun onlara yedikləri harama görə.  Necə  ki, Dəhhaq  İbn Abbas radiyyahu anhın belə dediyini rəvayət etmişdir: Feveylu lehum- onlar üçün əllləri ilə yazdıqları kitaba görə əzab vardır. Onlar üçün aşağı təbəqənin mallarını yediklərinə görə əzab vardır.

78-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala yəhudilərdən özlərinə atəşin ancaq bir neçə gün toxunacağını, sonra da bundan xilas olacaqlarına dair nəql və iddia etdikləri şeyi xəbər verərək belə deyir. Bunu da rədd edərək: “Məgər siz Allahdan əhd almışsınızmı?” deyir, yəni bu qəbildən bir söz, deməkdir. Əgər belə bir şey varsa, O, əsla sözündən geri çəkilməz. Ancaq belə bir şey olmamış və olmayəcaq da. Buna görə də inkar mənasında “əm” ədatını istifadə etmişdir. yəni yoxsa siz Allaha qarşı bilmədiyinizyalan və iftira deyirsiniz?Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: Bizə Seyf İbn Suleyman o da Mucahiddən nəql etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: yəhudilər, dünyanın ömrü yeddi min ildir. Biz ancaq hər min ildə bir gün atəşdə əzab görərik, o da yeddi gün edir, deyirdilər. Buna görə Allah Təala: “‘Od bizə ancaq bir neçə gün toxunacaq! …..“Orada əbədi qalacaqlar” ayələrini endirdi. Bundan başqa  Muhəmməddən, Səiddən vəya İkrimədən də İbn Abbasdan olan eyni rəvayəti  etmişdir. Əvfi rəvayətində də İbn Abbas: yəhudilər, o bir neçə gün, qırx gecədirdemişdilər. Başqası da əlavə edib  müddət, inəyə ibadət etdikləri müddətdirr,demişdilər. Qurtubi bunu İbn Abbas ilə Qatadədən nəql etmişdir. Dəhhaqdan və İbn Abbas belədemişdilər ki, yəhudilər Tövratda belə yazı tapdılar: Cəhənnəmin iki ucundan dibindəki zəqqum ağacına qədər olan məsafə qırx ildir. Allahın düşmənləri belə dedilər:Biz ancaq zəqqum ağacına çatana qədərəzab görəcəyik. Sonra da cəhənnəm yox olar. Məhz Allah Təalanın: “Od bizə ancaq bir neçə gün toxunacaq!” dediyi budur. Abdurrəzzaq o da Mamərdən o da Qatadədən belə nəql etmişdir: “Bizə odun toxunacağı günlər inəyə ibadət etdiyimiz günlər qədərdir. İkrimə də belə demişdir: yəhudilər Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə mübahisə etdilər: Biz oda ancaq qırx gün girərik, arxamızdan bir qövm gələr dedilər və Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əshabını qəsd etdilər. Allah əshabdan razı olsun. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də əli ilə onların başlarını işarət edərək: Xeyir, siz əbədi qalacaqsınız, arxanızdan da heç kim gəlməyacəkdir, dedi. Buna görə Allah Təala: “Od bizə ancaq bir neçə gün toxunacaqdır” ayəsini endirdi.

Hafiz Əbu Bəkr İbn Mərdəveyh rahmatullahi aleyh belə dedi: Bizə Əbdurrəhman İbn Cəfər o da Muhəmməd İbn Muhəmməd İbn Səhrdən o da Əbu Əbdurrəhman Əl-Muqridən o da Leys İbn Saddan nəql etdi ki, Əbu Hureyrə belə dedi: Xeybər qalası Fəth ediləndə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)ə zəhərli bir qoyun verdilər.Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: Buradakı yəhudiləri yanıma çağırın, dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onlara: “Atanız kimdir?” dedi. Onlar da: Filankəsdir, dedilər. O da : yalan danışdınız, atanız filankəsdir, dedi. Onlar da: doğru dedin, dedilər. Sonra onlara: “Sizə bir şey soruşsam mənə doğru cavabı deyarsinizmi?” dedi. Onlar da : “Bəli, ey Qasımın atası, əgər sənə yalan desək, atamızdakı kimi yalanımızı bilərsən” dedilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onlara: “Cəhənnəmə kimlər gedəcək?” dedi. Onlar da: Biz orada qısa bir vaxt qalacağıq, sonra siz bizim yerimizi əvəzləyacəkiniz, dedilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: yerə batasız, Allaha and olsun ki, biz əsla sizin yerinizi əvəzləməyacəyik, dedi. Sonra onlara: “Sizə bir şeyi də soruşsam mənə həqiqəti deyarsinizmi?” dedi. Onlar da: “Bəli, ey Qasımın atası, dedilər. O da: “Bu qoyuna zəhər qatdınızmı?” dedi. Onlar da: Bəli, dedilər. “Nə üçün?” dedi. Onlar da: Əgər yalançısansa səndən canımızı qurtarmaq istədik. Əgər peyğəmbərsənsə sənə zərər verməz, dedilər. Bunu İmam Əhməd, Buxari və Nəsəi Leys İbn Saddan oxşar formada rəvayət etmişdirlər.

Allah Təala deyir ki, vəziyyət sizin təmənna və arzu etdiyiniz kimi deyildir. Əksinə vəziyyət belədir: Kim bir pislik edərsə və pisliyi onu əhatə edərsə, o da qiyamətə savabsız gələrsə və əksinə bütün əməlləri pislik olarsa o cəhənnəm əhli olar. “İman edib yaxşı işlər görənlər isə” yəni Allaha və Rəsuluna iman edib şəriətə uyğun yaxşı əməllər edərlərsə onlar cənnət əhli olar. Bu hissə bu ayələrə bənzəyir:

“Nə sizin arzunuzla, nə də Kitab əhlinin arzusu ilədir. Pislik edən kəs, onun cəzasını alacaq və o, Allahdan başqa özünə nə bir himayədar, nə də bir yardımçı tapmayəcaqdır. Həm kişilərdən, həm də qadınlardan mömin olaraq yaxşı işlər görənlər Cənnətə girərlər və onlara xurma çərdəyinin qırıntısı qədər zülm edilməz” (Nisə 123,124).

Muhamməd İbn İshaq belə dedi, mənə Muhamməd İbn əbi Muhamməd, o da Səiddən yaxud İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas “Xeyr! Günah qazanan“ kəlamı haqqında belə demişidir: yəni kim sizin etdiyiniz kimi edərsə və sizin kimi küfr edərsə və küfrü onu əhatə edərsə, onun yaxşılığı yoxdur. Bir rəvayət də isə İbn Abbas “Şirkdir” demişdir. İbn Əbi Hatimdən, o da Əbu Vail, Əbu Aliyə, Mucahid, İkrimə, Həsən, Qatadə və Rəbi İbn Ənəsdəndə bənzər şəkildə eynisi rəvayət etmişdir. yenə Həsən ilə Suddi: Pislik: Böyük günahlardan bir günahdır, demişdir. İbn Cureycdən rəvayət edilir ki, Mucahid “xətaları özlərini bürüyan kimsələr” kəlamı haqqında, qəlbini bürüyarsə, demişdir. Əbu Hüreyrə, Əbu Vail, Ata və Həsən də “xətaları özlərini bürüyan kimsələr” kəlamı haqqında Şirki onu bürüyarsə,demişdirlər. Aməşdən o da Əbu Rəzin od aRabi İbn Xeysəmdən xətaları onları bürüyar ayəsi haqqında “günahlarına tövbə etmədən ölərsə”demişdilər. Suddi ilə əbu Rəzindən də bənzər şəkildə rəvayət edilmişdir. Əbu Aliyə, Mucahid, Həsən – onlardan gələn bir rəvayətdə Qatadə və Rəbi İbn Ənəs də: Xəta – cəhənnəmi qazandıracaq böyük günahdırdemişdilər. Bütün bu fikirlər bir birinə yaxındır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Burada İmam Əhmədin rəvayət etdiyi bu hədisin də zikri yerinə düşərdi: Bizə Süleyman İbn Davud, o da İmrandan, o da Qatadədən, o da Abdu Rabbihidən, o da Əbu İyazdan, O da Abdullah İbn Məsuddan rəvayət edir ki, Rəsulullah Sallahu aleyhi və səlləm belə demişdir: Bəsit günahlardan uzaq dayənın, çünki onlar yığılıb insanı həllak edər. Rəsullullah səllallahu aleyhi və səlləm bir misal gətirdi: Bir qrup insan bir yerə köç saldılar, aşbazları gəldi, biri gedib bir çöp gətirdi, digəri başqa bir çöp gətirdi, nəticədə bir qalaq əmələ gəldi. Ocaq qaladılar və yeməklərini bişirdilər. Muhamməd İbn İshaq belə dedi: Mənə Muhamməd rəvayət etdi, o da Səid və ya İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas: “İman gətirib yaxşı işlər görənlər isə Cənnət sakinləridir. Onlar orada əbədi qalacaqlar!” ayəsi haqqında belə demişdir: Kim sizin inkar etdiyinizə iman edərsə, sizin onun dinindən tərk etdiyinizlə əməl edərsə onlar üçün cənnət vardır. Orada əbədi qalacaqlalr. İbn Abbas xeyrin vəşərin qarşılığının sonsuza qədər davam edəcəyini və kəsilməyacəyini xəbər vermişdir.

81-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala İsrail oğullarına əmr etdiyi şeyləri haqqında əhd almasını, somra  onların bütün bunlardan üz çevirdiklərini xatırladır. Onlar bunu bilərək və qəsdən edirdilər. Onlar bu əhdi xatirlayırdılar. Sonra onlara özünə (Allaha) ibadət etmələrini, Ona heç bir şeyi şərik qoşmamalarını əmr edir. Bunu da bütün yaratdıqlarına əmr edir, elə onları bunun üçün yaratmışdır, deyir ki: “Səndən əvvəl elə bir elçi göndərməmişik ki, ona: ‘Məndən başqa heç bir ilah yoxdur, Mənə ibadət edin!’– deya vəhy etməyək “ (Ənbiya, 25) və belə deyir: “Biz hər ümmətə: ‘Allaha ibadət edin, tağutdan uzaq olun’– (deya), elçi göndərdik”. (Nəhl, 36). Bunlar da haqqların ən üstünü və ən böyüyüdür. O da Allah Təalanın bir tək və ortağı olmayan özünə ibadət edilmə haqqıdır. Bunun üçündür ki. Allah Təala öz haqqı ilə valideyn haqqını yan-yana qoymuş və belə demişdir: “Mənə və valideynlərinə şükür et! Axır dönüş Mənədir.” (Loğman, 14). Belə də demişdir: Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və ata-ana ilə yaxşı davranmağı buyurmuşdur.” (İsra, 23). Sonra da belə dedi: “Qohum-əqrəbayə da, yoxsula da, müsafirə də haqqını ver.”  (İsra, 26)

Buxari və Müslimin Səhih adlı kitablarında İbn Məsuddan belə rəvayət olunmuşdur: “Ey Allahın Rəsulu əməlin ən fəzilətisi hansıdır?” dedim. O da: Vaxtında qılınan namazdır, dedi. “sonra hansıdır?” dedim. O da: “Valideynlərə yaxşılıq etməkdir” dedi. “Sonra Hansıdır?” dedim. O da: “Allah yolunda cihaddır” dedi.Buna görə də başqa bir səhih hədisdə belə gəlmişdir: Bir adam: “Ey Allahın Rəsulu, ən çox kimə yaxşılıq eləyim?” dedi. O da: Anana, dedi. Adam: “Sonra kimə?” dedi. O da: Atana və növbə ilə ən yaxınlarına, dedi.

“’Allahdan qeyrisinə ibadət etməyəcəksiniz” Zəmaxşəri belə demişdir: Bu, xəbər formasındadır amma əmr mənasındadır, belədeyiliş forması daha təsiredicidir. Bunun əslinin “ən la tə”budu illallah” olduğu da deyilmişdir. Necə ki sələfdən belə oxuyanlar vardır: “ən” ədatıçıxardılmışdır. Ubey ilə İbn Məsuddan “la tə”budu illallah” formasında oxuduqları nəql edilmişdir. Qurtubi bu yanaşmanı təfsirində Sibaveyhdən nəql etmiş və: Kisai ilə Fərra bunu üstün rəy kimi bildirmişdirlər, demişdir.

“Yetimlərə”- onlar özləri üçün qazanc gətirən ataları olmayan balaca uşaqlardır. “Miskinlərə yəni yoxsullara” onlar da özlərinin və ailələrinin nəfəqəsini təmin edə biməyanlərdir. Nisə sürəsində: “Allaha ibadət edin. Ona heç bir şeyi ortaq qoşmayın, valideynlərə yaxşılıq edin” ayəsində bu siniflər açıq izah ediləcəkdir.

“İnsanlara gözəl söz deyin”: yəni onlarla gözəl danışın, onlarla yumuşaq rəftar edin. Buna yaxşılığı əmr etmək və pisliklərdən çəkindirmək də daxildir. Necə ki, Həsən Bəsri bu ayədə belə demişdir: Gözəl söz; yaxşılığı əmr edən, pislikdən çəkindirən, həlim olan, bağışlayən və güzəştə gedən insanın sözüdür. Allahın dediyi kimi insalara gözəl söz deyar, bu da Allahın razı olduğu bütün gözəl xüsusiyyatlərdir.

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Ravh, o da Əbu Amir Əl-Xəzzazdan, o da Əbu Imran Əl-Cəvnidən, o da Abdullah İbn Samitdən, o da Əbu Zərr radıyalllahu anhdan nəql etdi ki, peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Xırda yaxşılıqları heçə saymayın, əgər verməya bir şey tapa bilməsən qardaşını gülər üzlə qarşıla. Bunu Muslim Səhihində rəvayət etmişdir; Tirmizi də bunu Əbu Amir əl Xəzzadan rəvayət etmişdir. Onun adı Salih İbn Rüstəmdir. Burada: İnsanlara gözəl söz deyin demək münasib olmuşdur. Çünki daha əvvəl onlara yaxşılıq etmələrini əməl şəklində əmr etmişdir. Beləcə əməl və söz olaraq yaxşılığın iki ucu bir arayə gətirilmiş oldu. Sonra da özünə ibadət etməyi və insanlara yaxşılıq əmrini aydın şəkildə təsdiqlədi; o da namaz və zəkatdır. “Namazı qılıın, zəkatı verin” dedi. Onların isə bütün bunlara üz çevirdiklərini, yəni bunlara arxa çevirdiklərini, onlardan çox azı istisna olmaqla bilərək və qəsdən üz döndərdiklərini xəbər verdi. Allah Təala bu ümmətə də bunun bənzərini Nisə sürəsində belə əmr etmişdir: “Allaha ibadət edin və heç bir şeyi Ona şərik qoşmayın! Valideynlərə, qohum-əqrəbayə, yetimlərə, kasıblara, yaxın və uzaq qonum-qonşuya, yol yoldaşına, müsafirə və sahib olduğunuz yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah özünü öyanləri və lovğalıq edənləri sevmir. (Nisə, 36). Bu ümmət özündən əvəlki heç bir ümmətin etmədiyini etdi. Buna görə həmd və minnət Allahadır. Burada nəql edilən qərib şeylərdən biri də İbn Əbi Hatimin təfsirində zikr etdiyi bu şeydir: Bizə Muhəmməd İbn Xələf Əl-Əsqalani o da Abdullah İbn yusif yəni Ət-Tunisi o da Xalid İbn Subeyhdən o da Humeyd İbn Ukbədən nəql etdi ki, Əsəd İbn Vədaa evindən çıxardı, rast gəldiyi hər yəhudi və xristyana salam verərdi. Səbəbi soruşulduğunda: Allah Təala: “İnsanlara gözəl söz deyin” buyurdu: o da salamdır, deyardi. Ata Əl-Xorasanidən də belə rəvayət edilmişdir

Mən də deyirəm ki: Sünnəyə görə onlara əvvəl salam verilməz. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təala Rəsulullahın (salləllahu aleyhi ve səlləm) zamanında yaşayən yəhudilərə etiraz edərək belə demişdir. Burada  Əvs ve Xazrəclə döyüşməkdə müttəfiqlik etmələrinə də etiraz vardır.Çunki Ensar adlanan Əvs ve Xazrəc qəbilələri bütpərəst idilər. Aralarinda çox döyüş olurdu. Mədinədəkiyəhudi qəbilələri də üç hissəya ayrılmışdılar: Qeynəqa oğullari, Nadiyr oğulları, bu ikisi Xəzrəclə müttəfiq idilər, bir de Qurayzə oğulları var idi, onlar da Əvs ile müttəfiq idilər. Aralarinda döyüş başladığı zaman hərə öz müttəfiqi ile döyüşərdi. Beləcə yəhudi, düşmənini öldürərdi. Bəzən də qarşı tərəfdən döyüşən yəhudini öldürərdi. Bu isə dinlərində və kitablarının açıq əmrində qadağan idi. Onlarıevlərindən çıxarar, ev əşyalarını, mallarını qəsb edərdilər. Sonra döyüş bitdiyi zaman Tövratin hökmünəəsasən əsirləri sərbəst buraxardılar. Bunun üçündür ki, Allah Təala belə dedi: » siz Kitabın bir qisminə inanıb, digər qismini inkarmı edirsiniz?»

“O zaman Biz sizinlə: ‘Bir-birinizin qanını tökməyacəksiniz, bir-birinizi yurdlarınızdan çıxarmayəcaqsınız!’– (deya) əhd kəsdik.» yəni bir birinizi öldürməyacəksiniz, evlərinizdən çıxarmayəcaqsınız, buna görə bir birinizə köməketməyəcəksiniz. «Necə ki, Allah təala “Elə isə yaradanınıza tövbəedin, nəfislərinizi öldürün. Bu sizin uçun yaradanınızın qatinda daha xeyirlidir» (Bəqərə, 54). Bu da belədir: Çunki bir dinin mənsubları bir nəfs kimidir. Necə ki Pəygəmbər salləllahu aləyhi və səlləm bələ demişdir: Möminlərin misalı  sevgidə, mərhəmətləşmədə və bir biriləri ilə munasibətdə tək bir vücudun məsəli  kimidirlər; Bu vücüdun bir orqanı narahat oldugu zaman digərlərinin də hərarəti yuksələr və yuxusuz qalar (92).» Sonra da siz (özünüz) şahidlik edərək (bu əhdi )təsdiqlədinizyəni bu əhləşməni bildiyiniz və doğruluğunu iqrar etdiniz və buhaqdaşahidlik etdiniz. «…öz yurdundan çıxarırsınız..» (Bəqərə, 85). Muhamməd bin Ishaq bələ dəmişdir: Mənə Muhamməd bin Əbi Muhamməd, o da Səid bin Cubeyr və ya Ikrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas » Siz o kəslərsiniz ki, bir-birinizi öldürürsünüz”, ayə haqqında bələ demişdir: Allah Təala onlara bu əməllərini xəbər verdi, O onlara Tövratda birbirilərinin qanlarini tökməyi haram etmiş, əsirlərin fidyələrini verməyi onlara fərz etmişdir. Onlar iki hissə idilər: Bir hissəsi Qeynuqə oğulları idi ki bunlar Xazrəcin və Nadiyrin müttəfiqi idilər.  Qurəyza da Əvsin muttəfiqi idilər. Əvs iləXazrəc arasinda döyüş başladigi zaman Qeynuqəogullari Xazrəc ilə bərabər çixar, Nadiyr ilə Kurayza da Əvs ilə bərabər çixardilar. Hər iki grupdan olanlar öz qardaşlarına qarşi muttəfiqlərinə dəstək verərdilər. Nəticədə bir birilərinin qanini tökürdülər. Halbuki əllərində Tövrat vardi. Onda olan lehlərinə vəəleyhlərinə hökümləri bilirdilər. Əvs və Xazrəc qəbilələri muşrik idilər, butlərə sitayişedirdilər. Nə cənnət, nə cəhənnəm, nə yenidən dirilmə ilə qiyamət, nə kitab, nə halal, nə də haram haqqinda heç nə bilməzdilər. Döyüş sona yetdiyi zaman da Tövratı təsdiq etmək və bir birilərini xilas etmək üçün əsirlərin fidyələrini verərdilər. Qeynuqə oğullarıƏvsin əlində olan əsirlərin fidyəsini verər, Nadiyr və Qureyza dəXazrəcin əlindəki əsirlərin fidyəsini vərərdilər. Qan qarşiligini istəyardilər. Muşrikləri dəstəkləmək uçun bir birilərini öldürərdilər. Allah Təala onlara qınayəraq  deyir ki: » yoxsa siz Kitabın bir qisminə inanıb, digər qismini inkarmı edirsiniz?» yəni Tövratin hökmünə tabe olaraq onların fidyələrini verirsiniz lakin eyni zamanda  onları öldürürsünüz. Halbuki Tövratın hökmündə öldürmək və yurdundan çıxarmaq, onların əleyhinəAllaha şərik qoşanlara və butlərə sitayişedənlərə dünya mənfəətini güdərəkkömək etmək yoxdur. Məhz bu hekayə mənim bildiyimə görə yəhudilərin Əvs və Xazrəclə etdikləri əməllərə gorə enmişdir. Əsbat, Suddidən bələ nəql etmişdir: Qurayzəlilər Əvsin muttəfiqi, Nadiyr da Xazrəcin muttəfiqi idilər. Döyüş başladığı zaman bir birilərini öldürürdülər. Qurayza öz muttəfiqləri ilə, Nadiyr və onların müttəfiqlərinə qarşıdöyüşər, Nadiyr oğulları da öz müttəfiqləri ilə onlara qarşı döyüşərək onlara qalib gələrdilər. yurdlarini xaraba qoyar və onları oralardan çixarardılar. Hər iki gruptan kimsəəsir düşdüyü zaman mal toplayər və onun fidyəsini vərərdilər. Ərəblər də buna gorə onlari qınayər və : «Onlarla niyə  vuruşursunuz və sonrada fidyəsini verirsiniz?» deyardilər. Onlar da “Bizə fidyə vermək əmr edilib, döyüşmək isə haram edilib” “Bəs onda niyə döyüşürsünüz?” dedik də Onlar da: “Müttəfiqlərimizin məğlub olmasından utaniriq” deyardilər. Allah Təala onlari məhz bunun uçun qinadi və: » Siz o kəslərsiniz ki, bir-birinizi öldürürsünüz, özünüzdən olan bir dəstəni öz yurdundan çıxarırsınız, onlara qarşı pislik və düşmənçilik etməkdə bir-birinizə kömək edirsiniz.» Əsbat Suddidən o da Şabidən rəvayət etmişdir ki, bu ayə Qeys bin Hatiym haqqinda nazil olmuşdurş. Əsbatdan Suddidən nəql etmişdir ki, Abduxeyr deyir ki: Suleyman bin Rəbi əl-Bahili ilə Ləncərdədöyüşdük. Oranin xalqini muhasirəya aldiq. Şəhəri fəth ətdik vəəsirlər aldiq. Abdullah bin Səlam da bir yəhudi qadinini yeddi yüz dirhəmə satin aldi. Ra’s əl Caluta çatdıqda onun yanında  dayəndı. Abdullah ona: » Ey Rə’silCalut, oz dinindən yanımda əsir olan yaşlı bir qadını satin alarsanmi?» dedi. O da : Bəli,dedi. O da: Mən onu yeddiyuz dirhəmə satın aldım, dedi. O da: Sənə yaddiyuz dirhəm də kar (əlavə) verirəm dedi. O da: Dörd min dirhəmdən az satmamağa and içdim dedi. O da: Mənim ona ehtiyacım yoxdur, dedi. O da: Allah’a and olsun ki ya onu satın alarsan ya da dinini inkar etmiş olarsan, dedi. Mənə yaxinlaş, dedi. O da yaxınlaşdı, onun qulagina Tovratin: harada Israil ogullarından bir əsirlə qarşilaşsan onu satın alib azad edəcəksən, əmrini pıçıldadı.» Onlar əsir tutulub yanınıza gətiriləndə, fidyə verib onları azad edirsiniz. Halbuki onları (yurdlarından) çıxartmaq sizə haram edilmişdi.» O da: » Sən Abdullah bin Səlamsan?» dedi. O da: Bəli, dedi. O da dörd min dirhəm gətirdi , Abdullah da iki minini aldi və iki minini geri verdi. Adəm bin əbi Iyas təfsirində belə demişdir: BizəƏbu Cafər ər-Razi o da  Rəbi ibn Ənəsdən, o da Əbu Aliyədən o da  Abdullah bin Səlamdan rəvayət edir ki,  O bir gün Kufədə Ras əl Calutun yanından keçirdi, o Ərəblərin əl vurmadığı qadınların fidyəsini verərdi. Ərəblərin əl vurduğu qadınların isə fidyəsini verməzdi. Abdullah bin Səlam : Sənin kitabinda hamısının fidyəsini verməlisən, yazılır, dedi. Bu ayədən və bu nəql edilənlərdən aydın olduğuna  görə burada yəhudilər qinanmaqdadır. Çünki onlar Tövratın doğru olduğuna inanir və bu hökmləri bildikləri, doğruluğuna şahidlik etdikləri halda, onlara müxalif olardılar. Bunun üçundür ki nə Tövratda olanlara görəonlara güvənilməz, nə də onların nəqllərinə güvənilməz. Onların Rəsulullah salləllahu aləyhi və səlləmi vəsfləri, göndarilişi, çıxışı, hicrəti və ondan öncəki pəyğəmbərlərin onun haqqındakı xəbərləri və digər məlumatlar təsdiqlənməz. yəhudilər (məlunlar) bu kimi məlumatları öz aralarinda gizlədərdilər. Bunun üçündür ki, Allah Təala bələ demişdir: Sizlərdən bunu edənin cəzası dünya həyatında rüsvay olmaq, Qiyamət günü isə ən şiddətli əzaba məhkum olmaqdır. » yəni Allah’in şəriət vəəmrinə müxalif olduqlarına görə. «Qiyamət günü isə ən şiddətli əzaba məhkum olmaqdır» Əllərində tutduqları Allah’in kitabina əlləri ilə təhrif etdikləri üçün. «Allah sizin etdiklərinizdən bixəbər deyildir. Onlar axirəti verib dünya həyatını satın aldılar» yəni onu axirətə üstün tutdular və seçdilər. «Ona görə də onların nə əzabı yüngülləşdiriləcək, nə də onlara kömək göstəriləcəkdir» yəni bir saat bələ olsa boş buraxılmayəcaqlar » nə də onlara kömək göstəriləcəkdir» yəni onları davamlıəzabdan qurtaracaq və onları xilas edəcəkheç kim yoxdur.

84-cü ayənin təfsirinə bax.

84-cü ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala İsrail oğullarını inadkarlıq, həddi aşma, müxaliflik və peyğəmbərlərə qarşı təkəbbürlənmə və nəfsi istəklərinə tabe olmaqla səciyyaləndirir. Musaya kitabı yəni Tövratı verdiyini, onlarınsa onu təhrif edərək dəyişdirdiklərini, onlardakı əmrlərə qarşı çıxaraq onu yozmalarını, bütün bunlardan sonra da onun (Musanın) şəriəti ilə hökmedən elçilər və rəsullar(dini təzələmək üçün) göndərdiyini bildirir. Necə ki, belə deyir: Şübhəsiz ki, Tövratı Biz nazil etmişik. Onda hidayət və nur vardır. (Allaha) təslim olan peyğəmbərlər yəhudilər üçün bununla, din xadimləri və baş keşişlər isə Allahın Kitabından qorunub saxlanılanlarla hökm verirdilər. Onlar (hamısı) buna şahid oldular. (Maidə, 44). Buna görədir ki, Allah Təala:  “ondan sonra bir-birinin ardınca elçilər göndərdik” (Bəqəra, 87) demişdir. Suddidiən rəvayət edilir ki, Əbu Malik: Arxasınca göndərdik. Bir başqası isə “Arxasınca yola saldıq” demişdir ki, hamısı bir birinə yaxın mənalıdır. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Sonra bir-birinin ardınca elçilərimizi göndərdik” (Muminun, 44). Sonda İsrailoğullarının peyğəmbərlərini Məryam oğlu İsa ilə sona çatdırdı. O da Tövrata müxalif olan bəzi hökmlər gətirdi. Buna görə də Allah Təala ona açıq aydım möcüzələr verdi. İbn Abbas onları belə sadalamışdır: Ölüləri diriltmək, palçıqdan quş düzəldib onu Allahın izni ilə uçurtmaq, xəstələri sağaltmaq, qeybdən xəbərlər vermək, Müqəddəs ruh (Ruhul Qudus)  yəni Cəbrayıl Əleyhissalam ilə dəstəklənməsi. Bütün bunlar onun gətirdiyi şeylərin doğru olduğunu göstərirdi. Tövratın bəzi hökmlərinə müxalif olduğuna görə İsrailoğullarının ona inanmamaları ona paxıllıq etmələri və inadkarlıqları ona çox ağır gəldi. Necə ki, Allah Təala belə buyurdu: Məndən əvvəl (nazil olmuş) Tövratı təsdiqləyici kimi və sizə haram edilmiş bəzi şeyləri halal etmək üçün (göndərildim). Mən sizə Rəbbinizdən bir dəlil gətirdim…(Ali İmran, 50).

İsrailoğulları peyğəmbərlərlə çox pis rəftar edərdilər. Bəzilərini yalanlayər bəzilərini isəöldürərdilər. Bu da Peyğəmbərlərin onların nəfsinə, istəklərinə və fikirlərinə uyğun gəlməyan şeylər gətirdikəri və onları qarşı çıxdıqları Tövratın hökmünə tabe etmək istəmələri səbəbiylə idi. Bu isə onlara çətin gələr və bu səbəblə də yalanlayərdılar. Hərdən də bəzilərini öldürərdilər. Buna görə də Allah Təala belə demişdir:    Məgər hər dəfə sizə elçi ürəyinizə yatmayən bir şey gətirəndə siz təkəbbür göstərmədinizmi? (Onların) bir qismini yalançı hesab edib, bir qismini də öldürmədinizmi?

Müqəddəs ruhun Cəbrayıl olduğuna dəlil: Necə ki, İbn Məsud bu ayənin təfsirində bunu açıq aydın ifadə etmişdir: İbn Abbas, Muhamməd İbn Kab əl Kurazi, İsmayıl İbn Əbi Xalid, Suddi, Rəbi İbn Ənəs, Atiyyə Əl Avfi, Qatadə də bu rəydə olmuşdurlar. Bu ayə də belədir: Onu əmin Ruh endirdi sənin qəlbinə ki, xəbərdar edənlərdən olasan. (Şüəra, 193-194).

Bu da dəlildir: Buxari İbn Əbizənaddan, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən, O da Urvədən rəvayət edir ki, Aişə radiyallahu anhə, belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm), məsciddə Həssən İbn Sabit üçün bir kürsü qoydu, o da Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) müdafiə edirdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: Allahim Hassan sənin peyğəmbərini necə müdafiə etdi isə sən də onu Müqəddəs ruhqüvvətləndir, deyardi. Bu hədis Buxaridə müaəllaq (isnadı kəsikş..arada ravi(lər) düşüb, şeyx birbaşa Rəsulullahdan danışır, mürsəl hədis – tabein səhabəsiz danışır ) olaraq keçir. Onu Əbu Davud Sünənnində İbn Sirindən, Tirmizi də Əli İbn Həcərdən və İsmayıl İbn Musa əl Fəzaridən, onların üçü də  Əbu Əbdurrəhman İbn əl əbiz Zənaddan, o da atasından və Hişam İbn Urvədən, ikisi də Urvədən o da Aişə radiyyallahu anhədənrəvayət edər. Tirmizi belə demişdir: O həsən səhihdir vəo Əbuzzənadın hədisidir. İki səhihdə belə deyilmişdir: Bizə Sufyan İbn Üyeynə rəvayət etdi, o da Zuhridən, o da Səid İbn Müsəyyabdən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Ömər İbn Xəttab Hassana rast gəldi, o məsciddə şeir oxuyurdu. Ona baxdı, o da “Mən burada şeir oxuyardım, burada səndən daha xeyirlisi də var idi”, dedi. Ömər radiyallahu anh sonra Əbu Hüreyrəya üzünü tutaraq: Allah üçün de, sən Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dən Allahım onu Müqəddəs ruh ilə qüvvətləndir, dediyini eşitdinmi? -dedi. O da Allaha and olsun ki, bəli !  -dedi.  Bir rəvayətdə də Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Hassana: Onlara həcv de, Cəbrayıl səninlə bərabərdir, demişdir. Hassanın şeirində də belə deyilmişdir:

Allahın elçisi Cəbrayıl bizimlədir,

Demək o Müqəddəs Ruh bizim aramızdadır,

Burda gizli heçnə yoxdur.

Muhamməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Abdullah İbn Əbdurrəhman İbn Əbi Hüseyn əl Məkki, o da Şəhr İbn Havşəb əl Əşaridən rəvayət etdiki, Bir neçə yahudu Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)ə: “Bizə Müqəddəs ruhdan xəbər ver” dedilər. O da Allah üçün və bəni israilə verilən günlərinin xatirinə deyin, mənə gələnin Cəbrayıl olduğunu bilirsinizmi? Dedi. Onlar da bəli dedilər. İbn Hibbanın səhihində: İbn Məsud deyir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dedi: Müqəddəs ruh daxilimə üfürdü: heç bir nəfs ruzusunu və əcəlini tamamlamadıqca ölməz. Artıq siz də Allahdan qorxun və ruzinizi gözəl şəkildə axtarın.

Başqa rəylər: İbn Əbi Hatim deyir ki, Bizə Əbu Zura rəvayət etdi, o da Muncab İbn əl Harisdən, o dqa Bişrdən, o da Əbu Ravkdan, o da Dəhhaqdan rəvayət edir ki, İbn Abbas: “onu müqəddəs ruhla qüvvətləndirdik” ayəsi haqqında O İsanın ölüləri onunla diriltdiyi İsmi Azamdır, (Allahın böyük adlarından biri) demişdir. İbn Cərir də bunu Muncəbdan nəql etmişdir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Səid İbn Cubeyrdən də eyni rəvayət gəlmişdir. Onu Qurtubi də Ubeyd İbn  Umeyrdən rəvayət etmiş və O ismi Azamdır demişdir. İbn Əbi Nəcih Ruh mələklərin qoruyucusudur (nəzarətçisidir) Əbu Cəfər ər Razi Rəbi İbn Ənəsdən demişdir ki, Quds Uca və nöqsansız Rəbbdir. Kab da belə demişdir. Qurtubi, Mucahid ilə Həsən Bəsridən: Qüds Allah Təaladır, Onun ruhu Cəbraildir,demişdilər. Buna görə bu rəy birinci rəylə eyniləşir. Suddi də belə demişdir: Kuds bərəkətdir.Əl Əhvi İbn Abbasdan Qüds təmizlikdir demişdir. İbn Cərir belə demişdir: Bizə yunis İbn Abdulala , o da İbn Vəhbdən rəvayət edir ki, İbn  Zeyd “onu müqəddəs ruhla  qüvvətləndirdik.” ayəsi haqqında Allah İsanı İncil Ruhu ilə dəstəkləmişdir, necə ki, Quranı da ruh etdiyi kimi. İkisi də Allahdan bir ruhdur. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: Biz sənə Öz əmrimizdən olan ruhu vəhy etdik (Şura, 52).  Sonra İbn Cərir belə demişdir: Bu təvillərin ən doğrusu burada Ruh Cəbrayıldır deyanlərinkidir. Çünki Allah Təala İsanı onunla qüvvətləndirdiyini xəbər vermişdir. Necə ki, belə demişdir. “Allah deyacəkdir: ‘Ey Məryam oğlu İsa! Sənə və anana olan nemətimi xatırla! O zaman səni müqəddəs ruhla qüvvətləndirmişdim. Sən həm beşikdə ikən, həm də yetkin çağında insanlarla danışırdın. Sənə yazmağı, hikməti, Tövratı və İncili öyrətmişdim”(Maidə, 110). Onu Müqəddəs ruhla dəstəklədiyini zikr etmişdir. Əgər onu dəstəklədiyi ruh İncil olsaydı,  səni müqəddəs ruhla qüvvətləndirmişdim və “Sənə yazmağı, hikməti, Tövratı və İncili öyrətmişdim” sözü anlamsız təkrar olardı. Allah da bu kimi faydasız şeylərlə qullara xitab etməkdən uzaqdır.

Mən də deyirəm ki, Onun Cəbrayıl olduğunu göstərən dəlillərdən biri də mövzunun əvvəlində qeyd edilənlərdir. Həmd və Minnət Allaha məxsusdur. Zaməxşəri belə demişdir:  onu müqəddəs ruhla qüvvətləndirdik – təmiz ruh ilə deməkdir. Necə ki, hatimil cud, rəculu sıdqın kimi. Onu müqəddəsliklə vəsf etmişdir. Necə ki, “Onun tərəfindən bir ruhdur” (Nisə, 171)  demiş, izzətləndirmək üçün onu fərqlilik və yaxınlıqla vəsfləndirmişdir. Belə də deyilmişdir: O ruh təmizdir, çünki, atalarının belllərinə və qadınların bətnlərinə girməmişdir. Burada keçən Cəbrayıla İncil deyanlər də olmuşdur. Necə ki, “Öz əmrimizdən olan ruh” (Şura, 52)  ayəsində olduğu kimi. Onu ölüləri diriltdiyi İsmi Azam ilə qüvvətləndirdik, deyanlər də olmuşdur.İbn Cəririn rəyləri arasında bir rəy də vardır. O da İsann öz ruhunun təmiz və ləkəsiz olmasıdır.

Zaməxşəri belə demişdir:  “bir qismini yalançı hesab edib, bir qismini də öldürmədinizmi” deməklə bir qismini öldürdünüz deməməsi, gələcəkdə bunu etmək istəmələri səbəbindəndir. Çünki onlar Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)i də zəhər və sehir ilə öldürmək istədilər. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) ölüm xəstəliyində belə demişdir: Hələ də Xeybərdə yediyim zəhərli ətin əziyyatini çəkməkdəyam. İndi də qəlb damarlarım kəsilən kimi olur. Mən də deyirəm ki, bu hədis Səhih Buxaridə və digərlərində vardır.

Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd o da İkrimədən yaxud Səid İbn Cubeyrdən nəql etdi ki, İbn Abbas: “Qəlbləriniz qapalıdır” sözündə: Örtük içindədir, demişsir. Əli İbn Əbi Talhadan rəvayət edilir ki, İbn Abbas “qəlbləriniz qapalıdır” sözündə: yəni anlayə bilməz, demişdir. Əvfidən rəvayət edilir ki, İbn Abbas: “Qəlbləriniz qapalıdır” sözündə: Üzərinə damğa vurulmuşdur, demişdir. Mucahid də: Üzərində pərdə vardır, demişdir. İkrimə də: Möhürlüdür, demişdir. Əbu Aliyə də: Bir şey anlamaz demişdir. Suddi də: Üzərində qılıf yəni qapaq vardır, demişdir. Abdurrəzzak Mamərdən o da Qatadədən anlayə bilməz və başa düşməz demişdir.  Mucahid və Qatadədən rəvayət edilir ki: İbn Abbas lamı dammə ilə ğuluf oxumuşdur. O da ğılafın cəmidir. yəni qəlblərimiz bütün elmlərin qabıdır, sənin elminə möhtac deyilik, deməkdir. Bunu İbn Abbas ilə Atademişdilər. “Xeyr, Allah onları məhz küfrlərinə görə lənətləmişdir” yəni Allah onları qovmuş, bütün xeyirlərdən uzaqlaşdırmışdır. “Odur ki, onlar olduqca az inanırlar” Qatadə: Onlardan ancaq az bir hissəsi iman edərlər, demişdir. “Qəlbləriniz qapalıdır” sözü, “qəlblərimiz bizi dəvət etdiyin şeydən qapalıdır” (Fussilət, 5) sözü kimidir. Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləm qapalıdır sözündə: Qəlblərimiz qılıf içindədir, dediyin şey ona girməz, demiş və “qəlblərimiz bizi dəvət etdiyin şeydən qapalıdır” (Fussilət, 5) ayəsini oxumuşdur. İbn Cərir də bunu üstün rəy hesab etmiş və bu hədisi sübut gətirmişdir: Amr İbn Mürrə Əl-Cəməlidən o da Əbu Hatim Əl Bəxtəridən nəql edir ki, Huzeyfə belə demişdir: Qəlblər dörddür. Biri də qılıflı olan və qəzəbə düçar olandır. O da kafirin qəlbidir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Abdurrahmən Əl-Ərzəmi o da atasından o da babasından o da Qatadədən nəql etdi ki, Həsən Bəsri belə demişdir: “qəlblərimiz qılıflıdır” sözündə: Qabıqlıdır, sünnət edilməmişdir, demişdir. Bu da yuxarıda izah edildiyi kimi təmiz olmayıb xeyirdən uzaq olması mənasındadır.

Başqa bir rəy də: Dəhhaqdan rəvayət olunur ki, İbn Abbas: “Qəlblərimiz qapalıdır” sözündə: Qəlblərimiz doludur, nə Muhəmmədin nə də başqasının elminə möhtac deyildir, demişdir. Atiyyə əl Əvfidən nəql olunur ki, İbn Abbas: “Qəlblərimiz qapalıdır” sözündə: Elmin qablarıdır, demişdir. Bu mənayə görə ənsardan bəziləri belə oxumuşdurlar. Bunu da İbn Cərir nəql etmişdir. Onlar lamın dammə ilə ğuluf oxumuşdurlar. Bunu da Zəmaxşəri nəql etmiş: O da ğılafın cəmidir, demişdir ki: qab mənasındadır. yəni onlar qəlblərinin elmlə dolu olduğunu iddia etdilər, onunla yanaşı başqa bir elmə möhtac deyilik dedilər. Necə ki, onlar Tövratı bildikləri üçün insanlara minnət edərdilər. Bunun üçündür ki, : “Xeyr, Allah onları məhz küfrlərinə görə lənətləmişdir. Odur ki, onlar olduqca az inanırlar” demişdir. yəni vəziyyət onların iddia etdikləri kimi deyildir, bilavasitə qəlbləri lənət edilmişdir, möhürlənmişdir. Necə ki, İbn Abbas Nisə sürəsinin: “Onlar bağladıqları əhd-peymanı pozduqlarına, Allahın ayələrini inkar etdiklərinə, peyğəmbərləri haqsız yerə öldürdüklərinə və: ‘Qəlblərimiz qapalıdır!’– demələrinə görə. Xeyr, küfrləri üzündən Allah onların qəlblərini möhürləmişdir. Onlar olduqca az inanırlar. (Nisə, 155)” ayəsində belə demişdir. “Necə də az iman edirlər” və “olduqca az inanırlar” sözünün mənasında ixtilaf etmişdirlər: Bəziləri Onlardan olduqca azları iman edərlərdemişdilər. Bəziləri də: İmanları azdır, yəni onlar Musanın axirət, savab və əzab haqqında bildirdiyi şeylərə iman edərlər, ancaq onlara fayda verməz. Çünki Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) bildirdiyi şeylərin inkarına batmışdırlar. Bəziləri də: Heç bir şeya iman etməzlər, demişdir. “Necə də az iman edərlər” deməsi, hamısını inkar edərlər deməkdir. Necə ki Ərəblər: Bunun kimisini az gördüm, deyarlər ki: Bunun kimisini heç görmədim, demək istəyirlər. Kisai də belə demişdir: Bir yerə çatdıq, az ot bitər, yəni heç ot bitməz deməkdir. Bunu da İbn Cərir (rahmətullahi aleyh) demişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təala deyir ki, “Onlara gəldikdə” yəni yəhudilərə deməkdir. “Allah tərəfindən bir Kitab” O da Məhəmməd səllallahu aleyhi və səlləmə endirdiyi Qurandır. “özlərində olanı təsdiqləyan”  yəni Tövratı deməkdir. “əvvəllər kafirlər üzərində qələbə diləyirdilər” yəni Peyğəmbər bu kitabla gəlmədən əvvəl onun gəlişi ilə müşrik düşmənlərinə qarşı fəth istəyar, onlarla döyüşərkən: Axırzamanda bir peyğəmbər göndəriləcək, onun yanında sizinlə döyüşəcəyik. Sizi Ad və İrəm qövmləri kimi öldürəcəyik, deyardilər. Necə ki, Muhamməd İbn İshaq belə demişdir: Asim İbn Amrdan, o da Qatadə əl Ənsaridən rəvayət edir ki, onlarınağsaqqalları deyardilər ki, Allaha and içirik ki, bu ayə biz Ənsar ilə qonşularımız yəhudilər haqqında idi. Onlara Allah tərəfindən özlərində olanı təsdiqləyan bir Kitab gəldikdə onu inkar etdilər, Halbuki əvvəllər kafirlər üzərində qələbə diləyirdilər. Onlara tanıdıqları gəldikdə isə onu inkar etdilər. Ayəsi enəndə: Biz onları cahilliyyə dövründə uzun müddət məğlub edərdik, biz müşrik onlar isə əhli kitab idilər. Onlar da indi bir peyğəmbər göndəriləcək, onun zaman kölgəsi artıq üzərimizə düşüb, onunla birgə sizinlə döyüşəcəyik, sizi Ad və İrəm qövmləri kimi öldürəcəyik, deyardilər. Allah, Rasulunu Qüreyşdən göndərdiyi zaman biz də ona tabe olduqda, yəhudilər onu inkar etdilər. Allah Təala bu haqda : “Onlara tanıdıqları gəldikdə isə onu inkar etdilər.Allah kafirlərə lənət etsin! ”  dedi. Dəhhaqdan rəvayət edilir ki, İbn Abbas əvvəllər kafirlər üzərində qələbə diləyirdilər —  ayəsi haqqında, Qalibiyyat istəyardilər, demişdir. Biz onlara qarşı Muhammədə kömək edərik demişdilər. Əslində isə belə deyildilər, yalan danışırdılar.

Muhamməd İbn İshaq belə dedi: Mənə Muhamməd İbn Əbi Əhməd, o da İkrimə və ya Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə dedi: yəhudilər Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) göndərilməmişdən əvvəl onunla Əvs və Xəzrəc qəbilələri üzərində fəth istəyardilər. Allah onu Ərəblərdən göndərdikdə, onu inkar etdilər vəonun barəsində əvvəl dediklərini qəbul etmədilər. Muaz İbn Cəbəl ilə Sələmə oğullarından Bişr İbn Bəra İbn Marur, ey yəhudilər, Allahdan qorxun, Müsəlman olun; siz Muhaəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm)lə bizə qarşı fəth istəyardiniz. Biz isə müşrik idik, bize onun göndəriləcəyi haqqında xəbər verər və onu vəsf edərdiniz. Nadiyr oğullarından Səlam İbn Mişkəm də: Bizə tanıdığımız bir şey gəlmədi, bu gələn sizə haqqında bəhs etdiyimiz deyildir, dedi.  Məhz bu mövzuda Allah Təala bunu endirdi. “Onlara Allah tərəfindən özlərində olanı təsdiqləyan bir Kitab gəldikdə onu inkar etdilər. Halbuki əvvəllər kafirlər üzərində qələbə diləyirdilər. Onlara tanıdıqları  gəldikdə isə onu inkar etdilər. Allah kafirlərə lənət etsin!” Avfinin rəvayətində İbn Abbas belə demişdir: Onların fəth istəməsi belədir: Onlar yəni əhli Kitablar, Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)in gəlişi ilə Ərəb müşriklərinə qarşı kömək umurdular. Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)inözlərindən olmadığını gördükdə onu inkar etdilər və həsəd apardılar. Əbu Aliyə belə demişdir: yəhudilər Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə Ərəb müşriklərinə qarşı kömək istəyarək: Allahımız, bu yanımızda haqqında yazılmış peyğəmbəri göndər ki, müşriklərə əzab edək onları öldürək deyardilər. Allah, Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)i göndərdikdə, onun yəhudi olmadığını görüb, Ərəbləri həsəd apararaq onu inkar etdilər, halbuki onun gözlənilən peyğəmbər olduğunu bilirdilər. Buna görə də Allah Təala:   “Onlara tanıdıqları gəldikdə isə onu inkar etdilər. Allah kafirlərə lənət etsin!”  dedi. Qatadə də: Daha əvvəl onunla kafirlərə qarşı fəth istəyardilər, ayəsi haqqında demişdir ki, Onlar deyardilər ki,  Bir peyğəmbər gələcək. O da gəldikdə onu inkar etdilər. Tanıqları gəldikdə onu inkar etdilər. Allahın lənəti kafirlərin üzərinə olsun. yəni yəhudilərin üzərinə olsun deməkdir.

Mucahid deyir  ki, «Nəfslərini nə  pis  bir  şeya  dəyişdirib  satdılar.» yəhudilər haqqı batillə,Muhəmməd  səlləllahu aleyhi və səlləmin gətirdiyi  haqqı  da  gizlədərək  satdılar. Suddi də belə demişdir: Özlərini satdılar, nəfslərinə müqabil aldıqları, razı olduqları şey necə də pisdir. Onlar Məhəmməd salləllahu əleyhi və səlləmi təsdiq etmək, ona dəstək vermək və  kömək etmək  əvəzinəona nazil ediləni  inkar etdilər. Bunu da həsəd, kin və nifrətlərinə görə etdilər. «Allahın-ın seçdiyi  quluna elçilik endirməsini istəmədilər» bundan daha böyük qısqanclıq olarmı? İbn İshaq, Muhəmməddən, o da İkrimədən,və yaxud Səid İbn Cubeyrdən rəvayət  edir  ki, İbn Abbas demişdir: Allahın Öz qullarından istədiyi kimsəya Öz lütfündən bəxş etməsinə həsəd aparmaq və Onun nazil etdiyini inkar etməklə nəfslərini satıb əvəzində aldıqları şey necə də pisdir!, sözündə onu yəhudilərdən göndərmədi, deməkdir.İbn Abbas demişdir, Qəzəb içindəykən üstünə bir  qəzəb dəgəldi, Allah onlara Tövratdan zay etdikləri şey üçün qəzəb etdi, bir də özlərinəgöndərdiyi bu peyğəmbəri inkar etdikləri üçün qəzəb etdi. Mən də deyirəm ki: «Bəu» layiq  oldular, qəzəb üstünə qəzəbədüçar oldular. Əbu-Aliyə də belə demişdir: Allah onlara İncili və İsanı inkar etdikləri üçün qəzəbləndi, sonra da, Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləm ilə Quranı inkar etdikləri üçün qəzəbləndi. İkrimə ilə Qatadədən də belə rəvayət edilmişdir. Suddi belə demişdir: Birinci qəzəb, buzova ibadət  etdikləri zaman olmuşdu. İkinci qəzəb isə Məhəmməd salləllahu əleyhi və səlləmi inkar etdikləri zaman oldu. «Kafirlərə alçaldıcı bir əzab vardır.» Həddi aşmaqları və qısqançlıqlarının səbəb və mənşəyitəkəbbür olduğu üçün dünya və axirətdə bunun əvəzində xor  görülməvə  alçaldılmaqla rəftar edildilər. Necə ki,  Allah Təala belə demişdir: “Həqiqətən, Mənə ibadət etməyə təkəbbür göstərənlər Cəhənnəmə zəlil olaraq (əzilərək, günahları belinə yüklənərək) girəcəklər”(Ğafir: 60). yəni xor  görülmüş və zəlil olaraq, burunları yerə sürtülərək girəcəklər. İmam Əhməd belə demişdir (6639): Bizə yəhya, o da İbn Aclandan, o  da  Amr  bin  Şuaybdan, o da atasından, o da babasından rəvayət  etmişdir  ki, RasulAllah  səlləllahu aleyhi və səlləm belə  demişdir:  Təkəbbürlülərqiyamət günündə insan surətində  xırda  qarışqalar  kimi  həşr  olunacaqlar. Hər bir balaca onlardan böyük olacaq.  CəhənnəmdƏbuus adlı  bir zindana  qoyulacaqlar.Od  üstlərini  örtəcəkdir. Cəhənnəm  əhlinin  axıntısı olan  Xibəl  palçığından içəcəklər.

Allah Təala  deyir  ki,  “ Onlara  deyildikdə”  yəni  yəhudilərə  və  onlar  kimi  əhli  kitaba ,  “Allahın  nazil  etdiyinə inanın”  Muhamməd  səlləllahu  aleyhi  və  səlləmə  iman  edin,  onu  təsdiq  edin  və  ona  tabe  olun  deyildiyi  zaman  “Biz özümüzə nazil edilənə inanırıq, deyirlər”: yəni  bizə  endirilən  Tövrat  və  İncilə  iman  etmək  bizə  kifayət  edər,  biz  ancaq  bunları  iqrar  edirik  deyirlər. Onun ardınca gələni inkar edirlər Halbuki (Quran) onların yanında olanı təsdiqləyan bir həqiqətdir «yəni onları Məhəmməd sallailahu aleyhi və səlləmə nazil edilənin haqq olduğunu bilirlər.  “Musaddiqən limə məəhum”  ayəsi qrammatik olaraq təsirlik haldadır. yəni yanlarındakı Tövrat və İncili təsdiq vəziyyətində deməkdir, beləcə əleyhlərinə dəlil  getirilmiştir. Necə k Allah Təala belə demişdir: “Kitab verdiyimiz şəxslər onu (RasulAllahı (səlləllahu aleyhi və səlləm) öz oğullarını tanıdıqları kimi tanıyırlar.”  (Bəqərə: 146), Sonra da belə demişdir: “Əgər möminsinizsə Allahın peyğəmbərlərini nə üçün öldürürsünüz?” yəni əgər sizə nazil edilənə iman etmə  iddianızda  doğrusunuzsa, əllərinizdəki  Tövratı təsdiq edən, onunla hökm verən və   onun hökmünü ləğv etməyən peyğəmbərləri nə üçün öldürdünüz? Halbuki onların doğru  olduqlarını bilirsiniz. Onlaraqarşı həddi aşaraq, həsəd və inad edərək, Allah-ın elçilərinə qarşı təkəbbürlük göstərərək onları öldürdünüz. Bu vəziyyətdə siz yalnız istək, zənn və şəhvətlərinizətabe olursunuz. Necə ki, belə demişdir: “Məgər hər dəfə sizə göndərilən elçi ürəyinizə yatmayən bir şey gətirəndə siz təkəbbür göstərmədinizmi? Onların bir qismini yalançı hesab edib, bir qismini də öldürmədinizmi?” (Bəqərə: 87). Suddi də: Allah Təala “Əgər möminsinizsə,  əvvəl Allahın  elçilərini nə üçün öldürürsünüz?” deyarək onların ayıblarını  üzə  çıxarmışdır, demişdir.

Əbu Cəfər İbn Cərir belə demişdir: Ey Muhəmməd, İsrail oğulları yəhudilərinə, Allahın nazil etdiyinə iman edin, dediyin zaman: Biz ancaq bizə  endirilənə  iman edirik, dediklərivaxt: Əgər Allahın nazil etdiyinə iman edirsinizsə, ey  yəhudilər,  Allahın peyğəmbərlərini nə üçün  öldürürsünüz?, halbuki,sizə nazil etdiyi kitabda  onlarıöldürməyi harambuyurmuşdu. Bunun  əksinəolaraqonlara tabe olmanızı, onlara itaət etmənizi və onları təsdiq etmənizi sizə əmr etmişdi. Bu da, oların “biz nazil edilənə iman edirik”sözlərinin yalan olmasının  Allah-tərəfindənifşasıdır.

“Musa sizə açıq-aydın dəlillər gətirmişdi” : yəni Allahın  Rəsulu  olduğu və Ondan başqaibadətə  layiq  olan  heç birilah olmadığını  göstərən açıq və qəti dəlillərlə gəlmişdi. Açıq möcüzələr də bunlardır:  tufan, çəyirtkə,böcək,  qurbağa,  qan,  əsa,  əl, dənizin yarılması,buludla  kölgələnmə,  mənna, səlva, daşvə gördükləri daha bir çox möcüzələr. “buzova sitayiş etdiniz” yəni Musanın  sağlığında  Allah-dan başqa məbud  qəbul etdiniz, “O getdikdən sonra”yəni Əziz və Cəlil olan Allahilə  danışmaq  üçün  Tur  dağına getməsindən sonra deməkdir. Necə ki,  AllahTəala  belə  demişdir: “Musanın ardınca qövmü öz zinət əşyalarındanböyürən bir buzov heykəli düzəltdilər”. (Əraf: 148). “Zülmedərək” yəni Allah-dan başqa  ibadətə  layiq  olan  İlah  olmadığını  bildiyiniz halda, buzova ibadət etmə hərəkətinizləsizlər zalımlardan oldunuz. Necə ki, Allah Subhanə Təalabelə buyurmuşdur : “Onların əlləri yanlarına düşdükdə (tutduqları işə görə peşman olduqda) və haqq yoldan azdıqlarını gördükdə: «Əgər Rəbbimiz bizə rəhm etməsə və bizi bağışlamasa, əlbəttə, ziyana uğrayənlardan olarıq»– dedilər” (Əraf, 149).

91-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala onların xətalarını, doğru sözə qarşı çıxdıqlarını, həddi aşıb ondan üz çevirmələrini sayır. Sonda Turu başlarının üstünə qaldırdı, onlar da qəbul etdilər. Sonra yenə qarşı çıxdılar. Bunun üçün belə dedilər: “Eşitdik və üsyan etdik”. Bunun təfsiri də yuxarıda qeyd edilmişdir.Küfrlərinə görə buzova onların qəlblərinə yeridildi. Abdurrəzzaq Qatadədən nəql edir ki: Onlarin qəlbinə buzovun məhəbbəti yeridi. Əbu Aliyə ilə Rəbi İbn Ənəs də belədemişdilər. İmam Əhməd də belə demişdir (21186): Bizə İsam İbn Xalid o da Əbu Bəkr İbn Abdullah İbn Əbi Məryam Əl-Ğassanidən o da Xalid İbn Muhəmməd Əs-Saqafidən o da Bilal İbn Əbudərdadan o da Əbudərdadan nəql edir ki, Peyğəmbər salləllahu aleyhi vəssallam belə demişdir: Bir şeyi sevmək səni kor və kar edər. Bunu Əbu Davud (5130) Hayvə İbn Şureyhdən o da Əbu Bəkr İbn Abdullah İbn Əbi Məryamdən belə rəvayət etmişdir. Suddi də belə demişdir: Musa əleyhissalam buzovu götürüb yiya ilə onu toz halina saldi. Sonra da onu dənizə sovurdu. Nə qədər axar su varsa ona külü düşdü. Sonra da onlara: Ondan için, dedi. İçdilər: onu sevənlərin üzləri qızıl kimi sapsarı oldu. Məhz Allah Təalanın: “Küfrlərinə görə buzova (olan məhəbbət) onların qəlblərinə yeridildi” dediyi budur.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Abdullah İbn Rəca o da İsraildən o da Əbu İshaqdan o da Umarə İbn Umeyr ilə Əbu Abdurrahmən Əs-Sulemidən rəvayət edir ki, Əli radıyAllahu anhudeyir ki: Musa buzova tərəf getdi, onun üzərinə yiyalər qoydu, onlarla onu yiyalədi. Çayqırağında idi. O sudan inəyə ibadət edənlərdən kim içdi isə üzü qızıl kimi sapsarı oldu. Səid İbn Cubeyr belə demişdir: “Küfrlərinə görə buzova (olan məhəbbət) onların qəlblərinə yeridildi.” Buzov yandırılarkən ovxalandı, sonra dənizə sovruldu. Suyu içdilər, baxdılar ki, üzləri zəfəran kimi olmuşdur. Qurtubi, Quşeyrinin kitabından belə nəql etmişdir: Buzova ibadət edənlərdən kim içdisə dəli oldu. Bunlar, mövzunun bu yeri üçün əlavə məlumatlardır. Çünki bunu izah etməkdə məqsəd içənlərin dodaqlarının və üzlərinin saralmasıdır. Burada izah edilən, onların qəlblərinə buzova olan məhəbbətin sızdırılmasıdır. yəni ona ibadət edərkən deməkdir. Sonra da Nabiğanın zövcəsi Əsma üçün dediyi bu beytləri gətirmişdir:

Əsmanın sevgisi könlümə yer etdi

Onun görünəni ilə görünməyəni birdi

Elə dərinə daldı ki nə şərab, nə kədər, nə sevincə baxar.

Onunla keçən günlərimi xatırladığım zaman,

Əgər bir insan quş olsa idi, harada olsa idi quş kimi uçardım.

 

De: ‘Əgər siz möminsinizsə, imanınızın sizə əmr etdiyi şey necə də pisdir!’ yəni keçmişdə vəya indi olsun Allahın ayələrini inkar etməyiniz, peyğəmbərlərinə qarşı çıxmağınız, sonra da Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm)i israrla inkar etməniz  necə də pis şeydir. Bu da günahlarınızın ən böyüyü, işlərinizin ən çətinidir. Çünki son peyğəmbəri, peyğəmbərlərin və mürsəllərin ağasısını inkar etdikdən sonra artıq mömin olduğunuzu necə iddia edə bilərsiniz? Verilən vədləri pozmaq, Allahın ayələrini inkar etmək və Allahı tərk edib buzova ibadət etmək kimi çirkin əməllər edirsiniz.

Məhəmməd İbn İshaq deyir ki: Bizə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd o da İkrimədən vəya Səid İbn Cubeyrdən o da İbn Abbasdan nəql edir ki, Allah Təala nəbisi Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm)ə deyir ki, De: ‘Əgər Allah yanında Axirət yurdu digər insanlara deyil, yalnız sizin üçün hazırlanıbsa və doğru deyirsinizsə, onda (özünüzə) ölüm diləyin!’ yəni iki qrupdan hansı yalan danışırsa ölümü istəsin. Onlar Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in bu təklifini qəbul etmədilər. “Onlar öz əllərinin etdiyinə görə bunu heç vaxt diləməzlər. Allah zalımları tanıyır”. yəni özlərində olan elmi bilmələri, hətta onu inkar etmələri səbəbindən ölümü təmənni etməyəcəklər deməkdir. Əgər o gün bunu təmənni etsələr idi yer üzündə nə qədər yəhudi varsa hamısı ölərdi. Dəhhaqdan rəvayət olunur ki,İbn Abbas “ölümü arzulayın” sözündə : Ölümü istəyin, demişdir. Abdurrəzzaq Mamərdən o da Abdulkərim Əl-Cəzəridən nəql edir ki, İkrimə “doğru deyirsinizsə, onda (özünüzə) ölüm diləyin” sözündə İbn Abbasın: Əgər yəhudilər ölümü arzu etsələr idi ölərlərdi, dediyini rəvayət etmişdir.

İbn Əbi Hatim də belə demişdir: Mənə atam o da Əli İbn Muhəmməd Ət-Tənəfisidən o da Əssamdan mən də onu Aməşdən eşitdim, fikrimcə o da Minhaldən eşitmiş o da Səid İbn Cubeyrdən nəql etmişdir ki, İbn Abbas belə demişdir: Əgər ölümü arzu etsəydilər, hətta bəziləri tüpürcəyi ilə də boğulardılar.(xirda bir səbəblə ölərdilər) Bunlar İbn Abbasdan çatan doğru sənədlərdir. İbn Cərir təfsirində belə demişdir: Bizə çatdığına görə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Əgər yəhudilər ölümü istəsəydilər ölərdilər və cəhənnəmdəki yerlərini görərdilər. Əgər Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə lənətləşməkistəyanlər bunu etsəydilər, yurdlarına çatdıqda nə ailə nə də mal görməzdilər. Bunu bizə Əbu Qureyb o da Zəkəriya İbn Adiydən o da Ubeydullah İbn Amrdan o da Abdulkərimdən o da İkrimədən o da İbn Abbasdan o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət etmişdir. Bunu İmam Əhməd də belə rəvayət etmişdir. Bizə İsmayıl İbn yəzid Ər-Rakki o da Furatdan o da Abdilkərimdən belə nəql etdi.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Həsən İbn Əhməd o da İbrahim İbn Abdullah İbn Bəşşardan o da Surur İbn Əl-Muğirədən o da Abbad İbn Mansurdan nəql edir ki, Həsən Bəsri belə demişdir: Allaha and içirəm ki, onlar əlləri ilə etdiklərinə görə bunu arzu edəcək deyildirlər. Mən də deyirəm ki: Əgər onlara: Ölümü arzu edin deyildiyi zaman öləcəklərini mi zənn edirsən? Xeyir, vAllahi əgər arzu etsələr idi ölməzdilər. Onu arzu edən də deyildilər. Eşitdiyin kimi Allah Təala onların haqqında: “Onlar öz əllərinin etdiyinə görə bunu heç vaxt diləməzlər. Allah zalımları tanıyır” demişdir. Bu da Həsəndən qərib bir izahdır. Sonra İbn Abbasın bu ayə haqqındakı təfsiri ağıla ən yaxındır. O da iki qrupdan yalançı olanınınvəyaxud lənətləşmə istəyanlərin ölüm istəməsidir. Bu İbn Cərir, Qatadə, Əbu Aliyə və Rəbi İbn Ənəs (rahmətullahi aleyh)umdan nəql edilmişdir. Bunun oxşarı Cumua sürəsindəki bu ayədir: “De: ‘Ey yəhudilər! Əgər insanlar arasında ancaq özünüzün Allahın dostları olduğunuzu iddia edirsinizsə və doğru daNisənlarsınızsa, onda ölüm diləyin!’ Lakin onlar öz əlləri ilə törətdikləri əməllərə görə ölümü əsla diləməzlər. Allah zalımları tanıyır. De: ‘Qaçdığınız ölüm sizi mütləq haqlayəcaqdır. Sonra siz qeybi və aşkarı Bilənin hüzuruna qaytarılacaqsınız. O da sizə nə etdiklərinizi xəbər verəcəkdir”. (Cumua, 6-8). Allah onlara lənət etsin. Onlar Allahın oğulları və sevimliləri olduqlarını iddia etdilər. Dedilər ki, cənnətə ancaq yəhudi vəya Xristianlar girəcəkdir. Bu zaman ya öz aralarında və yaxud müsəlmanlarla lənətləşməya dəvət edildilər. Bundan boyun qaçırdıqda hər kəs onların zalımlar olduğunu anladı. Çünki onlar əgər inandıqları şeylərdə qərarlı olsalar idi, buna çəkinmədən əl atardılar. Geri çəkildikdə yalanları üzə çıxdı. Necə ki, Rəsulullah Nəcran Xristiyan heyatini çəkişmədə məğlub etməsindən sonra azğınlıq və inadkarlıqlarına görə lənətləşməya dəvət etmişdir. Allah Təala belə demişdir: “Sənə bilik gəldikdən sonra kim səninlə (İsanın) barəsində mübahisə edərsə, de: ‘Gəlin oğullarımızı və oğullarınızı, qadınlarımızı və qadınlarınızı, özümüzü və özünüzü çağıraq, sonra isə dua edib yalançılara Allahın lənət etməsini diləyak’. (Əli İmran 61) ayəsi kimidir. Bunu görüncə bir birilərinə: Allaha and içirik ki, əgər bu peyğəmbərlə lənətləşərsinizsə, içinizdən bir canlı qalmaz, dedilər. Alçalaraq cizya verməyi qəbul etdilər. Onlara cizya tədbiq edildi. yanlarına da əmin şahid olaraq Əbu ubeydə İbn Əl-Cərrah göndərildi. Allah Təalanın müşriklərə dediyi bu söz də bunun kimidir vəya buna yaxındır:
            De: ‘Qoy ər-Rəhman azğınlıqda olan hər kəsə uzun müddət möhlət versin! (Məryam, 75). yəni bizdən və sizdən kim sapıqlıq içərisindədirsə Allah onun sapıqlığını artırsın və onu uzatdıqca uzatsın, nə verəcəksə şərrinə versin. Necə ki. yerində izah ediləcək, inşəAllah.

Ayəti belə təfsir edənlərə gəlincə “Əgər doğru deyirsinizsə”  yəni iddianızda doğrusunuzsa indi ölümü təmənni edin. Bunlar lənətləşməkdən boyun qaçırdılar.   Necə ki bunu kəlamçılardan və başqalarından bir qrup belə təsbit etmişdirlər. İbn Cərir də birinci rəya yanaşdıqdan sonra ona meyl etmişdir. Çünki:   De: ‘Əgər Allah yanında Axirət yurdu digər insanlara deyil, yalnız sizin üçün hazırlanıbsa ayəsinin yozumunda belə demişdir: Bu ayə Allah Təalanın Mədinədə yerləşən yəhudilərə qarşı gətirdiyi; haham və alimləri rüsvay etdiyi dəlillərdəndir. Belə ki, Allah Təala Nəbisinə onları aralarındakı bir mübahisəya görə ədalətli bir hökmə dəvət etdi. Eynən İsa haqqında ona müxalif olan digər Xristian firqəsini qəti nəticəya dəvət etdiyi kimi. yəhudi qrupuna, doğru deyirsinizsə, onda ölüm diləyin!’, dedi. Çünki əgər iddia etdiyiniz imanda və Allaha yaxınlıqda doğrusunuzsa, bunun sizə bir zərəri toxunmaz. Əksinə öldüyünüz təqdirdə mən də sizə istədiyinizi verərəm. Siz də dünyanın çətinliklərindən, dolanışıq sıxıntılarından canınız qutarar, Allahın cənnətlərində Allahın qonşuluğuna nail olarsınız, əgər iddia etdiyiniz kimi axirət yurdu xüsusi ilə sizə məxsusdursa. Əgər sizə bu verilməsə insanlar sizin haqsız bizim haqlı olduğumuzu başa düşər. Sizin və bizim vəziyyətimiz aşkara çıxar. yəhudilər isə bunu qəbul etmədilər. Çünki ölümü istədikləri təqdirdə, məhv olub dünyalarının əldən cıxacağını və axirətdə əbədi rüsvayçılığa düçar olacaqlarını bilirdilər. Necə ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə İsa əleyhissalam barəsində mübahisədən sonra  lənətləşməkdən imtina edən Xristian əhalisi də belə etmişdilər.

Bu kəlamın əvvəli gözəldir sonunda isə etiraz yeri vardır, belə ki, bu yozuma görə onlara qarşı dəlil yoxdur. Deyilə bilər ki, onların iddialarında doğru olmalarını iddia edtmələri o demək deyil ki, onlar ölüm istəməlidirlər. Salehliknən ölümü istəmək arasında birbaşa əlaqə yoxdur. Nə qədər salehlər var ki, ölümü arzulamır. Əksinə daha uzun yaşamaq istəyarlər ki xeyirləri artsınvə cənnətdəki dərəcəsi yüksəlsin. Necə ki, hədisdə belə deyilmişdir. Ən xeyirliniz Ömrü uzun olub əməli gözəl olanınızdır. (Tirmizi, Əhməd) Onlar bununla bərabər belə deya bilərdilər: Siz də ey Müsəlmalar, cənnətlik olduğunuza inanırsınızsa , niyə siz də sağlam olduğunuz zaman ölümü istəmirsiniz, belə isə sizə lazım olmayanı bizim üçün necə istəyirsiniz. Bütün bunlar ayəni belə təfsir etməkdən qaynaqlanır. Amma İbn Abbasın təfsirinə görə heç bir şey lazım gəlməz. Əksinzə onlara yarım bir söz deyilər: Əgər başqaları deyil ancaq sizlər Allahın dostları, Allahın oğulları və sevimliləri və sizlərin cənnətlik, sizdən başqalarının cəhənnəmlik olduqlarına etiqad edirsinizsə, bunun üçün lənətləşin sizdən və ya  başqalarınndan yalançı olana bəddua edin. Bilin ki, lənətləşmə heç şübhəsiz ki, yalançının kökünü qazıyar. Bunu qəti bir şəkildə bilib doğru olduğunu başa düşdükdə lənətləşmədən üz çevirdilər. Çünki yalanlarını iftiralarını və Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in xüsusiyyat və vəsiflərini gizlədiklərini bilirdilər. Onu oğullarını tanıyırmış kimi taniyər və haqq bilərdilər. Beləcə hər kəs onların haqsızlıq rüsvayçılıq azğınlıq və inadkarlıqlarını bildi.Allah onlara qiyamət gününə qədər  ardı arası kəsilməyan lənət etsin. Bu lənətləşməya təmənna deyildi. Çünki haqlı olan hər kəs Allahdan haqsız olan düşmənini həlak etməsini istəyar. Xüsusi ilə də sübutu həqiqət  və açıq aşkar olarsa.  Lənətləşmə də ölümlə idi. Çünki onlara görə həyat qiymətli və böyük bir şeydir. Çünki ölümdən sonralarının pis olacağını bilirdilər. Buna görədir ki, Allahu Təala: Onlar öz əllərinin etdiyinə görə bunu heç vaxt diləməzlər. Allah zalımları tanıyır. Sən onların həyata bütün insanlardanhəris olduqlarını görəcəksən. yəni uzun yaşamaq istəyarlər, çünki gələcəklərinin pis olduğunu və Allah qatındakı aqibətlərinin ziyan içərisində olacağlarını bilirlər. Çünki dünya möminin zindanı, kafirin cənnətidir.  Onlar mümkün olduğu qədər axirət həyatlarının gecikməsini istəyarlər. Amma qorxduqları başlarına gələcəkdir. Hətta onlar kitabları olmayan müşrikərdən daha hərisdirlər. Bu da xüsusinin ümumiya bağlanması — qəbilindəndir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Sinan, o da Əbdurrəhman İbn Mehdidən, o da Sufyandan, o da Aməşdən, o da Müslim əl Batiindən o da Səid İbn Cubeyrdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas: “Müşriklərdən”  sözünü əcəmlərdən deya təfsir etmişdir. Hakim də Müstədrəkində bunu Sevrinin hədisi olaraq rəvayət etmiş, və: Buxari ilə Müslimin şərtlərinə uyğundur, lakin kirablarına daxil etməmişdirlər, demişdir. Və belə demişdir: İkisi də səhabənin təfsiri üzərində ittifaq etmişdirlər. Həsən Bəsri dəSən onların həyata bütün insanlardanhəris olduqlarını görəcəksən ayəsi haqqında  belə demişdir: Münafiq insanların ən hərisidir. O həyata qarşı müşrikdən daha hərisdir.

“biri istər ki.”  yəni yəhudilərdən hər biri istər ki, deməkdir. Necə ki sözün axını da bunu göstərir. Əbu Aliyə də: O məcusidir, demişdir. Bu da birinciya qayıdır.

“Min il ömür sürməsini istər”Aməş, Müslim əl Batindən, o da Səid İbn Cubeydən rəvayət edir ki, İbn Abbas Onlardan biri min il ömür sürməsini istər. ayəsi haqqında, bu farsların dəh həzar sal — on min il deməsi kimidir. Səid İbn Cubeyrdən də belə deməsi rəvayət edilmişdir. İbn Cərir belə demişdir: Bizə Muhamməd İbn Əli İbn Hüseyn İbn Şaqiqdən, o da atasından o da, Əbu Həmzədən, o da Aməşdən,  o da Mucahiddən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir:Onlardan biri min il ömür sürməsini istər ayəsi haqqında bu əcəmlərin sözüdür. Onlar həzər sal (min il)  Novruz və Mehircan deyarlər. Mucahiddə bu ayədə belə demişdir: Onlara ömür boyu günah işləmək sevdirildi. Mucahid İbn İshaqdan, o da Muhamməd İbn əbi Muhamməddən, o da Səid İbn Cubeyrdən və ya İkrimədən rəvayət edir ki, İbn Abbas  uzun ömür belə onu əzabdan uzaqlaşdıra bilməz.  ayəsi haqqında Onu əzabdan xilas edəcək deyildir, demişdir. Çünki müşrik ölümdən sonra dirilməyi gözləməz. Bu səbəblə uzun həyatı sevər. yəhudi də Tövratı təhrif etdiyi üçün axirətdə rüsvay olacağını bilir. Əhvidən rəvayət edilir ki, İbn Abbas uzun ömür belə onu əzabdan uzaqlaşdıra bilməz ayəsində Onlar Cəbrayıla düşmən olanlardır, demişdir. Əbu-Aliyə ilə İbn Ömər də: Onu əzabdan nə xilas edəcək,nə də qurtaracaq deyildir, demişdir. Əbdurrəhman İbn Zeyd bu ayə haqqında yəhudi həyata qarşı bunların ən hərisidir. Bunlar min il yaşamaq istımişdirlər, ama yaşasalar belə bu onları əzabdan xilas etməz. Necə ki, İblisin ömrü də kafir olduğu üçün ona fayda  vermədi.  Allah onların nə etdiklərini görür. yəni qullarının istər  xeyir və ya şər olsun  nə edəcəyindən xəbərdardır, onu görməkdədir. Hərkəsə əməlinin əvəzini verəcəkdir.

94-cü ayənin təfsirinə bax.

94-cü ayənin təfsirinə bax.

İbn Cərir Təbəri belə demişdir: Bütün təfsir alimləri bu ayənin İsrail oğullarından olan yəhudilər haqqında endirildiyinə icma etmişlər: Çünki onlar Cəbrailin özlərinin düşməni, Mikailin də dostları olduğunu iddia etmişlər. Sonra bunun səbəbində ixtilaf etmişlər. Bəziləri bunun səbəbi onlarla Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) arasında peyğəmbərliyi barəsində keçən mübahisədirdemişlər.

Bunlardan biri budur: Bizə Kureybdən, o da  yunus İbn Bukeyrədən, o da Abdulhəmid İbn Bəhramdan, o da Şəhr İbn Havşəbdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Bir qisim yəhudi, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in yanına gəldilər, ey Qasimin atası, səndən soruşacağımız şeylərə cavab ver, onları ancaq bir rəsul bilər, dedilər. Rəsulullah salləllahu əleyhi və səlləm də: «İstədiyinizi soruşun, ancaq mənə Allaha üçünsöz verin ki, yaqub öz övladlarından aldığı söz kimi, söz verin, əgər sizə bir şey desəm, siz də onu bilsəniz məni təsdiq edib müsəlman olacaqsınız?» dedi. Onlar da sənə söz veririk, dedilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: istədiyinizi soruşun, dedi. Onlar da bizə bu dörd şeydən xəbər ver: İsrailin Tövrat enmədən əvvəl özünə haram etdiyi yeməkləri. Bizə qadının və kişinin suyundan xəbər ver; ondan kişi və qadın necə yaranır? Bizə Tövratda bəhs edilən yazıb oxumağı bilməyən Rəsuldan və ona vəhy gətirən mələkdən xəbər ver, dedilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: Allahla kəsdiyiniz əhdə siz cavabdehsiniz, əgər sizə bunları xəbər versəm mənə tabe olacaqsınızmı? «dedi. Onlar da söz və təminat verdilər. O da:» Tövratı Musaya endirən Allaha and olsun ki, İsrail-Yaqubun ağır xəstəliyə tutulduğunu, xəstəliyinin uzandığını, Allah üçün nəzir etdiyini: əgər Allah ona şəfa versə ən sevdiyi yemək və içkini özünə haram edəcəyini; ən sevdiyi yeməyin də dəvə əti, ən sevdiyi içkinin də dəvə südü olduğunu bilirsinizmi? «dedi. Onlar da: Allahım, Bəli, dedilər. O da: Allahım, onlara şahid ol, dedi. Özündən başqa heç bir məbud olmayan və Musaya Tövratı endirən Allaha and verirəm ki, deyin, bilirsinizmi, kişinin suyu qatı və ağ, qadının suyu da duru və sarıdır. Hansı üstün gəlirsə uşaq ondan olur və Allahın izni ilə ona bənzəyar. Kişinin suyu qadının suyuna üstün gəlirsə uşaq Allahın izni ilə kişi olur. Qadının suyu kişinin suyuna üstün gəlirsə, uşaq Allahın izni ilə qadın olur.Onlar da: Allahım (şahiddir ki), Bəli, dedilər. O da: Allahım, şahid ol, dedi. «Musaya Tövratı endirən Allah and veririəm ki, deyin, bilirsinizmi ki, bu yazıb oxuma bilməyən peyğəmbərin gözləri yatar, qəlbi yatmaz?» dedi. Onlar da: Allahım, Bəli, dedilər . O da: Allahım, şahid ol, dedi. Onlar da: İndi də bizə xəbər ver, sənin mələklərdən dostun kimdir? Məhz bu cavabın qarşılığında ya birləşər ya da ayrılarıq, dedilər. O da: Mənim dostum Cəbraildir, Allah nə zaman bir rəsul göndərdisə onun dostu Cəbrayildir, dedi. Onlar da: Bu cavabda, səndən ayrıldıq, əgər dostun başqa bir mələk olsaydı, səni qəbul edər və səni təsdiq edərdik, dedilər. O da «Onu təsdiq etmənizə mane olan nədir?» dedi. Onlar da: O bizim düşmənimizdir, dedilər. Bunun qarşılığında Allah Təala bu ayələri endirdi: “De: «Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki,Allahın izni ilə Quranıözündən əvvəlkiləri təsdiqləyan kitab kimi sənin qəlbinə o nazil etmişdir»….    …Kaş bunu biləydilər!” (Əl-Bəqərə, 97- 103). O zaman qəzəb üstünə qəzəbə düçar oldular. Bunu İmam Əhməd də (2510) Əbunnadr Haşim İbn Qasimdən rəvayət etmişdir. Abd İbn Humeyd də təfsirində Əhməd İbn yunusdan, ikisi də Abdulhəmid İbn Bəhramdan belə rəvayət etmişlər. Onu yenə İmam Əhməd, Hüseyn İbn Məhəmməd əl-Mərvəzidən, o da Abd İbn Humeyddən, belə rəvayət etmişdir. Onu həmiçinin Muhamməd İbn İshaq İbn yasar da belə rəvayət etmişdir  ki, bizə Abdullah İbn Abdurrahmən İbn Əbi Hüseyn o da  Şəhr İbn Havşəbdən mürsəl (Səhabə qeyd olunmayən sənəd) olaraq rəvayət dərək bunu da əlavə etdi: Onlar dedilər ki, bizə Ravh nəql  etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dedi:sizə and verirəm Allaha və Onun İsrail oğullarına verdiyi günlərinə, mənə gələnin Cəbrayıl olduğunu bilirsinizmi ?. Onlar da: Allahım (şahiddir ki), Bəli, dedilər ancaq o bizim düşmənimizdir, dedilər.  O şiddət və qan tökmə gətirən bir mələkdir. Əgər o olmasa idi, sənə tabe olardıq, dedilər. Allahu Təala da bunun qarşılığında: “De: «Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki,Allahın izni ilə Quranıözündən əvvəlkiləri təsdiqləyan kitab kimi sənin qəlbinə o nazil etmişdir»….    ..Sanki bilmirlər!” (Əl-Bəqərə, 97-101)) ayəsini endirdi.

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Əbu Əhməd, o da  Abdullah bin əl Vəlid əl-İclidən, o da Bukeyr İbn Şihapdan, o da Səid bin Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: yəhudilər Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)ə dedilər: Ey Qasimin atası, bizə beş şeydən xəbər ver, əgər bizə onları xəbər versən sənin Allah elçisi olduğunu qəbul edib, sənə tabe olarıq, dedilər. O da onlardan yaqubun öz oğullarından aldığı söz kimi  söz aldı, «Allah dediyiğimizə vəkildir» (Yusuf, 66) dedi. Onlara soruşun, dedi. Onlar da bizə Allah elçisinin əlamətini xəbər ver, dedilər. O da Onun gözləri yatar, qəlbi yatmaz, dedi. Onlar da: bizə xəbər ver, uşaq necə kişi və qadın olur, dedilər. O da belə dedi: kişinin suyu qadının suyunu üstələyirsə kişi olur, qadının suyu kişinin suyunu üstələyirsə qadın olur. Onlar da: Bizə İsrailin özünə haram etdiyi şeyi xəbər ver, dedilər. O da belə dedi: xətəlikdən şikayət edirdi, bu və digər süddən başqa ağrısını sakitləşdirəcək bir şey tapa bilmədi. İmam Əhməd belə demişdir: Bəziləri dəvəni qəsd edib ətini haram etdi, demişlər. Onlar da: doğru dedin, dedilər. Bizə xəbər ver, bu göy gurultusu nədir, dedilər? O da: O Əziz və Cəlil olan Allahın mələklərindən mələkdir. Buludla vəzifəlidir. Əlində atəşdən bir toppuz vardır, onunla buludları Allahın istədiyi yerə aparar, dedi. Onlar da: bu eşitdiyimiz səs nədir, dedilər? O da: Onun səsidir, dedi. Onlar da: doğru dedin, dedilər. Onlar bir sual qaldı dedilər, əgər onu da xəbər versən sənə tabe olarıq, nə qədər rasul gəlibsə onlaraa vəhy gətirən bir mələk olmuşdur. Bizə xəbər ver, sənin dostun kimdir?, dedilər. O da: Cəbraill aleyhissalamdır, dedi. Onlar da O Cəbrail hərb, döyüş və əzab endirər, o bizim düşmənimizdir. Əgər rəhmət, yağış və bitki endirən Mikail desəydin olardı, dedilər. Bunun qarşılığında Allah Təala: “De: Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki, … sənin qəlbinə o nazil etmişdir” ayəsini vəhy etdi. Bunu Tirmizi ilə Nəsai Abdullah İbn əl-Vəliddən rəvayət etmişlər. Tirmizi: Həsən qəripdir demişdir. Süneyd də təfsirində Həccac İbn Məhəmməddən, o da İbn Cureycdən rəvayət etmişdir ki,  Qasim İbn əbu Bəzzə belə demişdir: yəhudilər Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dən ona vəhy gətirən mələyi soruşdular. O da Cəbrail, dedi. Onlar da: O bizim düşmənimizdir, o ancaq şiddət, hərb və döyüş gətirir, dedilər. Bunun qarşılığında bu ayə endi.“De: Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki…  İbn Cərir demişdir: Mucahid belə demişdir: yəhudilər, ya Məhəmməd, Cəbrayıl ancaq şiddət və döyüş endirər, o bizim düşmənimizdir, dedilər. Bunun qarşılığında “De: Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki,…” ayəsi endi.

Buxari də belə demişdir: Bu ayə qarşılığında İkrimə belə demiştir: cəbrə, mikə və israfi qul deməkdir. İyl da Allahdır. Bizə Abdullah İbn Münir Abdullah bin Bəkrdən, o da Humeyddən rəvayət etdi ki, Ənəs İbn Malik dedi ki: Abdullah İbn Salam Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in gəlişini eşitdi. O bağında meyvə toplayırdı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in yanına gəldi: Səndən üç sual soruşacam, onları ancaq bir rəsul bilər, dedi: Qiyamətin ilk əlaməti nədir? Cənnət xalqının ilk yeməyi nədir? Uşaq atasına və ya anasına necə oxşayər? O da: Bunları mənə bir az əvvəl Cəbrail xəbər verdi, dedi, O da: Cəbrail? dedi. O da: Bəli, dedi. Abdullah da: O mələklər arasında  yəhudilərin düşmən seçdiyidır, dedi. Rəsulullah da “De: «Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki, … Quranı …sənin qəlbinə o nazil etmişdir” ayəsini oxudu. Qiyamətin ilk əlaməti: İnsanları şərqdən qərbə aparan bir atəşdir, dedi. Cənnət xalqının ilk yeməyi balıq ciyaridir, dedi. Kişinin suyu qadının suyunu üstələsə uşaq atasına oxşuyar, qadının suyu kişinin suyunu üstələsə uşaq anasına oxşuyar. O da: Şəhadət edirəm ki, Allahdan başqa ilah yoxdur və sən də Allahın Rasulusan. ya RasulAllah, yəhudilər böhtançı bir qövmdür, onlar mənim müsəlman olduğumu məni onlardan soruşmazdan əvvəl bilsələr mənə böhtan atarlar, dedi. yəhudilər gəldilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onlara: «Abdullah İbn Salamı necə tanıyırsınız? dedi. O da: Ən yaxşımızdır, ən yaxşımızın oğludur, başçımız, başçımızın oğludur, dedilər. O da: Bəs Abdullah İbn Salam müsəlman olsa, dedi? Onlar da: Allah qorusun, dedilər. Abdullah çıxdı: Şəhadət edirəm ki, Allahdan başqa heç bir ilah yoxdur və şəhadət edirəm ki, Məhəmməd Onun Rasuludur, dedi. Onlar da: O ən pisimiz, ən pisimizin oğludur dedilər və onu pislədilər. O da: Bax qorxduğum bu idi, Ey Allahın Rəsulu, dedi. Bunu bu yolla yalnız Buxari rəvayət etmişdir. Buxarı ilə Müslim onu ​​başqa bir yolla Ənəsdən buna oxşar şəkildə rəvayət etmişlər. Səhih Müslimdə də Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in azad etdiyi köləsi Səvbandan gələn buna yaxın bir rəvayət vardır. İrəlidə gələcəkdir inşAllah. Buxari yuxarıda İkrimədən gəldiyi şəkildə, iyl Allah mənasındadır, demişdir. Bunu Sufyan Sevri də Hasifden, o da İkrimədən rəvayət etmişdir. Bunu Abd İbn Humeyd, İbrahim bin əl-Hakimdən, o da atasından, o da İkrimədən rəvayət etmişdir. Bunu İbn Cərir Hüseyn İbn yezid ət-Tahhandan, o da İshaq İbn Mansurdan, o da Qeys bin Asimdən rəvayət etmişdir ki, İkrimə: Cibril Ubeydullah mənasındadır, demişdir. Mikail də Abdullah. İyl də Allahdır. Bunu yezid ən Nəhvi də İkrimədən, o da İbn Abbasdan eynilə rəvayət etmişdir. Bir çox Sələflər də belə demişlər, yaxında gələcəkdir.

Bəziləri də belə demişlər: İyl qul mənasındadır. Başqa bir mənada O Allahın adıdır. Çünki iyl sözü hamısında dəyişməməkdədir. Abdullah, Əbdurrəhman, Abdulmalik, AbdulQuddus, Abdussəlam, Abdulkafi və Abdulcəlil kimidir. Abd bütün bunlarda vardır. Abd sözünə qoşulan adlar müxtəlifdir. Cəbrail, Mikail, Əzrail, İsrafil və s, də elədir. Ərəbcənin xaricindəki dillərdə qoşulan adlar əvvələ keçir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Sonra İbn Cərir demişidir: digərləri isə belə demişdir; Xeyr, onların belə demələrinin səbəbi onlarla Ömər bin Xəttab arasında Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mövzusunda bir müzakirə olmasıdır. (Bunu deyanlər:) Mənə Məhəmməd İbn əl-Musənna rəvayət etdi, o daRibi İbn Aliyə rəvayət etdi, o da Davud İbn Əbu Hinddən rəvayət edir ki, Şabi belə demişdir: Ömər İbn Xəttab Rovha adlı bir yerə gəldi, namaz qılmaq üçün bir neçə adamın bir daşa tərəf qaçdıqlarını gördü. «Bunlara nə olub?» dedi. Iddialarına görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) burada namaz qılmış, dedilər. O da bundan xoşlanmadı və Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) namaz vaxtı bu vadiya gəldiyi üçün burada namaz qılmışdır, dedi. Sonra hərəkət edib oradan ayrıldı. Sonra onlarla danışmağa başladı, belə dedi: Mən yəhudilərin dərs günlərinə gedərdim. Tövratın Quranı təsdiq etməsindən, Quranın da Tövratı təsdiq etməsindən xoşlanırdım. Bir gün onlarların yanında olduğum vaxt Ey Xəttabın oğlu, səndən çox sevdiyimiz kimsə yoxdur, dedilər. Mən də nə üçün?, dedim. Onlar da: çünki sən hərdənbir bizə qoşulur və bizim yanımıza gəlirsən dedilər. Mən də: Mən sizin yanınıza Quranın Tövratı təsdiq etməsindən xoşlandığım üçün gəlirəm, dedim. Onlar da, Ey Xəttabın oğlu, bax dostun (Rəsulullah) gedir. Ona çat, dedilər. Mən də o zaman onlara: «Özündən başqa ilah olmayan Allah üçün, sizə olan haqqı üçün, sizə verdiyi kitab haqqı üçün, onun rasul olduğunu bilirsinizmi?» dedim. Deyir ki, susdular, alimləri və böyükləri: sizə ağır and verdi, ona cavab verin, dedi. Onlar da: alimimiz və böyüyümüz sənsən, ona cavab ver, dedilər. O da: madam ki, bizə bu qədər ağır and verdin, biz onun rasul olduğunu bilirik, dedi. Mən də: təəssüflər olsun sizə, elə isə həlak oldunuz, dedim. Onlar da biz həlak olmamışıq, dedilər. Mən də: necə onun rasul olduğunu bildiyiniz halda ona tabe olmur və onu təsdiq etmirsiniz, dedim. Onlar da: bizim mələklərdən düşmənimiz olan da vardır, dost olduğumuz da vardır. O isə rasulluğunu bizim düşmənimiz mələklə edir, dedilər. Mən də: Sizin düşmanınız və dost olduğunuz kimdir, dedim? Onlar da: Düşmənimız Cəbrail, dost olduğumuz da Mikaildir, dedilər. Mən də: Cəbrailə nə səbəbdən düşmənçilik edirsiniz, Mikaillə nə səbəbdən dostluq edirsiniz?, dedim. Onlar da: Cəbrail sərtlik, kobudluq, ağırlıq, çətinlik, əzab və bu kimi şeylərin mələyidir. Mikayil isə rəhmət, şəfqət, mərhəmət, rahatlıq və bu kimi şeylərin mələyidir. dedilər. Mən də: O ikisinin Allah qatındakı yeri necədir, dedim? Onlar da: Biri Onun sağında, digəri də solunda olur, dedilər. Mən də: Özündən başqa heç bir məbud olmayan Allaha and olsun ki, o ikisi də və aralarındakı da özlərinə düşmən olanlara düşməndir, dost olanlara dadosturlar. Cəbrayılın Mikailə düşmən olduğu ilə dost olması, Mikailə də Cəbrayılın düşmən olduğu ilə dost olması yaraşmaz, dedim. Sonra da qalxdım, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in arxasınca getdim. Ona bir qəbilənin böyük qapısının içindəki kiçik qapıdan çıxarkən çatdım. Mənə: Ey Xəttabın oğlu, mənə az əvvəl enən ayələri oxuyummu, dedi? Mənə: “De: «Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki, … Quranı …sənin qəlbinə o nazil etmişdir” ayəsini və bir neçə ayə oxudu. Mən də: Atam anam sənə fəda olsun, səni haqq rasul olaraq göndərən Allaha and içirəm ki, sənə bunu xəbər vermək istəyirdim. Lətif  və hər şeydən xəbərdar olan Allah sənə məndən əvvəl xəbər verdi, dedim.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Səid əl-Əşəc Əbu Üsamədən, o da Mücalitdən rəvayət etdi ki, Amir dedi ki: Ömər bin Xəttab yəhudilərin yanına getdi. «Musaya Tövratı endirən Allah andverirəm ki deyin,, Muhəmmədi kitablarınızda görürsünüzmü?» dedi. Onlar da: Bəli, dedilər. O da: Elə isə ona nə üçün tabe olmursunuz, dedi. Onlar da: Allah nə zaman bir rasul göndərdisə, ona bir mələk vermişdir. Onun mələyi isə Cəbraildir. O bizim düşmənimiz olan mələkdir. Mikail isə dostumuzdur. Əgər ona Mikail gəlsəydi müsəlman olardıq, dedilər. O da: Musaya Tövratı endirən Allaha and verirəm ki, deyin bu ikisinin Allah qatındakı yeri nədir, dedi? Onlar da: Cəbrail sağında, Mikail də solundadır, dedilər. Ömər də belə dedi: Mən də şahidlik edirəm ki, o ikisi ancaq Allahın icazəsi ilə enərlər. Mikail, Cəbrailin düşməni ilə dost olmaz, Cəbrayıl da Mikailin düşməni ilə dost olmaz, dedi. Onlar bu haldaykən Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) yanlarından keçdi. Onlar da: Ey Xəttabın oğlu, bax dostun gedir, dedilər. Ömər də qalxdı onun yanına getdi. Allah Təala da: “Kim Allaha, Onun mələklərinə və elçilərinə, Cəbrailə və Mikailə düşməndirsə, şübhəsiz ki, Allah da o kafirlərə düşməndir.” ayəsini endirdi. Bu iki sənəd də Şabinin Ömərdən hədis dinlədiyni göstərir. Ancaq onunla Ömər arasında qopuqluq var. Çünki Şabi Öməri həyata ikən görməmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Cərir belə demişdir. Bizə Bişr, o da yəzid İbn Zürayğdan, o da Səiddən rəvaət edir ki,  Qatadə demişdir: Bizə rəvayət edildiyinə görə Ömər İbn Xəttab bir gün yəhudilərin yanına getdi. Onu gördükdə yaxşı qarşıladılar. Ömər də onlara Allaha and içirəm ki, mən sizi sevdiyim və sizə olan rəğbətim üçün gəlmədim. Ancaq sizdən nəsə eşitmək üçün gəldim, dedi. Onlardan bəzi şeylər soruşdu. Onlar da ondan soruşdular. “Sizin vəhy mələyiniz kimdir? dedilər” O da Cəbrayıldır, dedi. Onlar da bizim göydəki düşmənizmizdir dedilər. Muhəmmədi sirrimizdən xəbərdar edir. Gəldiyi zaman isə müharibə və qıtlıq gətirir, dedilər. Ancaq bizim mələyimiz Mikayıldır. O gəldiyi zaman bolluq və sülh gətirir., dedilər. Ömər də onlara Cəbrayılı tanıyırsınız, Muhəmmədi inkar edirsiniz?, dedi. Ömər onlardan uzaqlaşdı. Danışdıqlarını başa düşmək üçün Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)ə yönəldi. Ona rast gələndə ona“De: «Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki, … Quranı …sənin qəlbinə o nazil etmişdir”ayələri enmişdi.

Sonra İbn Cərir belə dedi: Bizə Müsənna, o da Adəmdən, o da Əbu Cəfərdən rəvayət etdi ki, Qatadə belə demişdir: Bizə gəlib çatan xəbərə görə Bir gün Ömər yəhudilərin yanına getmişdi, və beləcə rəvayətin ardını danışdı. Bu isnad Adəmin təfsirin də də qırıqdır. Bunu Əsbat da Suddidən, oda bu şəkildə Ömərdən rəvayət etmişdir. Bu da qırıqdır. İbn Əbi Hatim belə demişdir. Bizə Muhamməd İbn Əmmar, O da Əbdurrəhmandan, yəni Dəştəkidən rəvayət etdi, o da əbu Cafərdən, o da Husayn İbn Əbdurrəhmandan, o da Əbdurrəhman İbn əbi Leyladan rəvayət edir ki, Bir yəhudi, Ömər İbn Xəttab ilə qarşılaşdı: yəhudi ona dostunuza vəhiy gətirən Cəbrayil bizim düşmənizmidir dedi. Ömər də “Kim Allaha, Onun mələklərinə və elçilərinə, Cəbrailə və Mikailə düşməndirsə, şübhəsiz ki, Allah da o kafirlərə düşməndir,” dedi. Deyir ki, Ayə Ömərin diliylə endi. Bunu Abd İbn Umeyd, Əbu Nadir Haşım İbn Qasimdən o da Əbu Cəfər ər Razidən rəvayət etmişdir. İbn Cərir belə demişdir: Mənə Yaqub İbn İbrahim, o da Hüşeymdən, o da Hüseyn İbn Əbdurrəhmandan rəvayət etdi ki, İbn Əbu Leyla  Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin kiayəsi haqqında belə demişdir. yəhudilər müsəlmanlara əgər sizə Mikayıl ensə idi müsəlman olardıq çünki o rəhmət və yağışla enir. Cəbrayıl isə əzab və qəzəblə enir. Bunun üzərinə bu ayə endi.  Mənə
yaqub, o da Hüşeymdən, o da Abdulmalikdən o da Atadan eynisini rəvayət etdi. ƏbdurRazzak belə demişdir: Bizə Mamər rəvayət etdi ki, Qatadə Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki… ayəsi haqqında belə demişdir. yəhudilər Cəbrayıl bizim düşmənimizdir, çünki, o şiddət və qıtlıqla enər, Mikayıl isə bolluq, sağlamlıq və bərəkətləenər. Cəbrayıl bizim düşmənimizdir dedilər. Allah Təala bu ayəni endirdi.

Ayənin təfsiri: “De: «Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki, Allahın izni ilə Quranı … sənin qəlbinə o nazil etmişdir» yəni kim Cəbrailə düşmənçilik edərsə bilsin ki, o əmin ruhdur. Hikmətli zikir olan Quranı sənin qəlbinə Allahın icazəsi ilə o endirdi. O Allahın mələk elçilərindən biridir. Kim bir elçiya düşmənçilik edərsə bütün elçilərə düşmənçilik etmiş olur. Necə ki, bir peyğəmbərə iman edən bütün peyğəmbərlərə iman etmiş olur. Eyni şəkildə bir peyğəmbəri inkar edən bütün peyğəmbərləri inkar etmiş olur. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Allahı və Onun elçilərini inkar edənlər, Allahı Onun elçilərindən ayırmaq istəyib: «Biz o elçilərin bəzisinə inanır, bəzilərinə isə inanmırıq!»– deyanlər və bunun arasında bir yol tutmaq istəyanlər məhz onlar əsl kafirlərdir. Biz kafirlər üçün alçaldıcı bir əzab hazırlamışıq.” (Nisə, 150-151) Onların həqiqi kafirlər olduqlarına hökm etdi, çünki onlar peyğəmbərlərin bir qisiminə iman etdilər, bir qismini inkar etdilər. Eyni şəkildə Cəbrailə düşmən olan da Allahın düşmənidir. Çünki Cəbrail əmri özbaşına endirməz, ancaq  Rəbbinin icazəsi ilə endirər. Necə ki, belə demişdir: “Mələklər dedi: «Biz dünyayə ancaq sənin Rəbbinin əmri ilə enirik….(Məryam, 64). Və Allah Təala belə demişdir: “Şübhəsiz ki, bu, aləmlərin Rəbbindən nazil edilmişdir. Onu əmin Ruh (Cəbrail) endirdi sənin qəlbinə ki, xəbərdar edənlərdən olasan.”(Şuəra, 192-194). Buxari Səhihində Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir, Rəsulullah səlləlləhu aleyhi və səlləm belə demişdir: Kim bir vəli quluma düşmənçilik edərsə , mənə açıq aşkarhərb etmiş olur. Bunun üçündür  ki, Cəbrailə düşmənçilik edənlərə qəzəblənmiş və belə demişdir: “Cəbrailə düşmən olan kəs bilsin ki, Allahın izni ilə Quranı özündən əvvəlkiləri təsdiqləyan və müjdə verən bir kitab kimi sənin qəlbinə o nazil etmişdir». yəni əvvəlki kitabları təsdiq etmək üçün, deməkdir. “O möminlər üçün hidayət və müjdədir” yəni qəlbləri üçün hidayət və onları cənnətlə  müjdələmədir. Bu da ancaq möminlər üçündür. Necə ki belə demişdir: “De: “O, iman gətirənlərə doğru yol göstəricisi və şəfadır”. (Fussilət, 44).

Allah Təala belə demişdir: “Biz Quranda möminlər üçün şəfa və mərhəmət olan ayələr nazil edirik.”(Isra, 2). Sonra Allah Təala belə deyir: “Kim Allaha, mələklərinə, elçilərinə, Cəbrailə və Mikailə düşmən olsa, şübhəsiz ki, Allah da kafirlərin düşmənidir”. Allah Təala  “Kim mənə, mələklərimə və elçilərimə düşmən olursa” deyir. Onun elçiləri mələklərdən və insanlardan olanları ehtiva edir. Necə ki, belə buyurmuşdu “Allah mələklərdən də elçilər seçir, insanlardan da.” (Həcc, 75). “Cəbrailə və Mikailə” bu da xüsusinin ümumiya aid edilməsindəndir. Çünkü hər ikisi ümumi elçilər olaraq mələklərə daxil olsa da sonradan ayrıca göstərilmişlər. Çünki sözün gəlişi Cəbrailin müdafiəsi ilə əlaqədardır. O da Allahla elçiləri arasında səfirdir, elçidir. yanında Mikayılın daqeyd edilməsi də söz gözəlliyi üçündür, çünki yəhudilər Cəbrailin düşmənləri, Mikailin də dostları olduğunu iddia etdilər. Allah Təala da onlara bunlardan birinə düşmən olanın digərinə də, Allaha da düşmən olduğunu bildirdi. Bir də Mikail bəzi zamanlarda Allahın elçilərinə gələr. Necə ki, işin başında Rəsulullaha da gəlmişdi. Ancaq Cəbrail daha çox gəlmiş və vəzifə də onun idi. Mikayil isə bitki və yağışla vəzifəlidir. O hidayətlə, bu isə ruzi ilə vəzifəlidir. Necə ki İsrafil də qiyamət günündə dirilmək üçün sura üfürməklə vəzifəlidir. Bunun üçündür ki, Səhihdə belə gəlmişdir: Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləm gecə qalxdığı zaman belə deyardi: Cəbrailin, Mikailin və İsrafilin Rəbbi Allahım, ey göylərin və yerin yaradıcısı, qeybi və aşkarı bilən, ixtilaf etdikləri şeydə qullarının arasında sən haqq ilə hökm verirsən. Mənə ixtilaf edilən haqqı icazənlə göstər. Şübhəsiz ki, sən istədiyini doğru yola hidayət edənsən. Buxarinin nəql etdiyi şey də yuxarıda qeyd edilmişdir. Bunu İbn Cərir də İkrimədən və digərlərindən rəvayət etmişdir ki, O demişdir Cəbrə, Mika və Israfi qul, Iyl də Allah mənasındadır.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Sinan Əbdurrəhman İbn Mehdidən, o da Sufyandan, o da Aməşdən, o da İsmail İbn Əbi Rəcadan, o da İbn Abbasın azad etdiyi köləsi Umeyrdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Cibril ləfzi Abdullah və Əbdurrəhman kimidir. Cəbrə: Qul, Iyl də Allahdır, deyilmişdir. Muhəmməd İbn İshaq, o da Zuhridən odaƏli bin Hüseyndən: “Bilirsinizmi Cəbrail adı sizin adlarınızdan hansıynan eynidir ?” dedi. Biz də: Bilmirik, dedik. O da: Abdullahdır, dedi. «Mikail nə deməkdir?» dedi. Biz də: Bilmirik, dedik. O da: Ubeydullahdır, dedi. Sonunda İyl ləfzi olan bütün adlar əziz və cəlil olan Allaha aiddir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: İkrimə, Mucahid, Dəhhaq və yəhya İbn yaamərdan da belə rəvayət edilmişdir. Sonra da belə demişdir: Mənə atam Əhməd İbn Əbuhavaridən, o da Əbdüləziz İbn Umeyrdən rəvayət etdi ki: Mələklərin içində Cəbrail Allahın xidmətçisidir. Bunu Əbu Süleyman Dəraniyə rəvayət etdim, səksəndi: Bu hədis mənim üçün bu dəftərdəkilərin hamısından daha xoşdur, dedi. Cəbrail və Mikail sözlərində daha başqa lüğət və qiraətlər vardır, bunlar lüğət və qiraət kitablarında keçir. Onları zikr edərək kitabımızı uzatmaq istəmədik. Ancaq mənayə və ya hökmün başa düşülməsinə kömək edəcək bir şey olsa onu qeyd edərdik. Güvənimiz və köməyimiz Allahdır. “Şübhəsiz ki, Allah da o kafirlərə düşməndir.” Burada əvəzlik yerinə sözün özü istifadə edilmişdir. Çünki, fəinnəhu aduvvin lilkafirin deməmişdir. Şair də belə demişdir:

Istərsən varli ol , istərsən kasib,

Ölüm həyatını zəhərlər sənin

Nə qədər sürətli getsəndə bir gün,

Haqlar ölüm səni, bunu bil yaqin

 

Başqa biri də belə demişidir:

 

Kaşki dayənmadan hey qarıldayən qarğanın

O Qarğanın şah damarı kəsiləydi.

Allahın bu ismi burada qeyd etməsi mənanı təsbit etmək və aydınlaşdırmaq üçündür. Allahın bir vəlisinə düşmənlik edənin Allaha düşmən olduğunu bildirmək üçündür. Kim də Allaha düşmən olarsa Allah da onun düşmənidir. Kimdə onun düşməni olarsa dünya və axirətini zay etmişdir. Necə ki, Kim bir vəli quluma düşmənçilik edərsə, mən ona müharibə elan edərəm hədisi yuxarıda qeyd edilmişdir. Başqa bir hədis belədir: Döyüşən şir necə intiqam alarsa mən də övlüyalarımın (dostlarımın) intiqamını belə alaram. Səhih hədisdə belə deyilmişdir. Mən də kimin düşməni olsam ona qalib gələrəm.

97-ci ayənin təfsirinə bax.

İmam Əbu Cəfər: “Biz sənə aydın başa düşülən dəlillər nazil etdik” ayəsində belə demişdir: yəni ey Muhəmməd, sənə elçiliyini göstərən açıq əlamətlər nazil etdik. Bu ayələr də Allahın kitabında qeyd edilən yəhudilərin gizli elmləri, gizli sirr və xəbərləri və ilk İsrail oğullarının məlumatlarıdır. Bu məlumatlar onların kitablarında idi. Bunları ancaq haham və alimləri bilərdilər. Bunlar Tövratda qeyd edilib əvvəlkilərin və sonrakıların təhrif etdikləri şeylər idi. Buna görə də Allah Təala nəbisi Muhəmmədə nazil etdiyi kitabda bunları qeyd etmişdir. Bunlar da insaflı davrananlar, həsəd və ehtiras üzündən özünü həlak etməyənlər üçün aydın ayələrdir. Çünki hər sağlam fitrət sahibi olan insanda Muhəmməd səllAllahu aleyhi və səlləmin gətirdiyi şeyləri təsdiq edəcək bir əsas vardır. O bunları heç bir insandan öyrənmədən və heç bir kəsdən məlumat almadan  bildirdi, Allah qatından gətirdi. Necə ki, Dahhaq rəvayət etmişdir ki İbn Abbas “Biz sənə aydın başa düşülən dəlillər nazil etdik” ayəsində belə demişdir: Sən bunları onlara oxuyur və səhərdən axşamadək onlara xəbər verirsən. Sən onların fikrincə oxuyub yazma bilməyənsən və kitab oxumamısan. Əllərindəki şeyləri onlara olduğu kimi xəbər verirsən. Allah Təala buyurur ki, bütün bunlarda onlar üçün ibrət və açıqlama vardır, əleyhlərinə dəlil vardır deyir, kaş ki, biləydilər!

Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd o da İkrimədən və yaxud Səid bin Cubeyrdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: İbn Surya əl-Fityuni, Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləmə: Ey Məhəmməd, bizə tanıdığımız bir şey gətirmədin, Allah da sənə açıq bir ayə nazil etməmişdir ki, sənə tabe olaq, dedi. Bunun qarşılığında Allah Təala: “Biz sənə aydın başa düşülən dəlillər nazil etdik ki, onları da yalnız fasiqlər inkar edərlər” ayəsini endirdi. Malik İbn Sayf də belə demişdir: Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləm göndərildikdə, onlara (yəhudilərə) aldıqları vədləri və Muhəmməd salləllahu əleyhi və səlləm haqqında verdikləri əhdi xatırlatdı. Allaha and olsun ki, Allah bizdən Muhəmməd haqqında söz almadı və o barədə bizə əmr vermədi, dedilər. Bunun qarşılığında: “Onlar hər dəfə əhd bağladıqda içərilərindən bir dəstə onu pozmurmu?” ayəsi endi. Həsən Bəsri, “əksinə, onların əksəriyyati iman gətirməzlər” sözündə də: Bəli, yer üzündə nə qədər etdikləri əhd varsa hamısını pozdular. Bu gün andlaşarlar, sabah pozarlar, demişdir. Suddi də: Məhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləm gətirdiyi şeylərə iman etməzlər, demişdir. Qatadə də “içərilərindən bir dəstə onu pozmurmu?” sözündə: içlərindən bir qrup onu pozar( nəqadə), demişdir.

İbn  Cərir də belə  demişdir:  Ayədə  qeyd edilən  nəbz  sözünün  əsli  atmaq  və  buraxmaqdır. Bu  səbəblə atılmış  uşağa  mənbuz, deyilmişdir. Nəbiz də  suyun  içinə  buraxılan quru xurma və üzümdür. Ebul Əsvəd əd-Duəli belə demişdir:
Ünvanına  baxdım, onu atdım,

Sənin köhnə ayəqqabını atdığın kimi.

Mən də deyirəm ki: Allah onları bərk yapışıb yerinə yetirmələri lazım gələn andlaşmaları tərk etdikləri üçün qınamışdır. Bunun üçündür ki, bunun arxasınca özlərinə və bütün insanlara göndərilən elçiləri yalanlamalarından bəhs etmişdir. O elçi ki, onun sifət, xüsusiyyat və xəbərlərini kitaplarında tapmaqdadırlar. Ona tabe olmaq, onu dəstəkləmək və ona kömək etməklə əmr olunmuşdurlar. Necə ki, Allah Təala belə buyurmuşdur: “O kəslər ki, yanlarındakı Tövrat və İncildə haqqında yazılmış olduğunu gördükləri elçinin – yazıb-oxumaq bilməyən peyğəmbərin, ardınca gedərlər.” (Əraf, 157). Burada da belə demişdir: “Onlara Allah tərəfindən özlərində olanı təsdiqləyan bir elçi gəldikdə Kitab verilənlərdən bir dəstə guya həqiqəti bilmirmiş kimi Allahın Kitabına arxa çevirdilər” yəni içərilərindən bir qrup içində Muhəmməd səllAllahu aleyhi və səlləmin müjdəsi olan əllərindəki kitabı arxalarına atdılar. yəni, olanları bilmirlərmiş kimi onu tərk etdilər. Sehr və cadu öyrənməya yönəldilər. Buna görə də  Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləmə tələ qurdular. Ona daraq, darağa yapışan tüklər, erkək xurma ağacının tumurcuğu və Ərvan quyusunun milləri altında cadu etdilər. Bunu boynuna götürən də Ləbid İbn Asam idi, Allah ona lənət etsin və ona gözəllik üzü göstərməsin. Allah da bunu Rasulu səllAllahu aleyhi və səlləmə bildirdi. Ona şəfa verdi və onu xilas etdi. Necə ki,  İki Səhihdə (Buxari və Muslim), irəlidə qeyd ediləcəyi kimi Aişə radiAllahu anhadan geniş olaraq rəvayət edilmişdir.

Suddi də: “Onlara Allah tərəfindən özlərində olanı təsdiqləyan bir elçi gəldikdə” sözü haqqında belə demişdir: Onlara Muhəmməd səllAllahu aleyhi və səlləm gəldiyi vaxt onu, Tövratla sual-cavab etdilər və onunla müzakirə etdilər. Tövrat ilə Quran bir-biri ilə uyğun gəldi, bu vaxt Tövratı atdılar, Asafın kitabını və Harut ilə Marutun sehrini götürdülər. O da Quranla uyğun gəlmədi, məhz «sanki bilmirlər» dediyi budur. Qatadə də «sanki bilmirlər» sözündə belə demişdir: O qövm bilirdi, ancaq onlar bildiklərini atdılar, onu gizlətdilər və inkar etdilər. Avfi də təfsirində: “Şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər” ayəsində İbn Abbasdan bunu nəql etmişdir: Süleymanın mülkü əlindən çıxdığı zaman cinlərdən və insanlardan bəzi tayfalar dindən döndülər, istəklərinə uydular. Allah, Süleymana mülkünü geri verincə insanlar keçmişdəki kimi dinlərinə döndülər. Süleyman da yazdıqlarını tapdı, onları taxtının altına basdırdı. Süleyman bundan az müddət sonra vəfat etdi. Bu dəfə insanlar və cinlər Süleymanın vəfatından sonra o kitabları ələ keçirdilər və: Bu, Allahdan Süleymana endirilən kitabdır, onu bizdən gizlətdi, dedilər. Ona əsaslanıb,onu özlərinə din etdilər. Bunun qarşılığında Allah Təala “Onlara Allah tərəfindən özlərində olanı təsdiqləyan bir elçi gəldikdə” ayəsini endirdi. Onlar da şeytanların oxuduğu nəfıslərinə xoş gələn şeylərə tabe oldular. Bunlar da çalğılar, oyunlar və Allahın zikrindən uzaqlaşdıran hər şeydir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Səid əl-Əşəc Əbu Sələmədən, o da Aməşdən, o da Minhaldan, o da Səid İbn Cubeyrdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Asaf, Süleymanın katibi idi. Əzəmətli adı bilirdi. Hər şeyi Süleymanın əmri ilə yazar və onu kürsüsünün altına basdırardı. Süleyman ölüncə şeytanlar onu çıxartdılar, hər iki sətirinin arasına bir sehr və küfr yazdılar: Süleymanın tətbiq etdiyi bu idi, dedilər. Deyir ki: Cahil insanlar onu inkar etdi və ona söydülər. Alim insanlar da duruxdular. Cahil insanlar ona söyməya davam etdilər, o vaxta qədər ki, Allah Təala Muhəmməd səllAllahu aleyhi və səlləmə: “Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər. Süleyman kafir olmadı. Lakin şeytanlar … kafir oldular.” ayəsini endirdi.

İbn Cərir belə demişdir: Mənə Əbussaib Sələm İbn Cunadə əl-Suvai o da Əbu Müaviyadən, o da Aməşdən, o da Minhaldan, o da Səid bin Cubeyrdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Süleyman aleyhissalam ayəqyoluna girmək və ya xanımlardan birinə yaxınlaşmaq istədiyi zaman möhürünü xanımı Cəradəya verirdi. Allah Süleymanı düçar etmək istədiyi şey ilə sınağa çəkəcəyi vaxt, bir gün möhürünü Cəradəya verdi. Şeytan da Süleymanın surətində gəldi: Möhürümü ver, dedi. Aldı, barmağına keçirdi. Onu barmağına taxınca şeytanlar, cinlər və insanlar ona itaət etdilər. Süleyman xanımının yanına gəldi: Möhürümü ver, dedi. O da: Sən yalan deyirsən, sən Süleyman deyilsən, dedi. Süleyman bunun bir sınaq olduğunu anladı. Deyir ki: Şeytanlar getdilər, o günlərdə içində sehr və küfr olan kitablar yazdılar. Onları Süleymanın kürsüsünün altına basdırdılar. Sonra da onları çıxardılar, insanlara oxudular: Süleyman insanları bu kitablarla özünə təslim edirdi, dedilər. İnsanlar Süleymandan uzqlaşdılar, Allah təala Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləmi göndərincəya qədər onu kafir hesab etdilər. Ona: “Süleyman kafir olmadı. Lakin şeytanlar… kafir oldular.” ayəsini endirdi.

Sonra İbn Cərir belə dedi: Bizə İbn Humeyd Cərirdən, o da Husayn İbn Abdurrahməndən rəvayət etdi ki, İmran İbn əl-Haris deyir ki ,: Biz İbn Abbas radiAllahu anhunun yanında idik. Birdən bir adam gəldi. ona: “Haradan gəldin?” dedi. O da: İraqdan dedi. O da: “Harasından?” dedi. O da: “Kufədən.” Dedi “Nə xəbər var?” Dedi. O da: “Mən onlardan ayrıldığım  zaman Əlinin onların üzərinə gələcəyindən bəhs edirdilər.” Dedi. İbn Abbas narahat oldu, sonra da: “Sən nə deyirsən?! Atasız qalasan! əgər başa düşsəydik qadınlarını nigahlamaz, miraslarını bölüşdürməzdik. Amma mən sizə bunu rəvayət edim, dedi: Şeytanlar göydən söz oğurluğu edərdilər. Biri eşitdiyi haqq bir sözü gətirər, təcrübə edər və doğru çıxdığı vaxt yanında yetmiş yalan söyləyardi. Deyir ki: Bu da insanların qəlblərinə yayılardı. Deyir ki: Allah bunları Süleymana vermişdir, o da onları taxtının altına basdırdı. Süleyman əleyhissalam vəfat edincə yol şeytanı qalxdı: «Sizə heç kimin yaxınlaşa bilmədiyi bənzəri olmayan xəzinəni göstərimmi?»dedi. Onu çıxartdılar. Onun sehri budur, dedilər. Millətlər onları nüsxələdilər, bax İraq xalqının bu gün danışdıqları şey odur, dedi. Bunun qarşılığında Allah Təala: “Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər. Süleyman kafir olmadı. Lakin şeytanlar … kafir oldular.” ayəsini endirdi. Hakim, Müstədrəkində Əbu Zəkəriyya əl-Anbaridən, o da Muhəmməd İbn Abdüssəlamdan, o da İshaq İbn Ibrahimdən, o da Cərirdən belə rəvayət etmişdir.

Suddi də: “Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər” ayəsində belə demişdir: Süleymanın dövründə deməkdir. Deyir ki: Şeytanlar göyə çıxardılar, orada qulaq asma yerlərində dayanar, mələklərin yer üzündə ölüm, qeyb və ya bir şey üzərində danışmalarını dinləyərdilər. Kahinlərin yanına gəlib onlara xəbər verərdilər. Kahinlər də insanlara danışardılar. Onlar da deyilənlərin deyildiyi kimi olduğunu görərdilər. Kahinlər onların etibarını qazandıqdan sonra onlara yalan söylədilər, içinə başqa şeylər əlavə etdilər. Bir sözün yanına yetmiş söz əlavə etdilər. İnsanlar bu danışılan şeyləri kitablara yazdılar. İsrail oğulları arasında cinlərin qeybi biləcəyi inancı yayıldı. Bir müddət sonra Süleyman aleyhissalam göndərildi. O kitabları yığdı, bir sandığın içinə qoydu. Sonra da onları taxtının altına basdırdı. Nə zaman bir şeytan taxtına yaxınlaşmaq istəsə yanardı. Və belə dedi: Kimdən şeytanların qeybi bildiklərini söylədiyini eşidərsəm boynunu vuraram. Süleyman əleyhissəlam vəfat etdikdən sonra Süleymanın əmrlərini bilən alimlər də gedib yerinə başqa bir nəsil gəlincə, şeytan bir insan surətinə girdi. Sonra da İsrail oğullarının yanına gəldi: “Sizə heç bir zaman yeyib bitirə bilməyacəyiniz bir xəzinə göstərimmi?” Dedi. Onlar da: Bəli. Dedilər. O da: taxtın altını qazın, dedi və onlarla birlikdə getdi. Onlara yeri göstərdi və bir kənarda durdu. Ona : yaxınlaş, dedilər. O da: Xeyr, ancaq mən burada sizin yanınızdayəm. Əgər dediyimi tapmasanız məni öldürün, dedi. Onlar da qazdılar, kitabları tapdılar. Çıxartdıqları zaman şeytan: Süleyman insanlara, cinlərə və quşlara bu sehr ilə nəzarət edirdi, dedi. Sonra da uçub getdi. İnsanlar arasında Süleymanın sehrbaz olduğu yayıldı. İsrail oğulları o kitabları aldılar. Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləm gəldikdə bu barədə onunla mübahisə etdilər. Məhz “Süleyman kafir olmadı. Lakin şeytanlar … kafir oldular.” dediyi budur.

Rəbi İbn Ənəs deyir ki: yəhudilər bir zaman Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləmə Tövratdakılar haqqında soruşdular. Ondan nə soruşdularsa Allah Təala soruşduqları şeyin cavabını endirdi. O da onlarla müzakirə etdi. Bunu görüncə: Bu, bizə nazil ediləni bizdən daha yaxşı bilir, dedilər. Onlar ona sehrdən soruşdular və o mövzuda onunla müzakirə etdilər. Bunun qarşılığında Allah Təala: “Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər. Süleyman kafir olmadı. Lakin şeytanlar … kafir oldular.” ayəsini endirdi. Şeytanlar bir kitabı gətirdilər, onun içinə sehr və kəhanət yazdılar. Onu da Süleymanın oturduğu taxtın altına basdırdılar. Süleyman qeybi bilmirdi. Süleyman dünyadan ayrıldıqda o sehri çıxardılar və insanları aldatdılar: Süleymanın gizlətdiyi və insanlara qısqandığı elm bu idi, dedilər. Rəsulullah (səlləllahu aleyhi və səlləm) onlara bu hədislə həqiqəti xəbər verdi. Onlarsa onun yanından məğlub olaraq ayrıldılar.

Mucahid də: “Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər.” ayəsində belə demişdir: Şeytanlar vəhya qulaq asırdılar. Eşitdikləri bir sözə iki yüz misli əlavə edərdilər. O yazdıqları şeylərə görə Süleyman əleyhissalam göndərildi. Süleyman vəfat edincə şeytanlar onu tapdılar və onu insanlara öyrətdilər, o da sehr idi. Səid İbn Cubeyr də belə demişdir: Süleyman şeytanların əllərindəki sehri araşdırdı. Onlardan alır onu xəzinə otağındakı taxtının altına basdırardı. Şeytanlar onu tapa bilmədilər. İnsanlara qarışıb: «Süleymanın şeytanları, küləkləri və digər şeyləri əmrinə aldığı elmi bilirsinizmi?» dedilər. Onlar da: Bəli, dedilər. Şeytanlar da: O xəzinə otağında taxtın altındadır, dedilər. İnsanlar bu barədə müzakirə etdilər, onu çıxarıb onunla əməl etməyə başladılar. Ağıllı olanlar: Süleyman bunu bilirdi, bu sehrdir, dedilər. Bunun qarşılığında Allah Təala elçisi Muhəmməd (səlləllahu aleyhi və səlləmin) dili ilə Süleymanın bəraətini endirdi: “Süleyman kafir olmadı. Lakin şeytanlar … kafir oldular.” dedi.

Muhəmməd İbn İshaq İbn yasar belə demişdir. Şeytanlar Davud oğlu Süleyman əleyhissalamın ölümünü öyrənincə gedib müxtəlif sehrlər yazdılar: Kim bir şeyi əldə etmək istəsə, bunu belə etsin, deya yazdılar. Sehrləri açıqladılar. Onu bir kitaba qeyd etdilər, onu Süleymanın möhürünün saxtası ilə möhürlədilər. Üzərinə də: Bu, Davud oğlu Süleymanın vəziri Asəf İbn Bərhiyanın elm xəzinəsinə dair yazdığı kitabdır, yazdılar. Sonra da onu taxtın altına basdırdılar. Daha sonra da onu İsrail ogullarının sonradan gələn nəsilləri çıxardılar, yalanlarını orayə əlavə etdilər. Bunlar ortayə çıxdıqda: Allaha and olsun ki, Süleyman mülkünü bununla idarə edirdi, dedilər. Sehri insanların arasına yaydılar. Onu öyrənib öyrətdilər. Buna görə ən çox sehr yəhudilərdədir. Allah onlara lənət etsin. Rəsulullah (səlləllahu aleyhi və səlləm) özünə vəhy gəldikdə Davud oğlu Süleymandan bəhs edib onu da elçilərdən sayınca, Mədinədəki yəhudilər: Görürsünüz, Muhəmməd Davudun oğlunu nəbi sayır, halbuki o ancaq bir sehrbaz idi, dedilər. Allah Təala da bu mövzuda: “Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər. Süleyman kafir olmadı. Lakin şeytanlar … kafir oldular.” ayəsini endirdi.

İbn Cərir belə demişdir: Bizə Qasim Hüseyndən, o da Həccacdan, o da Əbu Bəkrdən rəvayət etdi ki, Şəhr İbn Havşəb belə dedi: Süleymandan mülkü alınınca şeytanlar Süleyman olmadığı vaxtı sehri yazardı: Kim bunu etmək istəsə üzünü günəşə dönsün, belə belə desin. Kim bunu etmək istəsə, arxasını günəşə dönsün belə belə desin, yazdılar. Başlıq olaraq: Bu; Davud oğlu Kral Süleymanın vəziri Asəf İbn Bərhiyanın yazdığı elm xəzinələridir, yazdılar. Sonra da onu taxtının altına basdırdılar. Süleyman Aleyhissalam vəfat etdikdə, lənətlənmiş İblis gəldi, onlara belə bir xitab etdi: Ey insanlar, Süleyman nəbi deyildi. Ancaq bir sehrbaz idi. Onun sehrini əşyalarının və evlərinin içində axtarın, dedi. Sonra da onlara bunların basdırıldığı yeri göstərdi. Onlar da: VAllahi, Süleyman sehrbaz imiş, baxın sehri də budur. Bizi bununla kölə edib və bizi bununla sıxışdırmışdı, dedilər. Möminlər isə: Xeyr, o imanlı bir nəbi idi, dedilər. Allah Təala Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləmi nəbi olaraq göndərib Davud ilə Süleymandan bəhs edincə, yəhudilər: Muhəmmədə baxın, haqqı batillə qarışdırır, Süleymanı da nəbilər arasında zikr edir. Halbuki o küləkdən istifadə edən bir sehrbaz idi, dedilər. Allah Təala da bu ayəni nazil etdi.

İbn Cərir belə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn AbdulAla əs-Sanani Mutəmir İbn Süleymandan, o da İmran İbn Xudeyrdən rəvayət etdi ki, Əbu Micləz belə demişdir: Süleyman aleyhissəlam hər canlıdan əhd almışdı. Bir adam tutulduğu zaman o əhdi xatırladarsa onu sərbəst bıraxardı. İnsanlar buna səci (pıçıltılı söz, təsir altına alan söz, dilin ucunda danışılan sehr sözləri, donquldanma) ilə sehri də əlavə etdilər: Davud oğlu Süleyman bununla iş görürdü, dedilər. Allah Təala da: “Süleyman kafir olmadı. Lakin şeytanlar … kafir oldular.” ayəsini endirdi. İbn Əbu Hatim belə demişdir. Bizə İsam İbn Ravvad, Adəmdən, o da  Məsudidən , o da İbn Musabın azad etdiyi köləsi Ziyaddan rəvayət edir ki, Həsən Bəsri, “şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər” ayəsi haqqında: Onun üçdə biri şeir, üçdə biri sehr, üçdə biri də kahinlikdir, demişdir. Bizə Həsən İbn Əhməd İbrahim İbn Abdullah İbn Bəşər əl-Vasitidən, o da Surur İbn Muğirədən, o da Abbad  İbn Mənsurdan rəvayət edir ki, Həsən “Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər.” ayəsi haqqında belə demişdir: Səltənətində yəhudilər ona tabe oldular. Sehr ondan əvvəl də yer üzündə var idi, ancaq, Süleymanın səltənətində tətbiq olundu. Bu deyilənlər bu məqamda sələf alimlərinindediklərindən bir hissədir. Başa düşən (dərin düşüncəli) insanlar üçün hekayənin məğzi, onun əvvəlinin və yekununun cəmigizli deyil və bu haqda varid olan rəvayətləronlar üçün ziddiyyatli deyil. yol göstərən Allahdır.

“Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər.”: yəni yəhudilər əllərindəki Allahın kitabından üz çevirdikdən və Allahın elçisi Muhəmməd səlləllahu  aleyhi  və  səlləmə  qarşı  çıxdıqdan  sonra  şeytanların  oxuduğu  şeylərə  tabe oldular. yəni rəvayət edib xəbər verdikləri və şeytanların Süleymanın səltənətində oxuduqları şeya tabe oldular, deməkdir. “Tətlu” sözünün “ala” ədatı ilə işlənməsi, yalan danışma mənasını da ehtiva edir. İbn Cərir də belə demiştir: Burada “ala” “fi” mənasındadır. yəni Süleymanın səltənətində oxuduqlarına, deməkdir. Bunu İbn Cureyc ilə İbn İshaq nəql etmişlər.

Mən də deyirəm ki: yalan mənasınıehtiva etməsi daha gözəl və daha qənaətbəxşdir. Allah ən doğrusunu biləndir. Həsən Bəsri (rahmətullahi aleyh)in, Süleyman İbn Davuddan əvvəl də sehr vardı, sözü, doğrudur, içində şübhə yoxdur. Çünki sehrbazlar Musanın və ondan sonra Davud oğlu Süleymanın dövründə da vardı. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Musadan sonra İsrail oğullarından olan əyanların başına gələnləri bilmirsənmi? O zaman onlar öz peyğəmbərlərinə dedilər: “Bizə bir hökmdar təyin et ki, Allah yolunda vuruşaq!”(Bəqərə, 246). Sonra rəvayəti açıqladı, içində belə qeyd  olunub : “Davud Calutu öldürdü. Allah ona hökmranlıq və hikmət verdi” (Bəqərə, 251). Saleh qövmü də, Allahın elçisi Salehə “Sən yalnız və yalnız sehrlənmişlərdənsən”.(Şuəra, 153) dedilər ki, onlar da İbrahim əleyhissalamdan əvvəl idilər.

Və belə demişdir: “Lakin şeytanlar sehri və Babildə Harut və Marut adlı iki mələya nazil olanı insanlara öyrədərək kafir oldular. Mələklər: «Biz ancaq bir sınağıq, sən gəl kafir olma!»– deməmiş onu heç kəsə öyrətmirdilər. yəhudilər ərlə arvadı bir-birindən ayıracaq işləri onlardan öyrənirdilər”. İnsanlar  bu  mövzuda  ixtilaf etdilər; bəziləri “məunzilə”dəki  “mə”nin  inkar ədatı olduğunu dedilər. Qurtubi də belə demişdir: “Mə” inkar ədatıdır və “vəma kəfərə suleymanu” ayəsinə bağlıdır. Sonra da ““Lakin şeytanlar sehri və Babildə Harut və Marut adlı iki mələya nazil olanı insanlara öyrədərək kafir oldular.» dedi. Çünki yəhudilər Cəbrail ilə Mikailin sehr endirdiklərini iddia edərdilər. Allah onları təkzib etdi və “Harutə və Marutə” sözünü şeytanlarla əvəz etdi. Deyir ki: Bu da doğrudur; cəm ikiya də deyildiyi üçün belədir. Necə ki, “Əgər ölənin qardaşları varsa” (Nisə: 11) demişdir. ya da, o ikisinə tabe olanlar olduğu üçündür. yaxud onların arasından o ikisinin azğın olmalarına görədir. Qurtubiya görə kəlamın nəzərdə tutulan mənası belədir: yuallimunən nasəssihra bibabilə Harutə və Marutə (onlarBabildə Harut Marutla birgə insanlara sehr öyrədirdilər). Sonra da belə demişdir:  Ayənin önə çıxarılacaq ən üstün və ən doğru şərhi budur. Geridə qalanına fikir verilməz (təfərruatdır).

İbn Cərir sənədiylə Avfinin vasitəsilə, İbn Abbasın “vəma unzile aləl melekeyni bibabilə” ayəsində Allah  sehr  endirmədi  dediyini  rəvayət etmişdir. Rabi İbn Ənəsin rəvayətində: Allah onlara sehr endirmədi, demişdir.

İbn Cərir belə demişdir: ayənin təfsiri belədir:“Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər.” yəni sehrin arxasinca getdilər.  Süleyman kafir olmadı və Allah iki mələya sehr endirmədi. Əksinə şeytanlar kafir oldular, insanlara sehri öyrədirdilər. Babildə dəHarut ilə Marut. Belə olduqda ayədəki “Babildə Harut ilə Maruta” sözü cümlənin sonundaişlənsə də mənacaəvvələ aiddir. Əgər bir nəfər bizə: “Bu əvvələ aid olmağın izahı nədir?” deya soruşsa, ona, bunun izahı belədir, deyilər: “Onlar Süleymanın səltənətində şeytanların oxuduqlarının ardınca getdilər.”yəni sehrin arxasinca getdilər.  Süleyman kafir olmadı və Allah iki mələya sehr endirmədi. Əksinə şeytanlar kafir oldular, insanlara sehri öyrədirdilər.Babildə dəHarut ilə Marut. Burada  iki mələk sözündə məqsəd Cəbrail ilə Mikail  aleyhissalamdır. Çünki izah edildiyinə görə yəhudilər Allahın, Cəbrail ilə Mikailin dili ilə Davud oğlu Süleymana sehr endirdiyini iddia edirdilər. Allah da onları bu məsələdə yalançı çıxartdı. Elçisi Muhəmməd səlləllahu aləyhi və səlləmə, Cəbrail ilə Mikailin sehr endirmədiklərini xəbər verdi. Süleyman əleyhissalamı da onların nisbət etdikləri  sehrdən  təmizə çıxartdı. Sehrin şeytanın işlərindən olduğunu və onların insanlara Babildə bunu öyrətdiklərini  xəbər verdi. Öyrədən iki adamın adlarının da Harut ilə Marut olduğunu xəbər verdi. Bu izaha görə Harut ilə Marut insanlardandır  və bu onlara təkzib olur. Bax onun hərf-hərf dediyi budur.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Mənə Ubeydullah İbn Musa Fudayl İbn Mərzukdan rəvayət etdi ki, Atiyyə “vəma unzilə aləl mələkeyni» sözündə: Allah Cəbrail ilə Mikailə sehr nazil etməmişdir, demişdir. İbn Əbi Hatim dedi: Bizə Fadl İbn Şazan Muhəmməd İbn İsadan, o da Mualladan yəni İbn Əsəddən, o da Bəkr İbn Musabdan rəvayət etdi ki, Həsən İbn Əbi Cəfər belə deyardi: Əbdurrəhman İbn Əbza; “vəma unzilə aləl mələkəyni Davudə və Suləymanə”  oxuyardı. Əbu-Aliyə də: O ikisinə sehr endirilmədi deyardi. İmanı və küfrü bildilər: sehr də küfürdəndir. Onlar sehrdən şiddətlə çəkindirərdilər. Bunu İbn Əbi Hatim rəvayət etdi. Sonra da İbn Cərir bu fikri rədd etməyə çalışdı. “Mə” “əlləzi” mənasındadır, dedi. Bu mövzuda uzun-uzadı danışdı. Harut ilə Marutun iki mələk olduqlarını, Allahın onları yerə endirdiyini iddia etdi. Qulları sınamaq və imtahan etmək üçün sehr öyrətmələrinə icazə verdi. Bunun da elçilərinin dilləri ilə qadağan olduğunu açıqladı. Harut ilə Marutun bunu öyrətmədə itaətkar olduqlarını iddia etdi. Çünki onlar əmrə tabe olmuşdular. Getdiyi bu yol həqiqətən çox qəribədir. Bundan daha qəribəsi də Harut ilə Marutun cinlərdən iki qəbilə olduğunu iddia edənlərin sözüdür. Necə ki, İbn Həzm də belə iddia etmişdir. İbn Əbi Hatim, sənədiylə Dəhhaq İbn Muzahimdən “və ma unzilə aləl mələkəyni” ayəsindən: Onlar Babil xalqından iki inkarcı idilər deya oxuduğunu rəvayət etmişdir. Bu rəy sahiblərinə görə“əl inzəl”(endirmə) sözü vəhy deyil, yaratma mənasındadır. Necə ki, burada. “vəma unzile aləl mələkəyni” də belədir. Və necə ki, “O sizdən ötrü səkkiz cüt heyvan endirdi.” (Zumər, 6) və “Biz özündə çox böyük qüvvə və insanlar üçün mənfəətlər olan dəmiri də endirdik” (Hədid, 25).“Sizə Öz dəlillərini göstərən və göydən ruzi nazil edən məhz Odur.” (Ğafir, 13)ayələrində olan əl inzəl (endirdi) sözləri yaratma mənasındadır. Buxarinin rəvayətində belə deyilmişdir: Allah nə vaxt bir xəstəlik endirsə dərmanını da endirmişdir. Necə ki: “Allah xeyri və şəri endirdi” deyilir ki, bu da yaratdı, mənasınadır. Qurtubi, İbn Abbas, İbn Əbza və Həsən Bəsridən, lamın kəsrə ilə “məlikeyni” oxuduqlarını nəql etmişdir. O iki məlik də Davud ilə Süleymandır. Qurtubi belə demişdir: Buna görə ma ədatı inkar üçündür. Başqaları da «yuallimanin nasəssihr» ayəsinin üzərində  dayanılmasının əhəmiyyatliliyinə və “mə”-nin də inkar ədatı olduğuna inanmışlar.

İbn Cərir belə demişdir: Mənə yunus İbn Vəhbdən, o da Leysdən, o da yəhya İbn Səiddən, o da Qasim İbn Muhəmməddən rəvayət edir ki, ona bir nəfər “Lakin şeytanlar sehri və Babildə Harut və Marut adlı iki mələya nazil olanı insanlara öyrədərək kafir oldular.ayəsi haqqında: “insanlara  sehr öyrədirlər, onlara sehr nazil edilmədi, özlərinə nazil edilməyan şeyi insanlara necə öyrədirlər?” dedi. Qasim də: Hansının olduğu məni maraqlandırmır, dedi. Sonra yunusdan, o da Ənəs İbn İyaddan, o da bir dostundan  rəvayət  etmişdir ki,  Qasim bu rəvayət haqqında demişdir: Hansı olursa olsun mənə fərq etmir, mən ona iman etdim, dedi. Sələfdən çoxları da o ikisinin göydə iki mələk olduqlarını söyləmişlər. Onlar yerə endilər. Başlarından bu macəra keçdi. Bu barədə mərfu bir hədis rəvayət edilmişdir. Onu da imam Əhməd “Musnəd” əsərində rəvayət etmişdir. İrəlidə onu zikr edəcəyik inşa Allah, bununla və  mələklərin günahsız olması məsələsi arasında belə cəm edilir ki, onlar Allahın  elmində  belə yer almışdır. O zaman bu,o iki mələyaməxsus idi. Bu vəziyyətdə ziddiyyat qalmaz, Necə ki,  onun  əzəli  elmində İblis üçün də belə bir şey yer almışdı. Çünki o da mələklərdəndi,  çünki “Bir zaman mələklərə: «Adəmə səcdə edin!»– demişdik. İblisdən başqa hamısı səcdə etdi. O, səcdədən imtina etdi” (Taha, 116) deyilmişdir. Bundan başqa dabelə ayələr vardır. O ki qaldı, Harut ilə Marut haqqında deyilənlərə, onların əməli İblis ləanahullahın etdiklərindən daha yüngüldür. Bunu da Qurtubi  Əli, İbn Məsud, İbn Abbas, İbn Ömər, Kəbu-Ahbar, Suddi və Kəlbidən nəql etmişdir.

Bu  barədə varid olan hədisin zikri — əgər sənədi  və mərfuluğu səhih olarsa – və onun haqqında mülahizələr:

İmam Əhməd İbn Hənbəl rahimahullah Müsnəd əsərində belə demişdir: Bizə yəhya İbn Bukəyr Zuhəyr İbn Muhəmməddən, o da Musa İbn Cubeyrdən, o da Nafidən, o da Abdullah İbn Ömərdən (radıyAllahu anh) rəvayət edir ki, Rəsulullah səlləllahu aləyhi və səlləm belə demişdir: Adəm aleyhissalam Allah tərəfindən yer üzünə endirildikdə mələklər: “Biz Səni həmd-səna ilə təriflədiyimiz və Səni müqəddəs tutduğumuz halda, Sən orada fəsad törədib qan salacaq bir kəsmi yerləşdirəcəksən?”, dedilər. O da: “Şübhəsiz ki, Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!” (Bəqərə, 30) dedi. Onlar da: Ey Rəbbimiz, biz sənə «Adəmoğullarından daha itaatkarıq, dedilər. Allah Təala da mələklərə: Mənə iki mələk gətirin, onları yerə endirək, nə edəcəklərinə baxaq, dedi. Onlar da: Ey Rəbbimiz, Harut ilə Marut olsun, dedilər. O ikisi yerə endilər. Zöhrə ulduzu  onlara  qadın cildində ən gözəl  bir insan surətində gəldi. Ondan murad almaq istədilər. O da: Xeyr, Allaha and olsun ki,  şirk olan bu sözü deməsəniz olmaz, dedi. Onlar da: Vallahi Allaha əsla heç bir şeyi şərik qoşmarıq, dedilər, qadın da onlardan ayrıldı. Sonra bir uşaqla birlikdə gəldi, onlar yenə ondan murad almaq istədilər. Qadın da: Xeyr vallahi, bu uşağı öldürməsəniz olmaz, dedi. Onlar da: Xeyr vallahi, onu heç bir zaman öldürmərik, dedilər. Qadın da getdi, sonra bir qədəh şərab ilə geri qayıtdı. O ikisi ondan yenə murad almaq istədilər, o da: Xeyr vallahi, bu şərabdan içmədikcə olmaz, dedi. Onlar da içdilər, sərxoş oldular, qadına təcavüz edib oğlan uşağını öldürdülər. Ayıldıqları vaxt qadın: Allaha and olsun ki, rədd etdiyiniz hər şeyi  sərxoş olduqda etdiniz, dedi. Onlar da dünya əzabı ilə axirət əzabı arasında sərbəst buraxıldılar. Onlar da dünya əzabını seçdilər.

Əbu Hatim  İbn Hibban da bunu Səhihində  Həsən  İbn Sufyandan, o da Əbu Bəkr İbn Əbi Şeybədən, o da yəhya İbn Bukəyrdən belə rəvayət etmişdir. Bu hədis bu yoldan qəribdir. Bütün raviləri etibarlıdır, Buxari ilə Muslimin raviləridir. Ancaq Musa İbn Cubeyr xaric!. O isə Ənsaridir. Suləmi qəbiləsinə mənsubdur. Həzzə (pinəçi) ləqəbi ilə tanınır. O  İbn Abbas, Əbu Ümamə İbn Səhl İbn Hunəyfdən, Nəfidən, Abdullah İbn Kab İbn Malikdən də rəvayət etmişdir. Ondan da oğlu Abdussəlam, Bəkr İbn Mudar, Zuheyr İbn Muhəmməd, Səid İbn Sələmə, Abdullah İbn Ləhiya, Amir əl-Haris, yəhya İbn Əyyub da rəvayət etmişlər. Əbu Davud və İbn Macə də ondan rəvayət etmişlər. Onu İbn Əbi Hatim “Cərh və tadil” kitabında zikr etmiş, haqqında məlumat verməmişidr. O bu səbəblə halı bilinməyan biridir.  Ömərin azad etdiyi köləsi  Nafi də tək başına ondan, o da Rəsulullah  səlləllahu aleyhi və səlləmdən  rəvayət etmişdir. Onun başqa bir baxımdan da Nafidən şahidi vardır. Necə ki, İbn Mərduviyya belə demişdir: bizə Daləc İbn Əhməd Hişam İbn Əli İbn Hişamdan, o da Abdullah  İbn Rəcadan, o da Səid İbn Sələmədən, o da Musa İbn Sərcisdən, o da Nafidən, o da İbn Ömərdən , o da Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləmdən eşitmiş….., onu uzun-uzadı izah etmişdir.Burda qaldiq

Əbu Cəfər İbn Cərir belə demişdir (1/458): Bizə Qasim Hüseyindən, o da təfsir sahibi Sunəyddən, o da Fərəc İbn Fadaldan, o da Muaviya  İbn Salihdən, o da Nafidən rəvayət edir ki, İbn Ömərlə, səfər etdim, gecənin sonu olduqda: “Ey Nafi, Qırmızı ulduz çıxdı mı?” dedi. Mən də iki və ya üç dəfə: Xeyr dedim. Sonra da: çıxdı, dedim. O da: Ona xoş mərhaba, əhlən və səhlən yoxdur, dedi. Mən də: SubhanAllah, Allahın əmrində, sözünü dinləyən və itaət edən bir ulduzdur, dedim. O da: Mən  sənə ancaq Rəsulullah səlləllahu aləyhi və səlləmdən eşitdiyim şeyi deyirəm, dedi. Mələklər: «ya Rəbbi, sən Adəm oğullarının səhv və günahlarına necə sabr edirsən?» dedilər. O da: Mən onları sınağa çəkdim, sizə isə rahatlıq verdim, dedi. Onlar da: Biz onların yerində olsaydıq sənə üsyan etməzdik, dedilər. O da: Elə isə içinizdən iki mələk seçin, dedi. Onlar da bir çox tərəddütdən sonra Harut ilə Marutu seçdilər. Bu iki rəvayət çox qəribdir. Bunun  ağla  ən yaxın olanı Abdullah İbn Ömərin Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləmdən deyil, Kəb ul-Əhbardan rəvayət etməsidir. Necə ki Abdurrazzak təfsirində belə demişdir. Bizə Sevri Musa İbn Ukbədən, o da Salimdan, o da İbn Ömərdən, o da Kəb ul-Əhbardan rəvayət etdi ki, o deyir ki: Mələklər Adəmoğullarının  əməllərindən və etdikləri günahlardan bəhs etdilər. Onlara: içinizdən iki nəfər seçin, deyildi. Onlar da Harut ilə Marutu seçdilər. Allah onlara: Mən Adəmoğullarına rəsullar göndərirəm, mənimlə sizin aranızda isə rəsul yoxdur. yerə enin, mənə heç bir şeyi şərik qoşmayın, zina etməyin və içki içməyin, dedi. Kəb deyir ki: Allaha and olsun ki, yerə endikləri günün axşamı olmadan qadağan edildikləri şeylərin hamısını etdilər.

Bunu  İbn Cərir iki yolla Abdurrazzaktan belə rəvayət etmişdir. Bunu İbn Əbu  Hatim  də Əhməd  İbn İsamdan, Muəmmildən, Sufyan Səvridən rəvayət etmişdir. Bunu yenə İbn Cərir rəvayət etmiş, mənə Musənna xəbər verdi, demişdir, ona Mualla İbn Əsəd  o da Əbdüləziz İbn Muxtardan, o da Musa İbn Ukbədən, o da Salimdən oda, Abdullah İbn Ömər o da  Kab ul-Əhbardan eşitmişdir. Bu sənəd Abdullaha nisbətləndirilən əvvəlki  iki sənəddən  daha sağlamdır. Salim də atası (İbn Ömər) və İbn Ömərin azad etdiyi köləsi Nafidən daha mötəbərdir. Hədis Kab ul Ahbarın İsrail oğulları kitablarından nəqlinə əsaslanır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Səhabə və tabiindən nəql edilən əsərlər. Allah onların hamısından razı olsun:

İbn Cərir belə demişdir: Mənə Musənna Həccacdan, o da Xalid əl-həzzədan, o da Umeyr İbn Səiddən rəvayət edir ki,  Əli radiAllahu anhunun belə dediyini eşitdim: Zöhrə (Venera)  fars olan gözəl bir qadın idi. O Harut və Marut adlı iki mələklərlə mərcə girdi. Onlar da ondan murad almaq istədilər. O isə insanı göylərə çıxaran sözü öyrət sonra, dedi. Onlar da öyrətdilər, o da onu dedi. O da göyə çıxdı, ulduza çevrildi. Bu isnadın raviləri sağlamdır. Bu da çox qəribdir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Fadl bin Şadan Muhəmməd İbn İsadan, o da İbrahim İbn Musadan, o da Müaviyyadən, o da Xaliddən, o da Uməyr İbn Səiddən rəvayət edir ki, Əli radiAllahu anhum demişdir: “iki mələya nazil olan” ayəsində qeyd olunanlar göydəki mələklərdən iki mələk idilər, Bunu Hafiz Əbu Bəkr İbn Mərduyya təfsirində sənədiylə Muğisdən, o da Cəfər İbn Muhəmməddən, o da atasından, onun da atası Əli radiAllahu anhumdan mərfu olaraq rəvayət etmişdir. Bu, bu şəkildə sabit deyil. Sonra onu başqa iki yoldan Cabirdən, o da Əbuttufəyldən, o da Əli radiAllahu anhudan, Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləm belə demişdir: Allah Zöhrəya lənət etsin, o Harut ilə Marut mələklərini yoldan çıxardı. Bu da səhih deyil, çox münkərdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Cərir belə demişdir: Mənə Musənna İbn İbrahim Həccac İbn Minhaldan, o da  Həmmaddan, o da Əli İbn Zeyddən, o da Əbu Osman ən-Nəhdidən rəvayət etdi ki, İbn Məsud ilə İbn Abbas birlikdə belə demişlər: «Adəm övladı çoxalıb üsyan edincə mələklər, yer və dağlar onlara qarğış etdilər: Ey Rəbbimiz onlara fürsət vermə, dedilər. Allah Təala da mələklərə: Mən şəhvəti və şeytanı sizin qəlblərinizdən uzaqlaşdırdım,  şəhvəti və şeytanı onların qəlblərinə yerləşdirdim. Əgər sizə də yerləşdirsəydim, siz də elə edərdiniz, dedi. Onlar da öz aralarında, əgər biz  bunlara  mübtəla  olsaydıq özümüzü qoruyardıq dedilər.Allah Təala ən yaxşılarınızdan iki mələk seçin, dedi. Onlar da Harut ilə Marutu seçdilər.  Onlar yerə endirildilər. Qarşılarına Zöhrə ulduzu  Bizaht adlı fars bir qadın cildində onlara endirdi. Onunla genah iş gördülər. Bu səfər mələklər iman edənlər üçün bağışlanma diləyib ” ‘Ey Rəbbimiz! Sənin rəhmin və elmin hər şeyi ehtiva etmişdir” (Gafir, 7) dedilər. Onlar xəta etdikdən sonra yerüzündəkilər üçün bağışlanma istədilər, Bilin ki, Allah çox bağışlayıcı çox mərhəmət edicidir, dedilər. O iki mələk də dünya əzabı ilə axirət əzabı arasında seçim qarşısında qoyuldular. Onlar da dünya əzabını seçdilər.

İbn əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam o da Abdullah İbn Cəfər ər-Raqqidən o da Ubeydullah yəni İbn Amrdan, o da Zeyd İbn Üneysədən, o da Minhal İbn Amrdan, oda yunis İbn Habbabdan  xəbər verdi ki, Mucahid belə demişdir: Mən bir səfərdə Abdullah bn Ömərlə idim. Bir gecə köləsinə: Bax qırmızı ulduz doğduğu zaman ona xoş gəldin səfa gətirdin yoxdur. Allah ona həyat verməsin, o iki mələyi yoldan çıxardıb. Mələklər: ya Rəbbi, üsyan edən adəm oğullarına necə izin verirsən ki, onlar haram qan tökürlər, haramları tapdalayırlar, və yer üzündə fəsad çıxardırlar, dedi. Mən onları imtahan etdim, bəlkə sizi də onlar kimi imtahan etsəm siz də onlar kimi edərsiniz, dedi. Onlar da Xeyir dedilər. Ən yaxşılarından iki dənəsini Harut ilə Marutu seçdilər. Onlara  mən sizi yerə endirəcəm, sizə şirk qoşmamanızı, zina etməmənizi və xəyanət etməmənizi əmr edirəm, dedi. İkisi də yerə endirildilər. Onlara şəhvət verildi. Zöhrə ulduzu yerə endirildi, ən gözəl bir qadın surətində qarşılarına çıxdı. Onlar da ondan murad almaq istədilər. O da: mənim bir dinim var, mənə ancaq o dindən olanlar yaxınlaşa bilər dedi. Onlar da sənin dinin nədi dedilər. O da Məcusilik, dedi. Onlar da bu şirkdir biz bunu demərik, dedilər. Sonra Allahın istədiyi  müddət onlara görünmədi. Sonra bir daha qarşılarına çıxdı, onlar da ondan murad almaq istədilər. O da istədiyinizi edin amma mənim bir ərim  var bunu görməsini istəmirəm, yoxsa biabr olaram, dedi. Əgər mənim dinimi qəbul etsəniz və məni göyə qaldırma şərtimə əməl etsəniz istədiyinizi edərəm. Onlar da onun dinini qəbul etdilər və öz xoşları ilə onun yanına gəldilər. Sonra da onu göyə qaldırdılar. Onu göyə çıxaran kimi onları yaxaladı. Qanatlarını kəsdi. Onlar da qorxu və peşmançılıq içərisində ağlamağa başladılar. yerdə isə bir peyğəmbər var idi. İki cümə arasında dua edərdi. Cümə gecəsi olduğu zaman duası qəbul olardı. O iki mələk də ona gedib müraciərt edək, bizim üçün tövbə istəsin, dedilər. Onun yanına gəldilər. O da Allah sizə mərhəmət etsin yer xalqı göy xalqına necə tövbə istəya bilər dedilər. Onlar da biz imtahana tabe tutulduq dedilər. O da mənim yanıma cümə günü gəlin dedi. Onlar da gəldilər. Sizin üçün etdiyim dua qəbul edilmədi, ikinci cümə bir daha  gəlin, dedilər. Gəldilər. O da: Seçin dedi sizə seçim verildi., istəsəniz dünyada salamatlıq axirətdə əzab çəkərsiz və ya dünyada əzab axirəttdə Allahın hökmünə tabe olarsınız. Biri: Dünyanın ancaq az bir hissəsi keçdi, dedi. Digər isə, Vay olsun sənə, birinci işdə sənə qulaq asdım. İndi də sən məni dinlə. Fani əzab əbədi əzab kimi deyildir. Biz qiyamət günü Allahın verdiyi hökmə bağlı qalacıyıq. Bizə əzab etməsindən qorxuram., dedi. O da xeyir, mən ümid edirəm ki, Allah bizim axirət əzabı qorxusu ilə dünya əzabını seçdiyimizi bilsə bizə ikisini birdən verməz, dedi. Deyilir ki, dünya əzabını seçdilər. Dəmir qarmaqlarla altı və üstü alovla dolu quyuya salladıldılar. İbn Ömərə qədər gedən bu isnad yaxşı isnaddır. Daha əvvəldə İbn Cərir rəvayətində Müaviya bin Saleh və Nafi yolu ilə mərfu olduğu deyilmişdi. Bu da sənəd baxımından daha sabit və daha sağlamdır. Sonra da O,  Allah ən doğrusunu biləndir – İbn Ömər  Kab vasitəsi ilə də rəvayət edilmişdir. Necə ki, bu Səlim və atası yolu ilə rəvayət edilmişdir. Zöhrə çox gözəl bir qadın surətində endi sözü, Əli radiyAllahu anh rəvayətində də belə olmağlna baxmayəraq cox qəribdir.

Bu haqda deyilənlərin ağla ən yaxın olanı budur:

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə İsam İbn Rəvvad, o da Adəmdən,  o da Əbu Cəfərdən, o da Rəbi İbn Ənəsdən, o da Qeys İbn Abbaddan rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: İnsanlar Adəm əleyhissalamdan sonra Allaha üsyan və küfür içərisinə düşdükləri zaman mələklər göydə: ya Rəbbi, sənə ibadət və itaət içində yaratdığın bu aləmdə bu qədər pislik etdilər, küfr etdilər, adam öldürdülər, haram yedilər, zina və oğurluq etdilər, içki içdilər dedilər və onlara bəddua edib onları üzürlü hesab etmədilər. Onlara bunlar qeyb aləmini görməzlər nə üçün onları üzürlü hesab etmirsiniz? Onda ən yaxşılarınızdan iki mələk seçin mən onlara əmrlər verim, qadağalar qoyum, dedi. Onlar da Harut ilə Marutu seçdilər. Onlar yerə endirildi və onlara adəmoğullarının şəhvəti verildi və onlara Allaha ibadət etmələri, Ona heçbir şeyi ortaq qoşmamaq əmri verildi. Onlara haqsız yerə adam öldürməmək, haram yeməmək, zina etməmək, oğurluq etməmək və içki içməmək əmr olundu. Onlar da yer üzündə müəyyan müddət qaldılar. İnsanların arasında ədalətlə hökm etdilər. Bu da İdris Əleyhissalam zamanında idi. O zamanlar ulduzlara nisbətdə Venera ulduzu necə gözəldirsə qadınlar arasında da onun kimi gözəl bir qadın var idi. Həmin iki nəfər bu qadının yanına gəldilər və onunla mülayim danışdılar, ondan murad almaq istədilər. O da işinə və dininə görə qəbul etmədi. Ona dini haqqında soruşdular o da bir büt çıxartdı: Mən buna sitayiş edirəm dedi. Onlar da bizim buna ehtiyacımız yoxdur dedilər. Qadın da bir müddət qeyb oldu. Sonra o iki nəfər qadının yanına gəldilər ondan murad almaq istədilər. O da əvvəlki kimi etdi. Onlar getdilər və yenə qadının yanına gəldilər, ondan murad almaq istədilər. Qadın onların bütə sitayiş etmək istəmədiklərini görüb onlara: Bu üç şeydən birni seçin, dedi: ya bu bütə sitayiş edin, ya bu cana qıyın, ya da bu içkini için, dedi. Onlar da: bütün bunlar yaraşmayən şeylərdir.Bunun ən sadəsi içki içməkdir, dedilər. İçki içdilər. İçki onlara təsir edən kimi qadına təcavüz etdilər.O insanın xəbər verməsindən qorxaraq onu öldürdülər. Sərxoşluqları keçdikdən sonra etdikləri xətanı bildikdə göyə çıxmaq istədilər. Bunu edə bilmədilər. Buna mane olundu. Onlarla göy əhli arasında pərdə ortadan qalxdı. Mələklər onların etdiklərini gördülər. Buna çox təəccüb etdilər. Qeyb aləmində olanların (cənnət və cəhənnəmi görməyanlərin) Allahdan daha az qorxuya malik olduqlarını başa düşdülər. Bundan sonra yer üzündəkilər üçün bağışlanma diləməya başladılar. Məhz bu haqda “Mələklər də Rəbbini həmd-səna ilə təqdis edər və yerdəkilərin (günahlarının) bağışlanmasını diləyarlər.” (Şura, 5) ayəsi endi.

O iki mələyə ya dünya əzabını ya da axirət əzabını seçin deyildi. Onlar da dünya əzabı bitər gedər, amma axirət əzabı bitməz dedilər və dünya əzabını seçdilər. Babildə əzab edildilər. Bunu Hakim Müstədrəkdə uzun olaraq Əbu Zəkəriyya əl Ənbəridən, O da Muhaəmməd İbn Ədüssələmdan, o da İshaq İbn Rahaveyhdən, o da Hakkam İbn Sələmə ər Razidən ki, bu şəxs güvənilən biri idi – da Əbu Cəfər Ər Razidən belə rəvayət etmiş, sonra da İsnadı səhihdir, Buxari və Müslim təxric etməmişdir (bu ravilər Buxari və Muslimdə yoxdurlar), demişdir. Məhz Zöhrə haqqında ağla ən yaxın olan budur. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir. Bizə atam,  oda Müslimdən, o da  Qasım İbn Fadl əl Haddanidən, o da yəzid əl Farisidən, o da İbn Abbasdan: Dünya göyündəkilər yer xalqına baxdılar, onların üsyanlar etdiklərini gördülər: ya Rəbbi, yer xalqı üsyanlar edirlər dedilər. Allah da sizlər mənimlə birlikdəsiniz onlar isə məni görmürlər dedi. Onlara aranızdan üç nəfər seçin yerə ensinlər dünya xalqı arasında hakimlik etsinlər, dedi. Onlara insanlardakı kimi şəhvət verildi. İçki içməmələri, adam öldürməmələri, zina etməmələri və bütə sitayiş etməmələri əmredildi. Aralarından biri əhvedilməsini istədi o da əhfedildi. Digər İkisi yerə endilər. Dünyanın ən gözəl qadınlarından biri onların yanına gəldi, ona Münahiya deyilirdi. İkisi də ona aşıq oldular. Sonra qadının evinə gəldilər, yanında görüşdülər, qadından murad almaq istədilər. Qadın da : Xeyir, İçki içəcəksiniz, qonşumun oğlunu öldürəcəksiniz, bütümə səcdə edəcəksiniz, dedi. Onlar da səcdə etmərik dedilər. Sonra da içkidən içdilər, sonra uşağı öldürdülər, sonra da bütə səcdə etdilər. Göy əhli yuxarıdan onlara baxdı. Qadın onlara: Mənə uçmaq istədiyiniz zaman dediyiniz kəliməni deyin. Onlar da dedilər. Qadın da uçdu. Közə döndü və Zöhrə ulduzu oldu. O iki nəfərə gəldikdə isə, onlara Davud oğlu Süleyman göndərildi. Onları dünya əzabı ilə axirət əzabı arasında seçim qarşısında qoydu. Onlar da dünya əzabını seçdilər. İndi o ikisi göylə yer arasında asılıdırlar. Bu rəvayətdə bir çox əlavələr, qəriblik və bəyənilməyan şeylər var. Doğrusunu Allah bilir.

Əburrazzaq belə demişdir: Bizə Mamər o da  Qatadə ilə Zuhridən, o da Ubeydullah İbn Abdullahdanrəvayət etdi ki, “Babildə Harut və Marut adlı iki mələyə nazil olan” ayəsi haqqında o demişdir ki, bu ikisi mələklərdən idilər. İnsanlar arasında hakimlik etmək üçün yerə endirildilər. Məsələ belə oldu: Mələklər insanların hakimlərini məsxərəya qoydular. Bunlara bir qadin şikayətçi olaraq gəldi. Onlar da tərəf tutdular. Sonra yuxarı çıxmaq istədilər buna mane olundu. Sonra da dünya əzabı ilə axirət əzabı arasında seçim qarşısına qoyuldular. Onlar da dünya əzabını seçdilər. Mamərdən Qatadə belə demişdir: Onlar insanlara sehir öyrədirdilər. : «Biz ancaq bir sınağıq, sən gəl kafir olma!»–deməmiş heç kimə öyrətməmələri üçün onlardan əhd alınmışdı.

Əsbatdan rəvayət edilir ki, Suddi belə demişdir: Harut ilə Marut insanları qərar mövzusunda qınadılar. Onlara: mən Adəm oğullarına on şəhvət verdim, bu səbəbdən mənə üsyan edirlər, deyildi. Harut ilə Marut da: Ey Rəbbimiz, əgər bizə o şəhvətləri versə idin, sonra da yer üzünə ensə idik, ədalətlə hökmedərdik, dedilər. Allah da onlara: Enin sizə o on şəhvəti verdim dedi, insanların arasında hökm verin dedi. Onlarda Babilin Dinavənd bölgəsinə endilər. Hökm verməya başladılar. Axşam olduğu zaman göyə çəkilər, səhər olduqda da yerə enərdilər. Belə davam etdilər. Sonra bir qadın yoldaşını şıkayət etmək üçün onların yanına gəldi. O mələklərin çox xoşuna gəldi. İsmi ərəbcə olaraq Zöhrə, Nabat dilində : Biydaht, Farsca: Ənahiddir. (Türkçə Çolpan, Çobanyıldızı, Tərcüməçidən). Biri o birinə o çox xoşuma gəlir, dedi. O biri də Məndə eyni şeyi sənə demək istədim ama səndən utandım, dedi. O birisi: Onu istəyak? Dedi. O da Bəli, ancaq Allahın əzabı qarşısında nə edəciyik, dedi. O biri də biz Allahın rəhmətinə ümid edirik, dedi. Qadın gəlib ərindən şikayət etdikdə qadını istədilər. O da xeyir mənim lehimə qərar vermədiyiniz müddətdə olmaz dedi. Onlar da qadının lehinə qərar verdilər, ərini haqsız çıxartdılar. Sonra onlara bir xarabalığıgörüş üçün Nisən verdi. Ora Gəldilər. Ona təcavüz edəcəkləri vaxt qadın onlara Göyə hansı sözü deyib uçduğunuzu və hansı sözlə endiynizi deməsəniz, bunu etməyəcəm dedi. Onlar da dedilər. O da o kəliməni dedi və göyə yüksəldi. Allah Təala ona enəcəyi kəliməni unutdurdu o da orda qaldı. Allah onu bir ulduz etdi. Abdullah İbn Ömər onu hər gördükdə ona lənət edər, Harut ilə Marutu o yoldan çıxardı deyardi. Gecə olduqda iki mələk göyə yüksəlmək istədilər ama yüksələ bilmədilər., həlak olacaqlarını başa düşdülər. Dünya əzabı ilə axirət əzabı arasında seçim verildi. Onlarda dünya əzabını seçdilər. Babildə asıldılar, insanlara sehir söyləməya başladılar.

İbn Əbi Nəch Mucahiddən belə demişdir: Harut ilə Marut məsələsinə gəlincə mələklər insanların zülmündən təccübləndilər, çünki onlara peyğəmbərlər, kitablar və möcüzələr gəlmişdi. Rəbbləri də onlara: İçinizdən iki mələk seçin, onları yer üzünə endirim. yer üzündə insanlara hakimlik etsinlər, dedi. Onlar da Harut ilə Marutu seçdilər. Allah endirəcəyi zaman onlara: Adəm oğullarının zülm və üsyanlarından təəccübləndiniz, onlara peyğəmbərlər, kitablar arda-arda ilə gəlir. Sizinlə mənim aramda isə peyğəmbər yoxdur, hər şeyi görürsünüz. Bunları və bunları edin, digərləini və digərlərini tərk edin dedi. Onlara bir çox şeyləri əmr etdi, bir çox şeylərdən də çəkindirdi. Sonra o ikisi bu əhdlə yer üzünə endilər. Allaha o iksindən daha itaətli biri yox idi. Ədalətlə hakimlik etdilər. Gündüz vaxtı Adəm oğulları arasında hökm edərdilər, gecələr isə göyə qalxıb mələklərlə birlikdə olardılar. Sonunda Zöhrə yanlarına bir qadın cildində gəldi və ərindən şikayət etdi. Əleyhinə qərar verdilər. Qadın qalxdıqda içlərində ona qarşı dərin duyğular hiss etdilər. Biri dostuna: Sən də mənim hiss etdiyimi hiss etdinmi dedi? O da: Bəli dedi. Qadına yenidən gəlməsini və lehinə qərar verəcəklərinə dair xəbər göndərdilər. Qadın onlara tərəf gəldi, onlarayıb yerlərini açdıqdaayıb yerlərininözüünəməxsus olaraq fərqli (və ya nəfislərində) olduğu görüldü. Adəm oğullarının qadına olan şəhvəti və zövgü şəklində deyildi. Bunu edib, bu hərəkəti halal gördükdə fitnəyə düşdülər. Zöhrə də uçdu və olduğu yerə getdi. Axşam olunca göyə çıxmaq istədilər lakin maneə ilə rastlaşdılar. Onlara icazə verilmədi, qanadları onları daşımadı. Adəmoğullarının birindən yardım istədilər, bizim üçün Rəbbinə dua et dedilər. O da: yer xalqı göy xalqına necə şəfaət edər dedi? Onlar da: Sənin göydə yaxşı adının olduğunu eşitdik, dedilər. O da onlara bir günü söz verdi. Onlara dua eməya başladı, duası qəbul olundu. Onlar da dünya əzabı ilə axirət əzabı arasında sərbəst buraxıldılar. Biri dostuna baxdı: Bilmirsənmi, Allahın axirətdəki əzabı növbənöv sonsuzdur, dünyada isə onun cəmi doqquz qatı vardır? dedi. Babilə enmələri əmr edildi. Orada əzaba düçar oldular. Mucahid onların dəmirə buxovlandıqlarını və asıldıqları, qanadlarınınisə bağlı oladuğunu iddia etmişdir.

Harut ilə Marut qissəsində Mucahid, Suddi, Həsən Basri, Qatadə, Əbu Aliyə, Zuhri, Rəbi İbn Ənəs, Muqatil İbn Həyyan və digərtabeinlərdən də rəvayətlər edilmişdir. Onu qədim və müasir təfsirçilərin çoxları da izah etmişdirlər. Əsası İsrail oğullarının xəbərlərinə bağlanır. Çünki o mövzuda mərfu, sənədləri sağlam, həm doğru daNisən, həva və həvəsinə görə danışmayən Peyğəmbərdən səhih bir hədis yoxdur. Quran qissəni genişlətmədən qısa halda izah edir. Biz Quranda olanlara Allahın murad etdiyi şəkildə iman edirik. İşin doğrusunu Allah bilir.

Bu xüsusda qəribə rəvayət və əcayib hekayələr da vardır, onlara da diqqət çəkmək istədik.İmam Əbu Cəfər İbn Cərir belə demişdir: Bizə Rəbi İbn Suleyman o da İbn Vəhb Əbuzzənnəddən o da Hişam İbn Urvədən o da atasından o da peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)in zövcəsi Aişədən nəql edir ki: yanıma Duvmətülcəndəl xalqından bir qadın gəldi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) yenicə vəfat etmişdi. Bəzi şeyləri soruşurdu. İçərisinə sehr girmiş, fəqət onunla əməl etməmişdi. Aişə radıyAllahu anha Urvəya belə dedi: Ey bacımın oğlu, o qadını gördüm, o Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)i tapmadığı üçün ağlayırdı, çünki ondan onu sağaldacağını umurdu. Ağlamağa başlayənda mən də ona baxaraq ağladım. Qadın belə deyirdi: Həlak olmaqdan qorxuram. Mənim bir həyat yoldaşım var idi, o bi müddət mənim yanımda olmadı.Bu vaxt bir  qoca qarı mənim yanına gəldi və ona dərdimi izah etdim. Qadın: Əgər dediyimi etsən ərini sənə gətirərəm dedi. Gecə olanda yanıma iki qara itlə gəldi. Birinə mən mindim digərinə isə özü mindi. Nəhayət Babilə gəldik. Baxdıq kiç iki adam ayəqlarından asılmışdılar. “Niyə gəldin?” dedilər. Mən də: Sehr öyrənmək üçün dedim. Onlar da: Biz fitnəyik, kafir olma, geri qayıt, dedilər. Mən də qəbul etmədim: Xeyir dedim. Onlar da: Get bu sobayə işə dedilər. Getdim, qorxdum ama bir şey eləmədim. Onların yanına gəldim. “Etdinmi?” dedilər. Mən də: Bəli dedim. Bir şey gördünmü dedilər? Mən də: bir şey görmədim, dedim. Onlar da: Sən etmədin, ölkənə qayıt, kafir olma, dedilər. Mən də qəbul etmədim. Onlar da : Get bu sobayə işə dedilər. Mən də getdim, ürpərdim və qorxdum. Sonra onların yanna qayıtdım və etdim dedim. Onlar da nə gördün dedilər. Mən də Bir şey görmədim dedim. Onlar da : Get bu sobayə işə dedilər. Mən də getdim işədim. Məndən dəmir dəbilqəli bir atlının çıxdığını gördüm. Göyə doğru getdi və itdi. Onu görə bilmədim. Onların yanına gəldim. Etdim dedim. Onlar da : Nə gördün? dedilər. Mən də dəmir qalxanlı bir atlı gördüm, məndən çıxdı və göyə getdi, onu görmədim dedim. Onlar da: düzünü dedin, səndən çıxan imanın idi, get dedilər. Mən də qadına: VAllahi mən bir şey bilmirəm, o ikisi mənə bir şey demədilər dedim. Qadın da: Xeyr, sən nə istəsən olur. Bu buğdanı al və basdır. Mən də basdırdım. Bit dedim bitdi. Böyü dedim böyüdü. yaş ol dedim oldu. Sonra quru dedim qurudu. Sonra un ol dedim oldu. Sonra çörək ol dedim oldu. İstədiyim hər şeyin olduğunu görüncə peşman oldum. Ey möminlərin anası, Allaha and içirəm ki, bir şey etmədim və əbədiyyan də etmərəm dedim.

Bunu İbn əbi Hatim də Rəbi İbn Suleymandan eyni şəkildə uzun olaraq rəvayət etmişdir. Əbədiyyən etmərəm sözündən sonra bunu əlavə etmişdir: Qadın bunu Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) sahəbəsindən soruşdu. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) yenicə vəfat etmişdir. O gün onlar çox idi. Nə deyacəklərini bilmədilər. Hamısı bilmədiyi bir şeyde fətva verməkdən qorxub çəkildi. Ancaq İbn Abbas yaxud yanındakı biri: Kaş atanla anan vəya biri sağ olsaydı dedi. Hişam da belə demişdir: Əgər o qadın bizə gəlsəydi ona dəqiq cavab verərdik. İbn Əbizzənad belə demişdir: Hişam belə deyardi: Onlar təqva sahibi idilər. Allahdan qorxurdular. Sonra Hişam belə deyardi: Əgər bu gün bizə o qadın kimi biri gəlsə, necə axmaqlar və bilmədən daNisənlar tapılardı. Bu isnad  Aişəya gedib çatan yaxşı bir sənəddir.

Bu nəql ilə sehrbazın əşyaların özünə təsir edə biləcəyinə dəlil gətirilmişdir. Necə ki, bu qadın toxum əkmiş  və dərhal məhsul vermişdir. Başqaları da belədemişdilər: Xeyir onun xəyal qurmaqdan başqa bir gücü yoxdur. Çünki Allah Təala belə demişdir: “(Musa) dedi: ‘Siz (əvvəl) atın!’ Onlar (əllərindəkiləri) atdıqda, insanların gözlərini sehrləyib canlarına qorxu saldılar və böyük bir sehr göstərdilər” (Əraf, 116) və belə demişdir “Musa dedi: ‘yox, siz atın!’ (Sehrbazlar əllərindəkiləri yerə atan kimi) ona elə gəldi ki, onların kəndirləri və çomaqları sehrləri sayəsində hərəkətə gəlib sürünür” (Taha, 66). yenə burda zikr edilən Babilin İraqın Babili olduğu, Dünyavənd Babil olmadığı da nəticəsi də çıxarılmışdır. Necə ki Suddi və digərləri belədemişdilər. Sonra onun İraqdakı Babil olduğuna dair bir dəlil də budur: İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əli İbn Hüseyn o da Əhməd İbn Salihdən o da İbn Ləhiyadan o da yəhya İbn Əzhardan onlar da Əmmar İbn Sad Əl Muradidən o da Əbu Salih Əl-Ğifaridən nəql edir ki: Əli radıyAllahu anhu bir gedişində Babilə getdi. Müəzzin gəldi əsr vaxtını xəbər verdi. Oradan ayrılanda müəzzin əmr etdi, o da qamət gətirdi. Əli: Sevgilim Rəsulullah məni məzarlıqda namaz qılmaqdan və məni Babildə namaz qılmaqdan çəkindirdi, çünki oralar lənətlənmişdir dedi. Əbu Davud da belə demişdir: Bizə Süleyman İbn Davud o da İbn Vəhbdən o da İbn Ləhia ilə yəhya İbn Əzhərdən o da Əmmar İbn Sad Əl-Muradidən o da Əbu Salih Əl-Ğifaridən nəql etdi ki: Əli səfər zamanı Babilə gəldi. Müəzzin gəldi və əsr vaxtının girdiyini xəbər verdi. O da oradan uzaqlaşanda müəzzinə qamət gətirliməsini buyurdu. Namazı bitirəndə: Sevgilim Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) məni məzarlıqlarda və Babil torpaqlarında namaz qılmaqdan çəkindirdi, ora lənətlənmişdir, dedi. Bizə Əhməd İbn Salih o da İbn Vəhbdən o da yəhya İbn Əzhər ilə İbn Ləhiya Həccac İbn Şəddaddan o da Əbu Salih Əl-Ğifaridən o da Əli radıyAllahu anhdan Suleyman İbn Davud hədisini nəql etdi. Ancaq o xarəcə (çıxmaq) yerinə eyni mənada bərəzə (uzaqlaşmaq) kəliməsini istifadə etdi. Bu hədis İmam Əbu Davuda görə həsəndir. Çünki onun rəvayət etmiş və onun haqqında bir şey deməmişdir. Bunda Babil torpağında namaz qılmağın məkruh olduğuna dəlil vardır.

Necə ki, Səmud xarabalıqlarında da namaz qılmaq məkruhdur. Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləm ora ancaq ağlayəraq girməya icazə vermişdir! »

Astronomiya alimləri belə demişlər: İraq iqlimindən olan Babilin atlantik Okeanından uzaqlığı yetmiş dərəcədir. Uzunluq olaraq belədir. Enlik olaraq, yəni ekvatora uzaqlığı da otuz iki dərəcədir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“O iki mələk heç bir kimsəya: Biz ancaq bir imtahanıq, kafir olma, demədən sehr öyrətmirdilər”: Əbu Cəfər ər-Razi belə demişdir: Bizə Rəbi,  Qeys İbn Abbaddan rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Onların yanına cadu öyrənmək istəyan bir nəfər gəldiyi vaxt onu şiddətlə qadağan edir və: Biz ancaq sınağıq, kafir olma, deyardilər. Çünki onlar xeyiri və şəri, küfrü və imanı bilərdilər. Sehrin də küfr olduğunu qəbul edərdilər. Əgər gələn adam inad edirdisə ona: Filan yerə gəl, deyardilər. Orayə gəldiyi zaman şeytanı görürdü, o da ona öyrədərdi. Oyrədikdə ondan nur çıxıb gedərdi. O da göyə yüksəldiyini görüncə: Vay vay, nə etdim, deyardi! Həsən Bəsri bu ayənin təfsirində belə demişdir: Bəli iki mələk sehrlə endilər, insanlara Allahın imtahan etmək istədiyi şeyi öyrətmək istədilər. Allah onlardan heç kimsəya: Biz ancaq sınağıq, kafir olma, demədən cadu öyrətməmələrini əmr etdi. Bunu İbn Hatim rəvayət etmişdir. Qatadə demişdir ki, Allah Təala o iki mələkdən vəd almışdır ki, kimisə öyrətməzdən əvvəl : biz sizin üçün bir imatahanıq sən gəl küfr etmə” desinlər. Suddi belə demişdir: Onların yanına sehr öyrənmək istəyan bir insan gəldiyi vaxt ona nəsihət edir və: Kafir olma, biz ancaq sınağıq, deyardilər. O da inad edərdisə ona: Get, bu külün üzərinə bövl elə, deyardilər. Bunu edincə ondan bir nur çıxar göyə yüksələrdi. Bu da ondan qaçan imanı idi. Duman kimi qara bir şey gələr, qulaqlarına və hər tərəfinə girərdi. Bu da Allahın qəzəbi idi. O ikisinə bu hadisələri başa saldıqda ona sehr öyrədərdilər. Məhz “Biz ancaq bir sınağıq, sən gəl kafir olma, demədən sehr öyrətmirdilər” dediyi budur. Səid Haccacdan rəvayət edir ki, İbn Cureyc bu ayədə belə demişdir: Sehrə ancaq kafir cəsarət edər. Fitnə də çətinlik və sınaqdır. Şair də belə demişdir:

İnsanlar dinlərində fitnəyə qapıldılar,

İbn Affan uzun bir şərri sərbəst buraxdı.

Musadan (aleyhi salam) bəhs edən: “Bu, yalnız Sənin sınağındır” (Əraf, 155) ayəsində də bu mənadadır. yəni ancaq sənin imtahan etmən və sınamandır, deməkdir. “Sən onunla istədiyini azğınlığa aparır, istədiyini də doğru yola yönəldirsən.” (Əraf, 155). Bəziləri bu ayəni sehr öyrənənin kafir olduğuna dəlil gətirmişlər. Hafiz Əbu Bəkr əl-Bəzzarın rəvayət etdiyi bu hədis də dəlil ola bilər: Bizə Məhəmməd İbn Musənna Əbu Müaviyadən , o da Aməşdən, o da İbrahimdən, o da Humamdan rəvayət edir ki, Abdullah deyir ki: Kim bir kahinə və sehirbazın yanına gəlib dediyini təsdiq edərsə, Məhəmməd səllAllahu aleyhi və səlləmə nazil olunanı inkar etmiş olar. Bu hədisin isnadı səhihdir. Bu hədisə uyğun başqa hədislər də var.

“Yəhudilər ərlə arvadı bir-birindən ayıracaq işləri onlardan öyrənirdilər”: yəni insanlar Harut ilə Marutdan pis və təsirli şeylər öyrənirdilər ki, birbirinə qarışmış və alışmış ər ilə arvadın belə arasını açardılar. Bu da şeytanın işindəndir. Necə ki, Müslim, Səhihində (2813) belə rəvayət etmişdir: Bizə Əməş Əbu Sufyan Talha İbn Nafidən, o da Cabir İbn Abdullah radıyAllahu anhudan rəvayət edir ki, Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləm belə demişdir: Şeytan taxtını suyun üzərində qurar, sonra dəstələrini insanların arasına göndərər. Ən çox əhəmiyyat verdiyi, fitnəsi ən böyük olandır. Biri gəlir: Mən çalışdım,çalışdım filankəsə belə-belə dedirtdim, deyar. İblis də: Xeyr vAllahi, heç bir şey etməyibsən, deyar! Biri gəlir: Mən də onu ailəsindən ayırdım, deyar. Onu özünə yaxınlaşdırar, onu qucaqlayər və: Sən nə yaxşısan, deyar! Həyat yoldaşlarının bir-birlərindən ayrılma səbəbi kişiya və ya qadına qarşı tərəfin pis görünməsi, çirkin təsürat bağışlaması və yabuna bənzər bir şeydir. yaxud da əsəbləşdirməsi, xoşlanmaması və s. səbəblər ayrılmaq meydana gəlir. Ayədə keçən mər sözü kişi cinsinə deyilir. Qadın cinsi imrəədir. İkisi də ikilik formasında istifadə  edilə bilər, amma çoxluq edilməz. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Lakin onlar Allahın izni olmadan heç kəsə zərər verə bilməzlər.”: Sufyan Sövri: Allahın təqdiri olmadan, demişdir. Muhəmməd İbn İshaq da: Allahın sərbəst buraxması olmadan demişdir. Həsən Bəsri də: Bəli, Allah istədiyini onlara təsiredici təyin edər, istəmədiyini d təyin etməz. Onlar da Allahın icazəsi olmadan heç kəsə zərər verə bilməzlər, demişdir. Həsəndən ola bir rəvayətdə də: Bu sehr ancaq içinə girdiyi kimsəya zərər verir, deyilmişdir.

“Onlar özlərinə zərər verən, faydası olmayan şeyləri öyrənirdilər.”: yəni dinlərinə zərər verəcək, tayı bərabəri olmayan zərərli şeyləri öyrənirlər.

“Onlar bilirdilər ki, onu əldə edən kimsə üçün axirətdə heç bir pay yoxdur.”yəni yəhudilər bilirdilər ki, Rəsulullaha tabe olmaq əvəzinəsehri əldə etməklərinin müqabilində axirətdə heç bir payı və hissələri olmayəcaq. İbn Abbas, Mucahid və Suddi, ayədə keçən xalaq sözünün, nəsib mənasında olduğunu söyləmişdirlər. Abdurrazzak Mamər vasitəsi ilə nəql edir ki, Qatadə belə demişdir: Onun axirətdə Allah tərəfindən heç bir payı yoxdur. Abdurrazzak rəvayət edir ki,  Həsən: Onun dini yoxdur, demişdir. Saad Qatadədəm rəvayət edir ki“onu əldə edən kimsə üçün axirətdə heç bir pay yoxdur” ayəsində belə Odemişdir: Əhli kitab Allahın onlardan aldığı sözdə bilirdilər ki, sehrbazların axirətdə heç bir payı yoxdur.

“Nəfslərinin əvəzində satın aldıqları şey necə də pisdir! Kaş bunu biləydilər! Onlar iman gətirib Allahdan qorxsaydılar, Allahın verdiyi mükafat onlar üçün daha xeyirli olardı. Kaş bunu biləydilər!”

Allah Təala deyir ki: “Necə də pisdir” yəni imanın və Rəsula tabe olmanın yerinə aldıqları şey necə də pisdir, kaş ki, verilən bu öyüd haqqında məlumatları olsaydı! “Onlar iman gətirib Allahdan qorxsaydılar, Allahın verdiyi mükafat onlar üçün daha xeyirli olardı.”: yəni Əgər Allaha və rəsuluna iman etsələr və haramlardan çəkinsəydilər, Allahın bunun əvəzində verəcəyi savab daha çox olardı. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Elm verilmiş kəslər isə dedilər: «Vay halınıza! İman gətirib yaxşı əməl işlədən kimsə üçün Allahın mükafatı daha xeyirlidir. Buna isə yalnız səbir edənlər nail olarlar».” (Qasas, 80).

Bəziləri: “Onlar iman gətirib Allahdan qorxsaydılar” ayəsini sehrbazın kafir olduğuna dəlil gətirmişlər. Bu İmam Əhməddən və bir qrup Sələfdən rəvayət edilmişdir. Belə də deyilmişdir: Xeyr, kafir olmaz, ancaq cəza olaraq boynu vurular. Çünki Şafi belə rəvayət etmiş, Əhməd bin Hənbəl də belə demişdir (1660): Bizə Sufyan İbn Uyeynə Amr İbn Dinardan rəvayət etdi ki, o, Bicalə İbn Abdənin belə dediyini eşitmişdir: Ömər İbn Xəttab radıyAllahu anhu: bütün kişi və qadın sehrbazları öldürün, deya yazdı. Deyir ki: Biz də üç sehrbaz öldürdük. Bunu Buxari də (3156) Səhihində rəvayət etmişdir. Belə bir hadisə da reallaşmışdır: Möminlərin anası Hafsanı bir cariya ovsunladı, o da əmr etdi, həmin cariya öldürüldü. İmam Əhməd belə demişdir: Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləmin üç səhabəsindən sehrbazın öldürülməsinə dair səhih rəvayət nəql edilmişdir. Tirmizi də İsmail İbn Muslimdən,o da Həsəndən, o da Cundəb əl-Əzdinin belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləm, sehirbazın hədd cəzası, boynunun qılıncla vurulmasıdır, demişdir. Sonra Tirmizi: Bunu mərfu olaraq ancaq bu rəvayətdən bilirik, demişdir. İsmail İbn Muslimin hədisi zəifdir. Səhih olan Həsənin Cundəbdən mərfu olaraq rəvayət etdiyi hədisdir. Mən də deyirəm ki: Bunu Təbərani də başqa bir yoldan Həsən-Cundəb yolu ilə mərfu olaraq rəvayət etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Fərqli yollardan belə rəvayət edilmişdir: Vəlid İbn Ukbənin yanında bir sehrbaz var idi, qarşısında oynayərdı. Adamın başını kəsər, sonra da ona səslənərdi, başı ona geri dönərdi. İnsanlar: SubhanAllah, ölünü dirildir, dedilər. Bunu mühacirlərdən yaxşı bir adam gördü. Ertəsi gün sehrbaz qılıncını qurşandı, oyununu göstərməya getdi. Adam qılıncını çəkdi, sihirbazın boynunu vurdu və: Əgər doğrudursa özünü diriltsin, dedi və: “Gözünüz görə-görə sehrəmi inanacaqsınız?” (Ənbiya, 3) ayəsini oxudu. Vəlid də icazə almadığı üçün ona əsəbləşdi. Onu bir müddət həbs etdi, sonra sərbəst buraxdı. Allah ən doğrusunu biləndir. İmam Əbu Bəkr əl-Xəlləl belə demişdir: Bizə Abdullah İbn Əhməd İbn Hənbəl atasından, o da yəhya İbn Səiddən, o da Əbu İshaqdan rəvayət etdi ki, Harisə dedi ki: Bir əmirin yanında bir adam var idi, sehr nümayiş etdirərdi. Cundəb qılıncını qurşanmış olaraq gəldi, onu öldürdü: Onu sehrbaz hesab edirəm, dedi. Şafi Ömər ilə Hafsa hekayəsini sehrin şirk olan növünə bənzətmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Əbu Abdullah ər-Razi, təfsirində mötəzilələrin sehrə inanmadıqlarını nəql etmiş və belə demişdir: Bəzən də varlığına inananı kafir saymışlardır. Deyir ki: Əhli-sünnə isə sihirbazın havada uçacağını, insanı uzunqulağa, uzunqulağı insana çevirəcəyini qəbul etmişlər, ancaq: sehrbaz müəyyan tilsim və sözləri söylədiyi vaxt Allah, əşyanı yaradır. Ona təsir edən fələk və ya ulduzlar olması qəbul edilə bilməz. Filosoflarla münəccimlər və sabiilər buna etiraz edirlər. Sonra sehrin olduğuna və onun Allahın yaratması ilə meydana gəldiyinə “Lakin onlar Allahın izni olmadan heç kəsə zərər verə bilməzlər” ayəsini də dəlil gətirmişlər. Xəbərlərdən də Rəsulullahın sehr edilməsini, sehrin ona təsir etməsini, Aişə radiAllahu anha ilə Babil hekayəsini izah edən qadın rəvayətini və sehr öyrənməsini dəlil gətirmiş, sonra da belə demişdir:

Beşinci məsələ: Sehri bilmək pis və qəbahət bir şey deyil. Araşdırmaçı alimlər bunda ittifaq etmişlər. Çünki elm, özlüyündə şərəfli bir şeydir. Bir də Allah Təala. “Heç bilənlərlə bilməyənlər eyni ola bilərmi?” (Zumər, 9) demişdir. Ayrıca sehr əgər bilinməsə idi, möcüzədən fərqlənməzdi. Möcüzənin möcüzə olduğunu bilmək isə vacibdir. Vacibin söykəndiyi şey də vacibdir. Bu da sehr öyrənmənin vacib olduğunu göstərir. Vacib olan bir şey də necə haram və pis ola bilər? Razinin vurğulayəraq dedikləri budur. Bu fikirə bir neçə baxımdan etiraz vardır:

Birincisi: Sehr məlumatı çirkin deyil, sözündən, əgər bundan ağıl olaraq pis deyil qəbul edilsə, onun müxalifləri mutəzilələr bunu qəbul etməzlər. Əgər şəri olaraq çirkin deyil qəsd edilirsə, bu ayəti kərimədə sehr öyrənməyi xoş olmayan göstərən istiqamət vardır. Səhih hədisdə belə deyilmişdir: Kim bir biliciya və ya kahinə gedərsə, Muhəmmədə nazil olunanı inkar etmiş olur. Sünəndə də belə deyilmişdir: Kim bir düyün bağlayər, üzərinə üfürərsə, sehretmiş olur. Razinin: Sehr qadağan deyildir, tədqiqatçı alimlər bunda ittifaq etmişlər, sözünə gəlincə: Zikr etdiyimiz bu qədər ayə və hədis varkən necə qadağan olmaz?

Tətqiqatçıların ittifaqı məsələsinə gəlincə isə bu məsələ imam alimlər və ya əksəriyyat tərəfindən açıq aydın deyilməliydi. Bəs elə isə onların izahları haradadır? Əlavə olaraq onu qeyd edək ki,  onun sehr məfhumunu Allah Təalanın “Heç bilənlə bilməyən eyni olarmı” (Zümər, 9) ayəsinin ümumi mənasına daxil etməsi də çox aydın deyil. Çünki bu ayə şəri elmləri bilənləri mədh etməkdədir. Belədirsə onda niyə “Əgər o da onlardandırsa” demədin? Həmçinin onun (Razinin) sehri möcüzəni tanımaq məqsədi ilə vacib olan elmlər dərəcəsinə qaldırması da zəifdir hətda çürükdür. Çünki Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) ən böyük möcüzəsi Qurandır. Ona batil nə öndən nə də arxadan gələ bilməz.O  Hikmət sahibi olan, mədh edilmiş Allah tərəfindən ebdirilmişdir. Bundan əlavə onun möcüzə olaraq tanınması əsla sehir elminin bilinməsinə bağlı deyil. Habelə bilinməsi zəruridir ki, səhabə, tabein, Müsəlmanların imamları və ümumən xalq, möcüzənin nə olduğunu bilirdilər, onunla digərlərinin arasına fərq qoya bilirdilər. Bununla yanaşı sehri bilməzdilər, onu oyrənməz və öyrətməzdilər. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bundan sonra Əbu Abdullah ər Razi sehri səkkiz növə ayırmışdır:

Birincisi: Kəzzəbilərin və Kəşdanilərin sehri: Bunlar yeddi planetə sitayiş edərdilər. Onların aləmi idarə etdiklərinə, xeyri və şərri meydana gətirdiklərinə inanardılar. Onlar İbrahim əleyhissalamın göndərildiyi bir qövm idilər. İbrahim onların etiqat və məzhəblərini rəddetdi. Əssirrul Məktum fi muhatabatişşəmsi vənnucum (Günəş və Ulduzlara xitabda gizlədilmiş sirlər) adlı kitabında bunu təhlil edərək qeyd edir. Necə ki Qazi İbn Xalkan və digərləri bundan bəhs edərdilər. Ondan tövbə etdiyi də deyilmişdir. Onu elmi məharətni göstərmək üçün yazdığını, inandığı üçün yazmadığını dademişdilər. Onun haqqında zənn edilən də budur. Ancaq həmin kitabda bu yeddi planetə necə xitab etdiklərindən, nə etdiklərindən, onlara nə mənalar yüklədiklərindən və tutunduqları şeylərlərdən bəhsetmişdir.

İkincisi: Güclü hissiyat və  nəfs sahiblərinin sehri: Sonra vahimənin təsiri olduğuna bunu dəlil gətirmişdir. İnsan yerə qoyulan körpüdən yeriyar lakin çayın və ya bənəzərinin üzərinə qoyulan körpüdən yeriya bilməz. Həkimlər bunda ittifaq etmişdirlər ki, burnu qanayən biri qırmızı bir şeya baxmasın, başı gicəllənən  biri isə çox parlaq və ya sürətlə fırlanan bir şeya baxmasın. Bu da nəfslərin vahiməya uyğun halda yaradılmasından başqa bir şey deyildir. Ağıllı insanlar bunda ittifaq etmişdirlər ki, göz dəyməsi haqqdır, buna sübut səhih Muslimdə təsdiqini tapmış hədisdir. Rəsulullah (səlləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “əgər qədəri keçən bir şey olsaydı göz keçərdi”. Razi deyir ki, bunu öyrəndikdən sonra deyirik ki, Bu işləri edən nəfs bəzən çox güclü olur. Həmin vaxt bu işləri görmək üçün alət və avadanlığa ehtiyacı olmaz. Bəzən də zəif olar və alətə ehtiyac duyar. Bunun təhlili belədir: Əgər nəfs bədəndən uca olarsa, göylər tərəfindən çox çəkilərsə, səmavi ruhlardan bir ruh kimi olar. Bu aləmin maddələrinə çox təsir edər. Əgər zəif olar, bu bədənə şiddətlə bağlı olarsa bu halda bu bədəndə heç bir təsir göstərə bilməz. Sonra Razi bu xəstəliyi müalicə etmək üçün qidanı azaltmağı, insanlarla əlaqəni kəsməni və riyadan uzaqlaşmanı məsləhət görmüşdür. Mən də deyirəm ki, onun işarət etdiyi məsələ halına təsir etmə məsələsidir. Bu iki hissəya ayrılır. Bəzən düzgün və şəri olur. O zaman onda Allah və Rasulunun əmrinə uyğun istifadə edər. Allah və Rasulunun qadağan etdiyi şeyləri tərk edər. Bu hallar Allah vergisidir. Bu ümmətin yaxşıları üçün kəramətdir. Bunlara şəriətdə sehr deyilmir. Bəzən də bu hal çürük olar sahibi Allah və Rasulusalləllahualeyhi və səlləmin əmrlərinə diqqət yetirməz, onların əsasında fəaliyyat göstərməz. Bu şəriətə müxalif olan bədbəxtlərin halıdır. Allah Təalanın onlara bu halları verməsi onlara olan sevgisini bildirmir. Necə ki, Dəccalın da hədislərdə keçdiyi kimi, göstərəcəyi bir çox qeyri adi şeylər olacaq. Şəri olaraq bunlar pis şeylərdir. Allah ona da,ona bənzəyarək  Muhamməd şəriətinə müxaliflik edənlərə  də lənət etsin. Nəbi səllAllahu aleyhi və səlləmə səlavatın ən fəzilətsini olsun. Bunlarınn geniş izah edilməsi çox uzanar. Bura isə onun yeri deyil.

Üçüncüsü yerdəki ruhlardan kömək almaq. Bunlar da cinlərdir. Buna da fəlsəfəçilərlə mötəzilələr etiraz edərlər. Bunlar da iki hissəya ayrılır. Möminlər və kafirlər, yəni şeytanlar. Deyilir ki, nitqli nəfslərin bunlarla təması səmavi ruhlarla təmasından daha asanddır. Çünki aralarında münasibət və yaxınlıq vardır. Sonra sənət və təcrübə əhli bunu müşahidə etmişdirlər ki, yerdəki ruhlarla təmas bir neçə asand işlə meydana gələr. Məsələn ovsun, dəxn (tüstü), təcrid kimi ki bunlarada tilsim və cadu deyilir.

Dördüncüsü: Xəyal, göz bağlama və əl cəldliyidir. Bunun əsası göz yanılmasıdır. (illuziya) Göz müəyyan bir şeylə məşğul olduğu zaman digərini görə bilmir. Baxın, usta hoqqabazlar nəsə göstərdiyi zaman, baxanların zehinlərini onunla məşğul edər, gözlərini aldadar. Onları tamamilə məşğul etdiyi vaxt sürətlə başqa bir iş görər. Bu vaxt tamaşaçılar gözləmədikəri bir şey görərlər. Bundan çox təəccüblənərlər. Əgər o kimsə sussa aldatmaq istədiyi o hərəkəti etməsə nəfsləri və hissiyatları həmin şeya yönələrsə, buna baxaraq edilən hər şeyin fərqinə varardılar. Deyilir ki, yaxşı baxmağı bir növ sıradan çıxardan hallar şiddətli olduqca iş daha gözəl olar. Məsələn hoqqabazın çox işıqlı və ya çox qaranlıq bir yerdə oturması kimi ki, baxan göz o vəziyyətdə yorulduğu üçün onun hallarına vaqif ola bilmir.

Mən də deyirəm ki, Bəzi təfsirçilər belədemişdilər: Firon və hüzurundakı sehirbazlar əl cəldliyi növündən nəsə göstərirdilər. Buna görə də Allah təala belə demişdir.Onlar (əllərindəkiləri və əsaları yerə) atdıqda, adamların gözlərini bağlayıb (sehrləyib) onları qorxutdular və böyük bir sehr göstərdilər.Həmçinin belə demişdir:(Sehrbazlar əllərindəkiləri yerə atan kimi) ona elə gəldi ki, onların kəndirləri və çomaqları sehrləri sayəsində hərəkətə gəlib sürünür. Deyirlər ki, əslində hərəkət etmirdi. Allah ən doğrusunu biləndir.

Beşincisi: Həndəsi miqyaslarla düzəldilən alətlərdə görülən əcaib şeylər. Məsələn atın üzərində əlində borazan (zərb aləti) olan süvari kimi. Gündüzün saatları keçdikcə heç kim ona toxunmazsa borazanı çalar. Rumların və Hintlərin  təsvir etdikləri rəsmlər də bunlardandır. Belə ki, baxanlar onu insandan seçə bilməz. Onu gülən və ağlayən şəkildə çəkərlər. Sonda Razi belə deyir: Bu növlər ən incə texniki şeylərdəndir. Fironun sehirbazları bu növ şeylər edərdilər.

Mən də deyirəm ki, Bəzi təfsirçilər belə izah etmişdirlər. Onlar ipləri və əsaları civə ilə doldurdular, onlar da içlərindəki civələrə görə qıvrılmağa başladılar. Tamaşaçı onun öz özünə qıvrıldığını sanardı. Razi belə demişdir: Saat qutuları da bu qəbil şeylərdəndir. Ağır yükləri xəfif alətlərlə çəkmək də bu qəbildəndi.  Əslində bu sehir növündən sayılmamalıdır.  Çünki bilinən dəqiq səbəbləri var. Onların fərqinə varan eynisini edə billər.

Mən də deyirəm ki, bunlardan biri də xristianların xalq təbəqəsinə işlətdikləri hiylələrdir, məsələn Qüdüs şəhərində kilsə zibillərinin parıldaması kimi. Kilsəya gizlincə şam gətirib xalq təbəqəsinin anlayə bilməyacəyi bir tərzdə gizli bir şəkildə yandırmaları da belədir. Mütəxəssis (elmli) insanlar isə bunu bilirdilər. Ancaq xalqı dində toplamaq üçün buna icazə verirdilər. Kərramiyya firqəsinin cahil davamçılarında buna bənzər hallarvardır. Bunlar (təğrib) rəğbətləndirmək və qorxutmaq(tərhib) üçün hədis uydurmağı icazəli hesab edirdilər. Buna görə də Peyğəmbər səllAllahu aleyhiu və səlləm “kim mənim adımdan yalan daNisərsa cəhənnəmdə yerini hazırlasın” təhdidinə məruz qalmışdırlar.

“Məndən hədis rəvayət edin, lakin mənim adıma yalan danışmayın. Çünki mənim adımdan yalan danışan oda girər”

Sonra bu məqamda bir rahibin hekayəsini rəvayət etmişdir.Rahib inləyan və zəif hərəkət edən bir quş səsi eşitdi. Quşlar da bunu eşitdikdə,yazıqları gəlib yaşaması üçün onun yuvasına zeytun atırdılar. Bu rahib gedib o quşun formasında bir heykəlcik düzəltdi. İçini oydu. İçindən hava keçdiyi zaman quş səsi kimi bir səs eşidilirdi. Bir daxma tikib onun içərisinə çəkildi. Buranın saleh bir insanın türbəsi olduğunu iddia etdi. O quşu da o daxmada bir yardən asdı. Zeytun vaxtı gələndə özünə tərəf o quşa bir qapı açdı. Külək o quşun içərisindən keçəndə onun kimi səs çıxarırdı. Quşlar da zeytun gətirib ora atırdılar. Rahib bunu kilsənin kəramətinə bağlayırdı. Xalq isə səbəbini bilmirdi. Onları beləcə aldatdı, bunu o qəbir sahibinin kəramətindən olduğunu yaydı.

Altıncısı: Dərmanların xassələrindən istifadə etmək. yəni qidalardan və yağlardan istifadə etmək. Bil ki bunu inkar etmək mümkün deyil. Çünki maqnitin təsiri gözlə görünən bir şeydir. Mən də deyirəm ki, bu qəbildən bir misal da belədir: Bəzi insanlar özlərinin kasıb olduqlarını iddia edər və insanlar bilmədiyi üçün maddələrin bu xassələrindən istifadə edərək İddia edirlər ki, bu onların adi təbii hallarıdır.  İlan tutar, alova girərlər və bundan başqa bir çox bunun kimi işlər edərlər. Bunlar eyni növdəndir.

yeddincisi: Qəlbləri təsir altına almaq. Bu da sehirbazın ismi Azamı bildiyini iddia edib cinlərin bir çox şeylərdə ona itaət etdiyini iddia etməsidir. Üstəlik ona qulaq asan zəif ağıllı, yaxşını pisdən ayıra bilməyən biri olarsa, onun həqiqət olduğuna inanar, qəlbi ona asılı qalar. İçində ona qarşı qorxu və heybət əmələ gələr. Əgər bir dəfə qorxdusa həssas qüvvətləri zəifləyar və bu vaxt sehirbaz ona istədiyini eləyar.

Mən də deyirəm ki, Buna xüsusi inkişaf etdirilmiş qabiliyyat deyilir. Bununla zəif ağıllı insanları aldadırlar. Fəarasət elmində tam və zəif ağıllı insanları ayırd etmə metodları var. Bu işi yaxşı bilən eyni zamanda fərasət sahibi olarsa, xalqın içərisindən kimin ona tabe olacağını rahatlıqla bilər.

Səkkizincisi: Ara vurma və ya ara düzəltmə kimi gizli və incə yollarla bəzi işlər görmək. Bu da xalq arasında geniş yayılmış bir işdir.

Mən də deyirəm ki, Ara vurma iki qismə ayrılır. Bəzən insanlar arsını qızışdırma və möminlərin qəlblərini ayırma şəklində olur. Bu da ittifaqla haramdır. Bəzən də insanları barışdırmaq və müsəlmanların bir kəlimə ətrafinda birləşdirməklə nəticələnir. Necə ki, hədisdə belə deyilmişdir: Xeyir gətirib aparan yalançı deyildir. ya da kafirləri köməksiz etmək, aralarını vurmaqla da olar. Bu da istənən bir şeydir. Necə ki hədisdə, döyüş hiylədir deyilmişdir. Eyni şəkildə Nuaym İbn Məsud da Əhzab döyüşündə Qüreyşlə Kureyzə oğullarının arasını vurmuşdu. Onların yanına gəlib qarşı tərəfdən bəzi şeylər dedi. Bunlara da onlarda söz apardı. Sonra bunu doğru kimi qələmə verdi. İnsanlar bir birindən şübhələnib ayrıldılar.

Bu kimi şeyləri ancaq incə zəkalı insanlar edə bilər. Kömək Allahdandır. Sonra Razi belə dedi: Bax sehrin növləri və şərhləri bunlardır.

Mən də deyirəm ki: Bu izah edilən şeylərin çoxunu sehrə qatması incə olmasından ötrüdür. Çünki sehr də lüğətdə incə və səbəbi gizli olan şeya deyilir. Bunun üçündür ki, hədisdə: elə ifadələr vardır ki, sehr kimidir deyilmişdir. Səhər vaxtına (sahur) də belə deyilməsi gizlicə və gecənin sonunda olmasındandır. Ağciyarə də əs-sahr  deyilir, o da qida yeridir. Ona belə deyilməsi gizliliyində, bədən və orqanlara gedən damarlarının incəliyindəndir. Necə ki, Əbu Cəhl də Bədr döyüşündə Utbə üçün: sahri şişdi, yəni qorxusundan ağciyari şişdi, demişdir. Aişə radıyAllahu anha da: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm), sahrimle nahrim arasında vəfat etdi, demişdir ki, köksümlə gərdanım arasında deməkdir. Allah Təala da: “İnsanların gözlərini sehrlədilər”(Əraf 116) demişdir ki, etdiklərini onlardan gizlətdilər, deməkdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Əbu Abdullah əl-Qurtubi də belə demişdir: Bizə görə sehr haqqdır. Onun həqiqəti vardır. Allah o sırada istədiyi şeyi yaradır. Mötəzilələr və  Şəfilərdən Əbu İshaq əl-İsfərayini bunu qəbul etməzdilər. Bunun bir gizlətmə və xəyallama olduğunu söyləyarlərdilər. Deyir ki: Sehrin kimisi əl sürəti ilə olur, məsələ ərəbcədə şavəzə dediyimiz şey kimi. Şavəzi də poçtalyondu ki, yüngül (sürətli) yerişinə görə belə deyilmişdir. İbn Faris də belə demişdir: Bu çöl xalqının sözünə bənzəmir. Qurtubi belə demişdir: Bunların bir növü də əzbərlənən və Allahın adından tilsim kimi oxunan şeylərdir. Bəziləri da şeytani sözlərdəndir. Dərman, tüstü v.s. şəkillərdə olanlar da vardır. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): Bəlağətdə sehr var, demişdir. Bunun bəlağətin tərifləmə olma ehtimalı də vardır, necə ki, bir qrup belə deyar. Bəlağətin  qınanma olma ehtimalı də vardır. Bu daha doğrudur. Çünki bəlağət batili haqq kimi göstərir. Beləki, dinləyici onun haqq olduğunu düşünür. Necə ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Bəzən biriniz sözünü digərinə görə daha açıq ifadə edir, mən də onu haqlı sanaraq lehinə qərar verirəm.

Vəzir Əbu-Muzaffər yəhya İbn Muhəmməd İbn Hubeyrə (rahmətullahi aleyh), «Əl-işrəf ala məzahibil əşrafi» kitabında sehrə bir bölmə ayırmış və belə demişdir: Sehrin real olduğunda uləma icma etmişdir. Ancaq Əbu Hənifə: O gerçək deyil, demişdir. Sehri öyrənən və onu istifadə haqqında da ixtilaf etmişlər, Əbu Hənifə, Malik və Əhməd kafir olar,demişdilər. Əbu Hənifənin davamçılarından belə deyanlər vardır: Onu qorunmaq və ya ondan çəkinmək üçün öyrənsə kafir olmaz. Kim də onun icazəli və faydalı olduğuna inanaraq öyrənsə kafir olar. Eyni şəkildə şeytanların istədiyi şeyi edəcəyinə etiqad edən də kafirdir. Şəfi (rahmətullahi aleyh) belə demişdir: Bir kimsə sehri öyrənirsə ona: bizə sehrini başa sal, deyarik. Əgər küfrü tələb edən bir şey izah etsə, məsələn Babil xalqının yeddi planetə yaxınlaşmağı işləri və onların özlərindən istənilən şeyi verər kimi bir etiqadı olsa, o da kafirdir. Əgər küfrü vacib edən bir şey olmazsa, baxılar, mübah olduğunu etiqad edərsə, o da kafirdir.

İbn Hubeyrə belə demişdir: Sehrbaz sadəcəo əməli etməklə və istifadə etməklə ölüm hökmü kəsilərmi? Malik ilə Əhməd: Bəli, demişlər. Şəfi ilə Əbu Hənifə də: Xeyr, demişlər. Amma əgər cadusuyla bir insanı öldürsə, Malik, Şəfi və Əhmədə görə ölüm hökmü kəsilər. Əbu Hənifə isə: Bu əməl təkrar edilərsə və ya müəyyan bir şəxsi öldürdüyünü təsdiq edərsə, öldürülər, demişdir. Öldürüləcəyi zaman da hədd (böyük günah sahibinin cəzası) olaraq öldürülər. Ancaq Şəfi: Bu vəziyyətdə qisas olaraq öldürülər, demişdir. Sehrbaz tövbə etdiyi zaman tövbəsi qəbul olunarmu? Malik, Əbu Hənifə və Əhmədin məşhur bir görüşündə: qəbul olunmaz, demişlər. Şəfi və Əhməd də başqa bir rəvayətdə: qəbul edilər,demişdilər.

Əhli kitab sehirbazına gəlincə, Əbu Hənifəya görə Müsəlman cadugər kimi o da öldürülər. Malik, Əhməd və Şəfi: öldürülməz,demişdilər. Çünki Ləbid İbn Asam öldürülməmişdir. Sehirbaz müsəlman qadında da ixtilaf etmişdirlər: Əbu Hənifəya görə öldürülməz, ancaq həbs edilər. Digər üçü isə onun hökmü də kişinin hökmü kimidir,demişdilər. Allah ən doğrusunu biləndir. Əbu Bəkir əl-Xəlləl belə demişdir: Bizə Əbu Bəkir əl-Mərvəzi rəvayət edir ki, Abdullah, yəni Əhməd İbn Hənbəlin oğlu Ömər İbn Harundan, o da yunusdan rəvayət etdi ki, Zuhri belə demişdir: Müsəlmanların sehrbazı öldürülər, müşriklərin sehrbazı öldürülməz. Çünki bir yəhudi qadın Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)i ovsunladı, o da onu öldürmədi. Qurtubi, Malik (rahmətullahi aleyh)dən zimmi haqqında: Əgər onun sehri öldürübsə öldürülər, dediyini nəql etmişdir. İbn Xuveyzməndad da Malikdən sehir edən zimmi haqqında iki rəvayət etmişdir: Birincisi: Tövbə etdirilər; əgər müsəlman olarsa heç nə edilməz edilməz, yoxsa öldürülür. İkincisi: Müsəlman olsa da öldürülər. Müsəlman sihirbaza gəldikdə, əgər sehri ilə küfr edirsə, dörd imama və digərlərinə görə kafir olur. Çünki Allah Təala: “O ikisi heç kimsəya: Biz ancaq sınağıq, kafir olma deməmiş sehr öyrətmirdilər” demişdir. Ancaq Malik demişdir: Sehr üstündə tutulsa tövbəsi qəbul olunmaz. çünki o zındıq kimidir. Əgər tutulmadan əvvəl tövbə edər və bizə tövbə etmiş olaraq gələrsə, onu qəbul edirik. Əgər sehri öldürərsə o da öldürülər. Şəfi də: Əgər öldürmə qəsdi yoxdursa o xəta etmişdir, qan bahasını (təzminat) ödəməsi lazım gələr, demişdir.

Məsələ: Sihirbazdan sehrini açması istənərmi? Səid İbn Musayyab bunu Buxarinin nəqlinə görə icazəli görmüşdür. Amir əş-Şabi də əfv oluşunda bir zərəri yoxdur, demişdir. Həsən Bəsri isə bunu məkruh görmüşdür. Səhih hədisdə Aişə radiAllahu anha belə demişdir: Ey Allahın Rəsulu, sənə ofsun edəkmi? O da: Allah mənə şəfa verdi, insanlara şər qapısı açmaq istəmirəm, dedi. Qurtubi, Vəhbdən nəql etmişdir: yeddi sidr yarpağı götürülərək, iki daş arasında döyülərək, sonra suya qatılaraq, üzərinə ayətəl kursi oxunaraq sehrlənən kimsəya ondan üç ovuc içirdilir. Sonra qalanı ilə qüsl etdirilir. Onda sehraçılar. Bu bağlı olub arvadına yaxınlaşa bilməyən kişi üçün də yaxşıdır.

Mən də deyirəm ki: sehri açmaq  üçün ən faydalı şey Allah Təalanın Rəsuluna endirdiyi muavvizeteyn surələridir. Hədisdə: O ikisi kimi qoruyucu yoxdur, deyilmişdir. Ayət-ul-Kursi oxuma da belədir; çünki o da şeytanları qovar.

99-cu ayənin təfsirinə bax.

99-cu ayənin təfsirinə bax.

99-cu ayənin təfsirinə bax.

99-cu ayənin təfsirinə bax.

Allahu təalanın mömin qullarını söz və hərəkətlərində kafirlərə bənzəməkdən çəkindirir. Beləki, yəhudilər səhv tapmaq istədikləri kimsə üçün dolayı sözlər istifadə edirdilər. Allahın lənəti onların üzərinə olsun. Bizi dinlə demək istədikləri zaman, “raina” deyərlər, hörmətsizliyi qəsd edirdilər. Necə ki, Allahu təala belə demisdir: “yəhudilərdən bəziləri kəlmələrin yerini dəyişdirir, dillərini əyarək və dinə tənə vuraraq: “Eşitdik və asi olduq!”, “eşidilməyəni eşit!”, “bizə qayğı göstər!”– deyirlər. Əgər onlar: “Eşitdik və itaət etdik!”, “eşit!”, “bizə nəzər yetir!”– desəydilər, əlbəttə, onlar üçün daha xeyirli və daha doğru olardı. Lakin Allah küfrlərinə görə onları lənətlədi. Onlar olduqca az inanırlar (yaxud onların yalnız az bir hissəsi iman gətirir).”(Nisə: 46). Onlardan xəbər verən hədislər də gəlmişdir: Onlar salam verdikləri zaman: A’ssamu aleykum (ölüm üzərinizə olsun) deyərdilər. Sam ölümdür. Bunun üçündür ki, onlara yalnız “va aleykum” deya qarşılıq verməklə əmr olunduq. Bizim onlara bədduamız qəbul olunur, onlarınkı bizə qəbul olunmaz. Burada məqsəd, Allah Təalanın kafirlərə sözdə və hərəkətdə bənzəməkdən çəkindirməsidir. Bu səbəblə belə demişdir: “Ey iman gətirənlər! ‘Bizə qayğı göstər!’– deməyin; ‘Bizə nəzər yetir!’– deyin və eşidin! Kafirləri üzücü bir əzab gözləyir.”

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Ebunnadr Əbdurrəhman bin Sabitdən, o da Hassan bin Atiyyədən, o da Əbu Münib əl-Cüreyşidən, o da İbn Ömər radıyAllahu anhumdan rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Mən qiyamət qopmadan az əvvəl bir tək və şəriki olmayan Allaha ibadət edilsin deya qılıncla göndərildim; Ruzim mizrağımın altına qoyuldu. Əmrimə qarşı gələnlərə alçaqlıq və rüsvayçılıq yazıldı. Kim bir qövmə bənzəyarsə onlardandır. Əbu Davud da belə demişdir: Bizə Osman İbn Əbi Şeybə Ebunnadr Haşimdən, o da İbn Qasimdən rəvayət etdi ki, “kim bir qövmə bənzəyarsə onlardandır” dedi. Bunda kafirlərə bənzəməkdə şiddətlə çəkindirmə vardır. Bu da söz, iş, geyim, bayram, ibadət və digər qeyri qanuni şeylərdə etibarlıdır. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam Nuaym İbn Hammaddan, o da  Abdullah İbn Mubarakdən, o da Misardan, o da İbn Maən ilə Avndan və ya onların birindən rəvayət etdi ki, Abdullah bin Məsudun yanına bir kişi gəldi: Mənə vəziyyət et, dedi. O da belə dedi: Allah Tealanın: Ey iman gətirənlər, dediyini eşitdiyin zaman ona qulaq as; çünki o ya bir xeyir əmr edir və ya bir şərdən çəkindirir. Aməş Heysəmədən belə rəvayət edir ki: Quranda oxuduğunuz “ey iman edənlər” Tövratda: Ey miskinlər, deya keçməkdədir. Muhəmməd İbn İshaqdan: Mənə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd Səid İbn Cubeyr və ya İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas: “raina” bizə qulaq ver mənasındadır, demişdir. “İman edənlər, raina deməyin”

Dəhhaqdan, İbn Abbas: “Ey iman gətirənlər, raina deməyin” ayəsində belə demişdir: onlar Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm): bizə qulaq as deyərdilər. Raina eynilə atinə sözü kimidir. İbn Əbu Hatim belə demişdir: Əbu-Aliyə, Əbu Malik, Rəbi İbn Ənəs, Atiyyə əl-Avfi və Qatadədən belə rəvayət edilmişdir. Mucahid də “raina deməyin” sözündə: Müxalif söz deməyin, demişdir. Bir rəvayətdə də: Sən bizə qulaq as, biz də sənə qulaq asaq, deməyin, demişdir. Ata da «Raina «deməyin sözündə: Bu, ənsar ləhcəsi idi, Allah bunu çəkindirdi. Həsən də: Raina deməyin sözündə: Rain lağ edən bir sözdür, demişdir. Allah onlara, Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) sözünə və onları İslama dəvət etdiyi sözlərlə lağ etməyin, dedi. İbn Cureycin də belə dediyi rəvayət edilmişdir. Əbu Sahr da: «Raina deməyin, bizə bax, deyin» sözündə belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) üzünü çevirdiyi vaxt ona ehtiyacı olan möminlər, ərina səmaka (bizə qulaq) ver deya səslənirdilər. Allah Təala da bu sözü rəsuluna yaraşdırmadı. Suddi belə demişdir: yəhudi Qaynuqa oğullarından Rifaə İbn Zeyd adında bir kişi, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlir, onunla qarşılaşdığı zaman onunla danışar və: Mənə qulaq as, dinlə, dinləməz olasıca, deyərdi. Müsəlmanlar da Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) uca tutduğunu zənn edirdilər. Bəzi insanlar alçaltmadan bizi dinlə, dinləməz olasıca deyərdilər. Bu da Nisə surəsindəki kimidir. Allah möminlərə, dərhal, raina deməyin, dedi. Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də belə demişdir.

İbn Cərir belə demişdir: Bu barədə sözün doğrusu budur: Allah Təala möminləri Rəsulullaha bu sözü deməkdən çəkindirdi. Çünki bu sözdən razı deyildi. Bu, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): Üzümə kərm deməyin, habele deyin  sözünə bənziyir. Köləm deməyin, gəncim deyin və s. sözləri də belədir.

“Nə Kitab əhlinin kafir olanları, nə də müşriklər sizə Rəbbinizdən bir xeyir nazil olmasını istəmirlər”: Allah Təala burada əhli kitab və Müşrik kafirlərin şiddətli düşmənçiliklərini bəyan etməkdədir. Möminləri onlara bənzəməkdən məhrum etmişdir ki, aralarında sevgi bağı qalmasın. Bu vaxt möminlərə də Muhəmməd salləllahu əleyhi və səlləm sayəsində tam və mükəmməl bir şəriət ehsan etdiyini xatırlatmış və belə demişdir: “Allah isə mərhəmətini dilədiyi şəxsə məxsus edir. Allah böyük lütf sahibidir”.

 

104-cü ayənin təfsirinə bax.

İbn Əbi Talha, İbn Abbasdan (radiyAllahu anh), “biz bir ayəni nəsx etsək” bir ayəni dəyişdirərsək, demişdir. İbn Cureycdən, Mucahid də “biz bir ayəni nəsx etsək” bir ayəni silsək demişdir. İbn Əbi Nəcih, Mucahiddən, “biz bir ayəni nəsx etsək” yəzida saxlayəraq hökmünü dəyişsək, demişdir. Bunu da Abdullah İbn Məsudun dostlarından nəql etmişdir. Allah onlardan razı olsun. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Əbu-Aliyə ilə Muhəmməd İbn Kab əl-Qurazidən də belə rəvayət gəlmişdir. Dəhhaq “bir ayəni nəsx etsək” sənə unutdursaq, demişdir. Ata da: “biz bir ayəni nəsx etsək » Qurandan tərk etsək, demişdir. İbn Əbu Hatim də: yəni (Qurandan) tərk edilib Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləmə endirilməyan, demişdir. Suddi də: «Bir ayəni nəsx etsək» nəsx onun götürülməsidir, demişdir. İbn Əbi Hatim də: götürülməsi və qaldırılmasıdır, demişdir. Məsələn bunlar kimi: “yaşlı bir kişi ilə yaşlı bil qadın zina edərlərsə, onları mütləq rəcm edin”. «Və əgər adəm oğlunun iki vadi dolusu qızılı olsaydı, bir üçüncüsünü istəyərdi”.

İbn Cərir: “biz bir ayəni nəsx etsək” bir ayənin hökmünü başqasına nəql edir, onu dəyişdirir və götürsək, demişdir. Bu da halalı harama, haramı halala, mübahı qadağa, qadağanı mübaha çevirmə kimidir. Bu da ancaq əmr, nəhy, mahzur, mütləq, maneə və mübah kimi olur. Xəbərlərdə isə nəsx və mənsux olmur. Nəsxin əsli kitabı nüsxələməkdir ki, o da onu bir nüsxədən başqa nüsxəya keçirmək, surətini çıxartmaqdır. Hökmün başqasıyla nəsx də bundandır ki, başqa yerə daşımaq, bir sözü başqasına nəql etməkdir. Bu da istər hökm etibarı ilə olsun istərsə yazı etibarı ilə olsun. Çünki hər ikisinin də hökmü qaldırılmışdır. Üsul alimlərinə gəlincə onların hökm qaldırılma və bu xüsusdakı tərifləri fərqli olmaqla birlikdə bir-birinə yaxındır. Çünki nəsxin şəri mənası alimlər tərəfindən bilinməkdədir. Bəziləri bunu, bir hökmü daha sonrakı şəri bir hökmlə götürməkdir, deya izah etmişlər. Bunun içinə yüngülü daha ağırı ilə, bunun tərsi və qarşılıqsız olan hökm götürülmə də girər. Nəsx hökmlərinin açıqlaması, növləri və şərtləri üsul kitablarında geniş olaraq verilmişdir.

Təbərani belə demişdir: Bizə Əbu Şubeyl Ubeydullah İbn Əbdurrəhman İbn Vaqid Abbas İbn Fadldan, o da Süleyman İbn Ərkamdan, o da Zuhridən, o da Salimdən, o da atasından rəvayət edir ki: İki adam bir surəni Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləmin onlara oxutduğu şəkildə oxudular. Bir gecə namaz qılmağa qalxdılar, bir hərfini belə deya bilmədilər. Səhər erkəndən Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in yanına gedib vəziyyəti ona izah etdilər. O da: O, nəsx edilən və unutdurulandandır, dedi. Onlar da onu oxuya bilmədilər. Zuhri ayəni “mənənsəx min ayətin əv nunsihə” yəni şəddəsiz dammalı nun ilə oxuyardı. Rəvayət zəncirində keçən Süleyman İbn Ərkam zəif rəvayətçidir. Əbu Bəkr əl-Ənbar atasından, o da Nasr İbn Davuddan, o da Əbu Ubeyddən, o da Abdullah İbn Salihdən, o da Leysden, o da yunusdan, o da Aqildən, o da İbn Şihabdan, o da Əbu Ümamə İbn Səhl İbn Hüneyfdən, eynisini mərfu olaraq rəvayət etmişdir. Bunu Qurtubi zikr etmişdir.

“Əv nunsihə” bu nənsəha və nunsihə şəklində iki cür oxunmuşdur. Nənsəhə oxuyanların mənası, təxirə salar deməkdir. Əli İbn Əbi Talhadan, İbn Abbas “ma nənsəhə əv nunsiha” sözündə: Bir ayəni dəyişdirərik və ya buraxıb dəyişdirmərik demişdir. Mucahid, İbn Məsudun dostlarından: Əv nənsəha, yəzida saxlayıb hökmünü dəyişdirsək demişlər. Abd İbn Umeyr, Mucahid və Ata da: Nənsəha, onu təxirə salsaq və arxada qoysaq, demişlər. Atiyyə əl-Əvfi də: Əv nənsəha, buraxaraq nəsx etməzsək, demişdir. Suddi ilə Rəbi İbn Ənəs də belə demişlər. Dəhhaq belə demişdir: «Mə nənsah min ayətin əv nənsəha» dəyişdirmək və hokumü qaldırılmış demişdir. Əbu-Aliyə də: yanımızda saxlasaq, demişdir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Ubeydullah İbn İsmail əl-Bağdadi Xələfdən, o da Haffafdan, o da İsmail İbn Muslimdən, o da Həbib İbn Əbi Sabitdən, o da Səid İbn Cubeyrdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Ömər radıyAllahu anhu bizə xütbə söylədi: Əziz və cəlil olan Allah “mə nənsax min ayətin əv nənsəha” deyir ki: Onu təxir etsək, mənasınadır, dedi. “Nunsiha» qiraətinə gəlincə Abdurrazzak Mamərdən rəvayət edir ki, Qatadə “Nunsiha” sözü üçün belə demişdir: Əziz və cəlil olan Allah, Rəsuluna istədiyini unutdurar, istədiyini nəsx edərdi.

İbn Cərir belə demişdir: Bizə Səvad İbn Abdullah Xalid İbn əl-Harisdən, o da Avfdan rəvayət etdi ki, Həsən “əv nunsiha” ayəsi haqqında belə dedi: Rəsulullah səllAllahu aleyhi və səlləm bizə Quran oxudu, sonra da bu ona unutduruldu. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam İbn Nüfeyldən, o da Muhəmməd İbn Zubeyr əl-Harranidən, o da Həccacdan yəni əl-Cəzəridən, o da İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Rəsulullah səllAllahu aleyhi və səlləmə gecə vəhy enərdi, onu gündüz unudurdu. Buna qarşılıq Allah Təala: “Biz bir ayəni nəsx etsək və ya onu unutdururuqsa, ondan daha yaxşısını, və ya ona bənzərini gətiririk” ayəsini endirdi. İbn Əbu Hatim belə demişdir: Mənə Əbu Cəfər İbn Nufeyl rəvayət etdi ki, rəvayət zəncirində keçən Həccac İbn Ərtat deyil, Cizrəli bir şeyximizdir. Ubeyd İbn Umeyr belə demişdir: “Ev nunsiha” onu yanınızdan götürsək, deməkdir. İbn Cərir belə demişdir: Mənə yaqub İbn İbrahim Huseyndən, o da yala İbn Atadan, o da Qasim İbn Rəbiadan rəvayət edir ki,: Sad İbn Əbi Vaqqasın “mə nənsax min ayətin əv nunsiha” şəklində oxuduğunu eşitdim, ona: Səid İbn Musəyyab, «əv tünsəha” oxuyardı, dedim. Sad də belə dedi: Quran nə Museyyabə, nə də Musəyyabin ailəsinə endirildi. Allah Təala: “Biz sənə oxumaq imkanı verəcəyik ki, o, yadından çıxmayəcaq”. (Əla: 6), “Unutduğun zaman Rəbbini yada salıb” (Kəhf, 24) deyir, dedi. Bunu Abdurrazzak da Huşeymdən rəvayət etmişdir. Bunu Hakim də Mustədrəkində Əbu Hatim, Adəm, Şöbə, yala İbn Atadan belə rəvayət etmiş və: 2 Şeyxin  (Buxari və Muslimin) şərtlərinə uygundur lakin onu kitablarına qeyd etməyiblər, demişdir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Muhəmməd İbn Kab, Qatadə və İkrimədən də Səidin dediyi rəvayət edilmişdir.

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə yəhya Sufyan Seyridən, o da Həbib İbn Əbu Sabitdən, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan rəvayət etdi ki, Ömər belə dedi: Əli ən yaxşı hüquq bilənimizdir, Ubey ən yaxşı oxuyanımızdır. Mən buna baxmayəraq Ubeya bəzi oxuduğunu götürmürəm. Çünki Übey: Mən Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləmdən eşitdim, onu heç bir şey üçün tərk etmərəm, deyir. Allah isə: “Biz bir ayəni nəsx etsək və ya onu unutdururuqsa, ondan daha yaxşısını, və ya ona bənzərini gətiririk” deyir. Buxari belə demişdir: Bizə yəhya Sufyandan, o da Həbibdən, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan rəvayət etdi ki, Ömər belə dedi: Ən yaxşı Quran oxuyanımız Ubeydir, ən yaxşı qərar verənimiz Əlidir. Biz Ubeyin bəzi görüşlərini tərk edirik. Çünki Ubey: Mən Rəsulullahdan (səlləllahu aleyhi və səlləm) eşitdiyim bir şeyi tərk etmərəm deyir. Halbuki Allah buyurur: “Biz bir ayəni nəsx etsək və ya onu unutdururuqsa, ondan daha yaxşısını, və ya ona bənzərini gətiririk”.

         “Ondan daha yaxşısını, və ya ona bənzərini gətiririk”: yəni mükəlləflərin mənfəəti baxımından eyni nisbətdə bir hökm gətirərik. Necə ki, Əli İbn Əbi Talha, İbn Abbasdan belə rəvayət etmişdir: Fayda baxımından sizin üçün daha faydalı və sizə daha çox acıyan deməkdir. Əbu-Aliyə də belə demişdir: “Bir ayəni nəsx etsək” yəni onunla əməl etməsək, “və ya onu unutdururuqsa,” yəni yanımızda saxlasaq, ya onu ya da bənzərini gətirərik. Suddi “Ondan daha yaxşısını, və ya ona bənzərini gətiririk” ayəsində belə demişdir: Nesx etdiyimizdən daha xeyirlisini və yaxud tərk etdiyimizin bənzərini gətiririk. Qatadə: “Ondan daha yaxşısını, və ya ona bənzərini gətiririk” ayəsində belə demişdir: İçində yüngüllük olan, içində rüxsət olan, içində əmr olan, içində qadağan olan deməkdir. “Allahın hər şeya qadir olduğunu bilmirsənmi?Məgər bilmirsən ki, göylərin və yerin mülkü Allahdır. Sizin Allahdan başqa nə bir himayəçiniz, nə də bir köməkçiniz vardır”: Allah Təala qullarını buna yönəldir: O, məxluqatı üzərində idarə edəndir. İstədiyi şeyi edər. yaratma və əmr ona məxsusdur. Onları istədiyi kimi yaratdığı, istədiyini xoşbəxt etdiyi, istədiyini bədbəxt etdiyi, istədiyinə sağlamlıq verdiyi, istədiyini xəstə etdiyi, istədiyini müvəffəqiyyatli etdiyi və istədiyini uğursuz etdiyi kimi, qullarına istədiyi hökmü verir; istədiyini halal edər, istədiyini haram edər, istədiyini mübah edər, istədiyini qadagan edər. Hökm verən Odur, Onun hokum əleyhinə cixacaq biri yoxdur. Etdiyindən soruşulmaz, onlar soruşulurlar. Qullarını və nəbilərinə itaatlərini hökmsüz ilə deyilən; edilməsində məsləhət olan bir şeyi əmr edər, sonra da onu bildiyi bir şey üçün qadağan edər. Bütün itaət onun əmrini yerinə yetirmədə, xəbər verdikləri şeylərdə nəbilərinə təslim olmada, əmrlərinə itaət etmədə, çəkindirdiklərini tərk etmədədir. Bu mövqedə yəhudilərin küfrünə şiddətli rədd və təsirli bir şərh vardır, nəsxin mümkün olmadığı xüsusundakı iddialarını çürütmə vardır. Onlar bu əqlən mümkün deyildir, deyarlər ki, bunu iddia edən cahil və kafirlər vardır. Nəqlən də mümkün deyil deyarlər ki necə ki, bəziləri də böhtan ataraq və yalan söyləyarək bunu uydurmuşlar.

İmam Əbu Cəfər İbn Cərir (rahmətullahi aleyh) belə demişdir: Ayənin şərhi belədir: Bilmədinmi ey Muhəmməd, göylərin və yerin hökmü və idarəsi yalnız mənə aiddir; onlarda və onlarda olan şeylərdə istədiyim şeylə mən hökm edərəm, onlarda və onlarda olan şeylərdə mən istədiyimi əmr edərəm və istədiyim şeydən çəkindirərəm. Qullarıma hökm etdiyim hökmlərimi istədiyim zaman mən nəsx edər, dəyişdirər və qaldıraram və istədiyim şeyi onlarda yerində buraxaram. Sonra da belə dedi: Bu xəbər hər nə qədər Nəbisi (salləllahu aleyhi və səlləm) üçün Allahdan onun böyüklüyü barəsində xitab olsa də eyni zamanda onda yəhudilərə yalanlama da var. Çünki onlar Tövrat müddəalarının nəsxini inkar etdilər, İsa və Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləmin nəbiliyini inkar etdilər. Çünki onlar Allah qatından Tövratın hökmünü dəyişdirən şeylər gətirdilər. Allah da ona xəbər verdi ki, göylərin və yerin səltənəti ona məxsusdur, bütün məxluqat onun səltənətinin itaət etmə vəziyyətindəki əhlidir. Onların vəzifəsi əmr və yasaqlarına hərfiyyan itaət etməkdir. Onlara istədiyini əmr edər və onları istədiyi şeydən çəkindirər. İstədiyi şeyi nəsx edər və istədiyi şeyi yerində buraxar. yerində buraxmaq, əmr etmək və qadağan etmək istədiyi hər şeyi də edər.

Mən də deyirəm ki, yəhudiləri hökmsüzlük məsələsində bu qədər araşdırmayə sövq edən şey küfr və inadkarlıqlarıdır. Çünki əqlən Allahın hökmlərinin nəsx edilməyacəyinə dair bir şey yoxdur. Çünki o istədiyi şeya hökm edər. Necə ki, istədiyi şeyi də edər. Qaldı ki, köhnə kitablarda və keçmiş şəriətlərdə də bu baş vermişdir. Məsələn Adəmin qızlarını oğullarına nigahlaması kimi, sonra bu haram edilmişdir. Necə ki, Nuha gəmidən çıxdıqdan sonra bütün heyvan ətlərini yeməyi mübah etmişdi, sonra bəzisinin halallığını nəsx etdi. İsrail oğullarına iki bacı ilə evlənmək ərə halal idi, bu, Tövrat şəriətində və ondan sonar da haram edildi. İbrahim aleyhissalama oğlunun boğazın kəsməsi əmr edildi, sonra bu, reallaşmadan nəsx edildi. Bütün İsrail oğullarına içlərindən buzova ibadət edənləri öldürmələri emr edildi. Sonra nəsilləri tükənməsin deya bu qaldırıldı. Daha bunlar kimi bir çox şey vardır. Onlar bunları etiraf edirlər, ondan üz çevirirlər. Bu dəlillərə verdikləri səthi cavablar mənanın dəlalətinin qarşısını ala bilməz. Çünki məqsəd odur. Necə ki, kitablarında Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləm müjdəsi və ona uyma əmri məşhurdur. Bu da səlləllahu aleyhi və səlləmə riayət etməyin vacib olduğunu və onun şəriətinə uyğun gəlməyan heç bir əməlin qəbul olunmayəcağını göstərir. İstəyir belə deyilsin: Keçmiş dinlər səlləllahu aleyhi və səlləmin göndərilməsi ilə məhdudlaşır, buna nəsx deyilməz, eynilə Allah Təalanın: “Sonra gecəyadək orucunuzu tamamlayın” (Bəqərə, 187) ayəsində olduğu kimi. Bunların mütləq olduğu və Muhəmməd səlləllahu aleyhi və səlləmin şəriətinin bunları nəsx etdiyi deyilmişdir. Hər bir halda ona tabe olmanın zəruriliyi meydandadır. Çünki o bir kitab gətirmişdir. O Allah Təalanın zaman etibarı ilə endirdiyi son kitabdır. Məhz bu mövqedə Allah Təala yəhudiləri rədd etmək üçün nəsxin icazəli olduğunu açıqlamışdır. Allahın lənəti onların üzərinə olsun. Çünki belə demişdir: “Məgər bilmirsən ki, Allah hər şeya qadirdir? Bilmirsənmi ki, göylərdə və yerdə hökmranlıq təkcə Allaha məxsusdur?”. Mülk müzakirəsiz Onun olduğu kimi istədiyi şəkildə hökm vermək də Onundur. “Əslində, yaratmaq da, əmr etmək də Ona məxsusdur.” (Əraf, 54). Baş tərəfində əhli kitaba xitab edilən Ali İmran surəsində bu ayədə nəsx bildirilmişdir: “Tövrat nazil olmamışdan əvvəl İsrailin ancaq özü özünə haram etdiyi şeylərdən başqa bütün yeməklər İsrail oğullarına halal idi.” (Ali İmran, 93) Necə ki, bunun təfsiri gələcəkdir. Bütün müsəlmanlar bunda müttəfiqdir ki, Allahın hökmündə nəsx icazəlidir. Çünki bunda üstün hikmət vardır. Hamısı nəsxin olacağını söyləmişlər. Müfəssir Əbu Muslim əl-İsfəhani isə: Quranda heç bir nəsx olmamışdır, demişdir. Onun bu sözü zəifdir, rədd edilmişdir, rəzildir. Nəsx edilən şeylərə təsdiqsiz cavablar vermişdir. Bunlardan biri iddətin bir ildən  dörd ay on günə endirilməsidir. Buna məqbul cavab verə bilməmişdir. Qiblənin Beytul Makdisdən Kəbəya çevrilməsinə də heç bir şəkildə cavab verə bilməmişdir. Müsəlman on kafirə qarşı dayənma məcburiyyatində ikən bunun ikiya salınması də bundandır. Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləm ilə xüsusi danışmadan əvvəl  olan vacib  sədəqənin verilməsinin qaldırılması da belədir. Allah ən doğrusunu biləndir.

106-cı ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala bu ayədə möminləri bir şey olmadan tez-tez Rasulundan soruşmalarını qadağan etmişdir. Allah Təala belə demişdir: “Ey iman gətirənlər! Sizə agah olunca xoşunuza gəlməyacək şeylər barəsində soruşmayın. Əgər Quran nazil edildiyi zaman onlar haqqında soruşsanız, sizə aydın olar.” (Maidə, 101). yəni endikdən sonra açıqlanmasını soruşsanız sizə bəyan edilər. Bir şey olmamışdan əvvəl soruşmayın, ola bilər ki, o suala görə həmin şey haram edilər. Bunun üçündür ki, iki səhihdə belə gəlmişdir: Müsəlmanların günahı ən böyük olanı haram edilməyan bir şey soruşub haram edilməsinə səbəb olandır. Rəsulullah (səlləllahu aleyhi və səlləmə) bir sual soruşuldu: Bir adam arvadının yanında birini gördü; danışsa böyük bir iş haqqında danışmış olacaq, sussa yenə də onun misli boyda bir iş haqqında susmuş olar, dedilər. Rəsulullah (səlləllahu aleyhi və səlləmə) bu sualdan narahat oldu və soruşan kimsəni danladı. Sonra Allah lənətləşmə hökmünü endirdi. Buna görədir ki, iki səhihdə Muğirə İbn Şöbə hədisində belə deyilmişdir: Rəsulullah (səlləllahu aleyhi və səlləmə) dedi-qodunu, malı boşuna sərf etməyi və çox sual soruşmağı qadağan edərdi. Səhih-Müslimdə belə deyilmişdir: Mən sizi buraxdıqca siz də məni buraxın. Sizdən əvvəlkilər yalnız çox sual soruşmalarından, nəbiləri ilə mübahisə etmələrindən ötrü həlak oldular. Sizə bir şey əmr etdiyim zaman əlinizdən gəldiyi qədər onu yerinə yetirin. Sizi bir şeydən çəkindirsəm ondan da çəkinin. Bunu da “Allah onlara həcci fərz etdikdən» sonra xəbər verdi. Bir adam: “ Hər il mi, Ey Allahın Rəsulu?”  Dedi. O da susdu. O adam üç dəfə soruşdu, sonra özü də: Xeyr, əgər, bəli desə idim fərz olardı. O zaman da gücünüz çatmazdı, dedi. Sonra da: Sizə cavab vermədiyim müddətdə siz də mənə sual verməyin, dedi. Bunun üçündür ki, Ənəs İbn Malik: Biz Rəsulullahdan (səlləllahu aleyhi və səlləm) sual soruşmaqdan çəkindirildik. Bədəvilərdən bir nəfər gəlib sual soruşar, biz də qulaq asırdıq, deyərdik. Hafiz Əbu yala əl-Mosuli, Müsnəd əsərində belə demişdir: bizə Əbu Kureyb İshaq İbn Suleymandan, o da Əbu Sinandan, o da Əbu İshaqdan, o da Bəra İbn Azibdən rəvayət etdi ki,: Bir il keçərdi,  mən Rəsulullahdan sual soruşmaqdan çəkinərdim. Bədəvi ərəblərin gəlməsini arzulayərdıq. Bəzzar da belə demişdir ki, bizə Muhamməd İbn əl-Musənna İbn Fudayldan, o da Ata İbn Saibdən, o da Səid bin Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan rəvayət etdi ki, Rəsulullahın (səlləllahu aleyhi və səlləm) əshabından daha xeyirli kimsələr görmədim, ona bütün Qurandan on iki sual soruşdular: “Sənə içki və qumardan soruşarlar” (Bəqərə, 219). “Sənə haram aydan soruşarlar” (Bəqərə, 217). “Sənə yetimlərdən soruşarlar” (Bəqərə, 220) və sair.

“Yoxsa əvvəl Musadan sorğu-sual edildiyi kimi siz də Peyğəmbərinizi sorğu-sual etmək istəyirsiniz?”: yəni: Xeyr elə istəyirsiniz. (təsdiq)  ya da “əm” ədatı sual olaraq qalmaqdadır. O da inkar sualdır. Möminlər və kafirlər üçün ümumidir. Çünki o, hamısına göndərilmişdir. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Kitab əhli səndən, onlara göydən bir kitab endirməyini istəyirlər. Onlar Musadan, bundan daha böyüyünü istəyarək: “Allahı bizə açıq-aşkar göstər!” demişdilər. Haqsızlıqlarına görə onları ildırım vurmuşdu.” (Nisə, 153). Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd İkrimədən və ya Səiddən o da İbn Abbasdan rəvayət edilir ki: Rafi İbn Hureymələ ilə Vəhb İbn Zeyd: ya Muhəmməd, bizə göydən oxuyacağımız bir kitab gətir, bizə çaylar axıt ki, sənə tabe olaq və səni təsdiq edək, dedilər. Bu sözlərinin qarşılığında Allah Təala: “yoxsa əvvəl Musadan sorğu sual edildiyi kimi siz də Peyğəmbərinizi sorğu-sual etmək istəyirsiniz?” ayəsi endi.

Əbu Cəfər ər-Razi, Rəbi İbn Ənəsdən, o da Əbu-Aliyədən,“yoxsa əvvəl Musadan sorğu sual edildiyi kimi siz də Peyğəmbərinizi sorğu-sual etmək istəyirsiniz?” ayəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: Bir adam gəldi: Ey Allahın Rəsulu, kaş ki, bizim kəffarəmiz də İsrail oğullarının kəffarəsi kimi olsaydı, dedi. Rəsulullah( səlləllahu aleyhi və səlləm) də belə dedi: Allahım, biz onları istəmirik — bunu üç dəfə təkrar etdi — Allahın sizə verdiği İsrail oğullarına verdiyindən daha xeyirlidir. İsrail oğullarından biri bir günah işlədiyi zaman onu və kəfarəsini qapısına yazılmış görərdi. Əgər kəffarəsini versə onun üçün dünyada rüsvayçılıq olardı, əgər verməzsə onun üçün axirətdə əzab olardı. Buna görə də Allahın sizə verdiyi İsrail oğullarına verdiyindən daha xeyirlidir. Və belə dedi. “Kim pis bir iş görərsə və ya özü özünə zülm edərsə, sonra da Allahdan bağışlanma diləyərsə, Allahın Bağışlayən, Rəhmli olduğunu görər.”  (Nisə, 110). Və dedi: Beş vaxt namaz cümədən cüməya qədər müddətdə olanlar üçün kəffarədir. Və belə dedi: “Kim bir pis əməl etmək niyətində olarsa, lakin etməzsə ona heç bir şey yazılmayəcaq”. Əgər edərsə bir pis əməl yazılar. Kim bir xeyir əməl etmək niyətində olub etməzsə ona bir savab yazılar. Əgər bunu edərsə, ona on qatı yazılacaq. Allah yalnız həlak olmağa layiq olanı məhv edir”. Sonra Allah Teala dedi: “yoxsa əvvəl Musadan sorğu sual edildiyi kimi siz də Peyğəmbərinizi sorğu-sual etmək istəyirsiniz?”: ayəsini endirdi. Onlar Allahı açıq şəkildə göstərməsini istəmişdilər. Qureyş də Muhəmmədi səlləllahu aleyhi və səlləm, Səfa təpəsini qızıla çevirməsini istəmişdi. O da yaxşı, bu sizin üçün israil oğullarının süfrəsi kimidir dedi. Bu vaxt onlar istəklərindən vaz keçdilər və geri qayıtdılar. Suddi və Qatadədən də bənzəri rəvayət edilmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Məqsəd Rəsulullah səlləllahu aleyhi və səlləmdən inadla və hörmətsizcəsinə bir şey istəməyi rədd etməkdir. Necə ki İsrail övladları da Musa aleyhissalamdan inadla, hörmətsizcəsinə və yalanlamaq üçün bir şey istəmişdilər. Allah Təala belə demişdir: “Kim imanı küfrlə dəyişdirərsə” yəni imanı verib küfrü satın alarsa, “doğru yoldan uzaqlaşmışdır” yəni haqq yoldan cahillik və azğınlıq yoluna çıxmışdır. Peyğəmbərləri təsdiq etməkdən, onlara tabe olmaqdan, onların ardınca getməkdən uzaqlaşıb, və onlara lüzumsuz sullar verməklə küfrə düşən, aşağılamağa cəhd edənlər də belədir. Sırf inad olsun deya belə tələb edənlərin də halı belədir. Necə ki, Allah Təala dedi: “Məgər sən Allahın nemətlərini küfrə dəyişənləri və öz xalqını həlak yurduna sürükləyanləri görmürsənmi? Onlar Cəhənnəmə girəcəklər. Ora necə də pis yaşayış yerdir.” (İbrahim: 28-29). Əbu Aliyə: rahatlığı şiddətlə dəyişdirənlər demişdir.

Allah Təala mömin qullarını əhli kitabdan olan kafirlərin yolları ilə getməkdən çəkindirir və onlara daxildə və xaricdə bəslədikləri düşmənçilikləri öyrədir. Möminlərə qarşı olan həsədlərini də bildirir. Bunu edərkən onların üstünlüklərini və rəsullarının da üstünlüklərini bildiklərini xəbər verir. Allahın əmri gəlincəya qədər onun mömin qullarına  əhv edici davranmalarını və onlara səbr etmələrini də əmr edir. Bununla yanaşı namazı qılmalarını, zəkat vermələrini də buyurur. Onları buna təşviq edib diqqətlərini cəlb edir. Necə ki, Muhəmməd İbn İshaq belə demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Əbu Muhəmməd Səid İbn Cubeyrdən və ya İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Huyey İbn Ahtab ilə Əbu yasir İbn Ahtab, yəhudilərdən ərəblərə ən çox həsəd aparan kəslər idilər. Çünki Allah onları rasuluna bildirmişdir. Bunlar insanları İslamdan döndərmək üçün əllərindən gələni edirdilər. Bunun qarşılığında Allah Təala o ikisi haqqında “kitab əhlindən bir çoxu sizi qaytarmaq istəyirlər … bağışlayın, onlara baş qoşmayın” ayəsini endirdi.

Abdur Rəzzak Muammərdən o da Zuhridən, Allah Təalanı bu ayəsi barədə nəql etmişdir ki, bu ayədə qəsd edilən əhli kitabdan məqsəd Kab İbn Aşrəfdir. İbn Əbi Hətim demişdir ki, bizə atam, o da Əbu yaməndən, o da Şüaybdən, o da Zuhridən, o da Əbdurrəhman İbn abdullah İbn kab İbn Məlik, o da atasından rəvayət edir ki, yəhudi Kəb İbn Əşrəf şair idi, o peyğəmbərəsalləllahualeyhi və səlləm, həcv (şeir formasında atmacalar) etmişdi. Onun barəsində bu ayə nazil oldu. “Kitab əhlindən bir çoxu həqiqəti bildikdən sonra da, nəfislərində olanhəsədləri üzündən sizi, siz iman gətirdikdən sonra kafirliya qaytarmaq istəyarlər.”

Dəhhaq İbn Abbasdan nəql etmişdir ki, oxuyub yazma bilməyən bir rasul onlara əllərindəki kitablardan, rəsullardan və ayələrdən bəhs edir. Sonra onlar kimi hamısını təsdiq edirdi. Lakin onlar küfür, həsəd və zülm səbəbiya  bunu inkar etdilər. Allahu Təala da buna görə: “həqiqəti bildikdən sonra həsəddən inkar etdilər” demişdir. yəni haqq  onlar için aydınlandıqdan sonra, hər şeyi bildikdən sonra bunu etdilər və heç bir şeydən xəbərsiz qalmadılar. Onları bu inkara həsədləri sürüklədi. Bu səbəblə Allah onları şiddətlə qınadı və xəbərdarlıq etdi. Allah təala Peyğəmbərinə (salləllahu aleyhi və səlləm) və möminlərə,onlara nazil olanları və olarddan öncə nazil olaları, təsdiq, iman  və iqrarı etmələrini bildirdi. Buna qarşılıq büyük mükafat ve bol savab verəcəyini və kömək edəcəyini vəd etdi. Rəbi İbn Ənəs də “ində ənfusihim” sözündə, bu “qibəl ənfusihim” deməkdir demişdir. Əbu Aliyə də “həqiqəti bildikdən sonra” sözündə, Muhamməd səlləllahu aleyhi və səlləmin Rasul olduğunu bildikdən sonra demişdir. Çünkü onu yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılmış olduğunu görürdülər. Onların qövmündən olmadığı üçün onu həsəd və həddi aşdıqlarına görə inkar etdilər. Qatadə ilə Rəbi İbn Ənəs və Suddi də belə demişdilər.

“Allah Öz əmri ilə gəlincəya qədər (onları) bağışlayın və (onlara) baş qoşmayın.”: Bu, Allah Təalanın: “Sizdən əvvəl Kitab verilən-lərdən və müşriklərdən bir çox əziyyatverici sözlər eşidəcəksiniz.”  (AIi İmran, 186) ayəsi kimidir. Əli İbn Əbu Talha da İbn Abbasdan “bağışlayın, onlara baş qoşmayın, Allah öz əmri gəlincəya qədər” sözü haqqında: Bunu “…müşriklərə harada rast gəlsəniz, öldürün,…” (Tövbə, 5) ilə “nə Allaha nə də axirət gününə iman etməyənləri öldürün” ayələrinin nəsx etdiyini bildirmişdir. Bu ayə muşrikləri bağışlamağı nəsx etmişdir. Əbu-Aliyə, Rəbi İbn Ənəs və Suddi də: Bunun qılınc ayəsiylə nəsx edildiyini söyləmişdilər. “Allahı öz əmri gəlincəya qədər” sözü də bunu dəstəkləməktədir.

İbn Əbu Hatim belə demişdir: “Bizə atam, o da  Əbu yamandan o da  Şueybdan, o da Zuhridən, o da  Urvə İbn Zubeyrdən rəvayət etdi ki, ona da Usamə İbn Zeyd xəbər vermiş və belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əshabəsi muşrikləri və əhli kitabı əhv edərdilər. Necə ki, Allah Təala əziyyatlərinə səbr etmələrini əmr etmişdir. Allah Təala belə dedi: Allah Öz əmri ilə gəlincəya qədər bağışlayın və baş qoşmayın. Həqiqətən, Allah hər şeya qadirdir.  Rəsulullah (səlləllahu aleyhi və səlləm) Allahın bağışlanma əmrini təvil edərdi. Sonra onlarla döyüşmə icazəsi verildi. Allah bu döyüşlərlə Qureyşin başçılarını öldürdü. Bu səhih bir sənəddir. Bunu “Kutubi-Sittə”-də görmədim. Ancaq iki səhihdə əsli Üsamə İbn Zeyddən  nəql  edilmişdir.

“Namaz qılın, zəkat verin! Qabaqcadan özünüz üçün nə xeyir hazırlasanız onun Allahın yanında tapacaqsanız.” Allah Təala bu ayədə onları namaz qılma və zəkat vermə kimi faydalı və axirətdə yaxşı aqibət vəd edən əməllərə sövq edir. Əgər belə etsələr Allah onlara həm dünya həyatında, həm də şahidlərin dayəndığı qiyamət günündə kömək edəcəyini vəd edir. “O gün zalımlara üzr diləmələri heç bir fayda verməyacəkdir. Onları həm lənət, həm də pis yurd gözləyir” (Ğafir, 52) buyurur. Allah Təala deyir: “Şübhəsiz ki, Allah nə etdiklərinizi görür” yəni, Allah heç bir əməl edənin əməllərindən qafil deyildir. Xeyir olsa da, şər olsa da, onları öz qatında əvəzsiz qoymayəcaqdır. Çünki hər əməl sahibini əməlinə müqabil qarşılığı veriləcəkdir.

İbn Cərir “Şübhəsiz ki, Allah nə etdiklərinizi görür.” sözündə belə demişdir: Burada Allah Təala mömin qullarına bu ayələrlə xitab etmişdir ki, onlar nə zaman gizli və açıq olaraq bir xeyir və yaxud bir şər əməl etsələr, Allah onu görür və Ona heç bir şey gizli qalmaz. Onları xeyir əməldə bol mükafatla və şər əməldə isə misli ilə qarşılığı veriləcək. Bu kəlam hər nə qədər xəbər tərzində varid olmuşsa da, şübhəsiz ki, onun içində vəd, xəbərdarlıq, əmr və danlama vardır. Çünki onlara bütün əməllərini gördüyünü bildirmişdir. Bu onun üçündür ki, ona itaətdə ciddi davransınlar. Çünki gətirdikləri əməlləri ilə onları mükafatlandıracaq. Necə ki, belə demişdir: “Qabaqcadan özünüz üçün nə xeyir hazırlasanız onu Allahın yanında tapacaqsanız.” Eyni zamanda bu ayə ilə Ona qarşı günahl işləməkdən də çəkinsinlər.

“Basirun” kəliməsinə gəlincə o Mubsir formasındadır. Necə ki, Mubdi Bədii formasına çevrilir. Mulim Əlim formasındadır.  Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Zura İbn Bukeyrdən, o da İbn Ləhiadan, o da yəzid İbn Əbi Həbibdən, o da ƏbuXayrdan, o da Ukbə İbn Amrdan rəvayət etdi ki: Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bu ayəni oxuyarkən: O eşidəndir, görəndir, hər şeyi görür dediyini eşitdim.

 

109-cu ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala yəhudi və xristiaları içərisində olduqları şeya aldandıqlarını açıqlayır. Belə ki yəhudi və xristian qruplardan hər biri cənnətə ancaq öz dinlərindən olanların girəcəyini iddia etdilər. Necə ki, Allah onlar haqqında Maidə surəsində də xəbər verib belə dedi: ‘Biz Allahın oğulları və Onun sevimliləriyik'(Maidə, 18). Onlara günahlarına görə əzab verəcəyini xəbər verməklə onları yalanladı. Əgər iddia etdikləri kimi olsaydı vəziyyət belə olmazdı. Daha sonra alovun onlara yalnız müəyyən qısa müddətə toxunacağı və sonra cənnətə gedəcəkləri iddiaları edilmişdir. Bu iddiaları rədd etdi. Dəlilsiz, sübütsuz, sənədsiz olaraq iddia etdikləri bu işdə: Bu onların xam xəyallarıdır, dedi. Əbu Aliyə də Allaha qarşı haqsız yerə təmənna etdikləri istəklərdir, demişdir. Qatadə ilə Rəbi İbn Ənəs də belədemişdilər. Sonra Allah Təala belə dedi “De:” (ey Muhəmməd), dəlilinizi gətirin!’ Əbu Aliyə, Mucahid, Suddi, və Rəbi İbn Ənəs sübutunuzu gətirin, Qatadə də Buna qarşı mötəbər mənbədən bəyanat (açıqlama) demişdir. ‘Əgər doğru deyirsinizsə,yəni iddianızda doğrusunuzsa, deməkdir.

Sonra Allah Təala belə dedi, Xeyr! Kim yaxşı işlər görüb üzünü (özünü) Allaha təslim edərsə, yəni kim əməlini tək və şəriki olmayan Allah üçün ixlasla (səmimiyyatlə, xalis niyyatlə) edərsə, deməkdir. Necə ki, Allah Təala belə demişdirƏgər onlar səninlə mübahisə edərlərsə, de: ‘Mən üzümü (özümü) ardımca gələnlərlə birlikdə Allaha təslim etmişəm!’ (Ali imran, 20). Əbu Aliyə ilə RəbiXeyr! Kim özünü Allaha təslim edib üzünü ona tutarsa,kəliməsi haqqıda Kim Allah üçün ixlas nümayiş etdirərsə,demişdilər. Səid İbn Cubeyr də Xeyr! Kim təslim edib ,yəni  ixlaslı olarsa,üzünü yəni dinini demişdir. “Kim yaxşı işlər gö-rüb” kəliməsi Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) tabe olarsa, deməkdir. Çünki əməlin qəbul olunması üçün iki şərt vardır. Biricisi düzgün və bir tək Allah üçün xalis olması, digəri də doğru və şəriətə uyğun olmasıdır. Nə vaxt xalis olarsa lakin düzgün olmazsa qəbul olunmaz. Buna görə də Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Kimbir əməl edərsə, əmrimizə uyğun olmazsa, o rədd edilər. Bunu Müslim rəvayət etmişdir. Bu Aişənin radiyAllahu anhə Rəsulullahdan, salləllahu aleyhi və səlləm), rəvayət etdiyi hədislərdəndir.

Rahiblər və bənzər insanların əməlləri də Allah üçün  ixlasla edildiyi fərz edilsə də yenə də qəbul edilməz. Çünki bütün insanlara göndərilən Rəsulullaha, (salləllahu aleyhi və səlləm), tabe olmamışdırlar. Bunlar və bənzərləri haqqında Allah təala belə demişdir:  Biz onların etdikləri əməllərə baxdıqdan sonra onları sovrulmuş toz dənəciklərinə çevirərik. (Furqan, 23).  Və belə demişdir: Kafirlərin əməlləri səhradakı ilğıma bənzəyir ki, susamış kimsə onu su hesab edər. Ona yaxınlaşdıqda isə onun heç nə olduğunu görər. (Nur, 39) və belə demişdir: O gün (neçə-neçə) üzlər zəlil olub yerə dikiləcək, üzülüb əldən düşəcək, yanar oda girəcəkdir; qaynar çeşmədən içirdiləcəkdir. (Ğaşiya, 2-5)

Möminlərin əmiri Ömərdən (radiyAllahu anh), bunu rahiblərə təvil etdiyi rəvayət edilmişdir. Necə ki, bir az sonra qeyd ediləcəkdir. Amma, əməl xarici görünüşü baxımında şəriətə müvafiq olarsa Allah üçün ixlasla ediməzsə bu da sahibinə qaytarılar. Bu da riyakarlığın və münafiqliyin vəziyyətidir. Necə ki, Allah Təala belə demidşir: Vay halına o namaz qılanların ki,   o şəxslərin ki, onlar namazlarında səhlənkardırlar., Onlar riyakardırlar, və az bir şey verməkdən belə imtina edirlər.(Maun 2-4) Buna görə də Allah Təala belə demişdir: Kim Rəbbi ilə qarşılaşacağına ümid bəsləyirsə, yaxşı işlər görsün və icra etdiyi ibadətlərində Rəbbinə heç kəsi şərik qoşmasın!’ (Kəhf 110) Bu ayədə də Xeyr! Kim özünü Allaha təslim edib üzünü ona tutarsa,demişdir.

Rəbbi yanında onun mükafatı olar. Onlara heç bir qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyacəklər- Allah Təala onlara zəhmətlərinin əvəzini əldə edəcəklərini təminat verir və onları qorxduqları şeylərdən əmin etmişdir. “Onlara heç bir qorxu yoxdur”  gələcəkdə, “onlar kədərlənməyacəklər”.keçmişdə etdiklərinə görə, deməkdir. Necə ki, Səid İbn Cubeyr . “Onlara heç bir qorxu yoxdur”  kəliməsi haqqında Axirəttə,demişdir  “onlar kədərlənməyacəklər”.kəliməsi haqqında da yəni ölüm üçün kədərlənməzlər demişdir.

Yəhudilər: ‘Xaçpərəstlər heç bir şeya əsaslanmırlar!’– deyir, xaçpərəstlər isə: ‘yəhudilər heç bir şeya əsaslanmırlar!’– deyirlər.Halbuki onlar Kitab oxuyandırlar- Allah Təala onların ziddiyatlərini, birbirilərinə nifrətlərini düşmənliklərini və inadlaşmalarını bəyan etdi. Necə ki Muhamməd İbn İshaq belə demişdir. Mənə Muhamməd İbn Əbu Muhamməd, o da İkrimə və ya Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demilşdir: Necran Xaçpərəstləri Rəsulullahsalləllahualeyhi və səlləmin yanına  gəldikdə yəhudilərin hahamları gəlib Rəsulullah sAllahu aleyhi və səlləmin yanında mübahisə etməyə başladılar. Rafi İbn Harmələ: Siz heç bir şeya əsaslanmırsınız, dedi. İsanı və İncili inkar etdi. Nəcran Xaçpərəstlərindən biri də yəhudilərə Siz heç bir şeya əsaslanmırsınız dedi, Musanın peyğəmbərliyini və Tövratı inkar etdi. Bununla əlaqədar olaraq Allah Təala: yəhudilər: ‘Xaçpərəstlər heç bir şeya əsaslanmırlar!’– deyir, xaçpərəstlər isə: ‘yəhudilər heç bir şeya əsaslanmırlar!’– deyirlər. Halbuki onlar Kitab oxuyandırlar.dedi. Dedi ki, Hər ikisi də öz kitabında inkar etdiyi şeyin doğruluğunu oxuyardılar. yəhudilər İsanı inkar edərdilər hansı ki yanlarında Tövrat var idi. Orada Musanın dili ilə İsa təsdiq edilirdi. İncildə də Musa təsdiq edilirdi. Tövratda gələn də Allahdan idi. Hər biri qarşısındakının əlində tutduğunu (kitabını) inkar edirdi. Mucahid bu ayə haqqında belə demişdir: İlk yəhudi və Xristianlar müəyyən bir şey üzərində idilər. Qatadə də belə demişdir: yəhudilər: Xaçpərəstlər: heç bir şeya əsaslanmır dedilər. Bəli ilk Xaçpərəstlər müəyyən bir şeya əsaslanırdılar lakin bidət işlədilər və ayrı düşdülər.   .yəhudilər: ‘Xaçpərəstlər heç bir şeya əsaslanmırlar!’– deyir, xaçpərəstlər isə: ‘yəhudilər heç bir şeya əsaslanmırlar!’– deyirlər. Halbuki onlar Kitab oxuyandırlar. Bəli ilk yəhudilər də müəyyən bir şeya əsaslanırdılar lakin bidət edib ayrılığa düşdülər. Ondan gələn başqa bir rəvayət də  varki,  bu da həmin ayə haqqında Əbu Aliyə ilə Rəbi İbn Ənəsin dediyi kimidir. .yəhudilər: ‘Xaçpərəstlər heç bir şeya əsaslanmırlar!’– deyir, xaçpərəstlər isə: ‘yəhudilər heç bir şeya əsaslanmırlar!’– deyirlər. Halbuki onlar Kitab oxuyandırlar. Bunlar Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) zamanındakı əhli kitabdır. Bu rəy hər iki tayfanın digər tayfayə iftira etdiyi şeydə doğru olmasını zəruri edir. Ancaq ayətin ifadə formasından görünən budur ki, bunun belə olmadığını bildikləri üçün qınanmışdırlar.Buna görə də Allahu Təala: “Halbuki onlar Kitab oxuyandırlar.”demişdir. yəni onlar Tövrat və İncilin şəriətini bilirdilər, deməkdir. Onların hər biri bir zamanlar şəriət idi. Ancaq onlar sonradan inad və inkarlarından, pisliya pisliklə qarşılıq vermək istədikərindən bunu inkar etdilər. Necə ki, bu ayənin təfsirində İbn Abbas, Mucahid və Qatadədən gələn  ilk rəvayətdə belə qeyd edilmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bilməyənlər də onların danışdığı kimi danışırlar.Bununla yəhudi və xaçpərəstlər birbiriləri üçün dedikləri sözdə cahilliklərini bəyan etmiş oldular. Bu da eyham vurmaq, işarə vermək formasındadır. “Bilməyənlər” sözündən kimin nəzərdə tutulduğu haqqında ixtilaf edilmişdir. Rəbi İbn Ənəs ilə Qatadə “Bilməyənlər” sözü haqqında Xaçpərəstlər də yəhudilər kimi danışıb dedi qodu etdilər, demişdir. İbn Cureyc də belə demişdir: Atayə “Bilməyənlər” kimlərdir dedim. O da: yəhudilər və Xaçpərəstlərdən başqa Tövrat və İncildən daha əvvəlki millətlərdir, dedi. Suddi də: “Bilməyənlər” sözü haqqında Ərəblərdir, demişdir. Onlar da Muhamməd heçbir şeya əsaslanmırdemişdilər. Əbu Cəfər İbn Cərir də, hamısına uyğun gəldiyi üçün “ümumilik” rəyini üstün görmüşdür. Burada bütün rəylərdən hər hansı birini seçmək üçün dəqiq bir dəlil yoxdur. Ayəni hamısına şamil etmək daha yaxşıdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah ixtilafa düşdükləri şey barəsində Qiyamət günü onların arasında hökm verəcəkdir. yəni Allah Təala məhşərdə hamısını yığacaq və aralarında ədalətdə qərar verəcəkdir. O haqsızlıq etməz, zərrə qədər zülüm də etməz. Bu ayə Həcc suresindəki  kimidir. Şübhəsiz ki, Qiyamət günü Allah möminlər, yəhudilər, sabiilər, xaçpərəstlər, atəşpərəstlər və müşriklər arasında hökm verəcəkdir. Həqiqətən, Allah hər şeya şahiddir. Çünki Allah hər şeyin şahididir!  (Həcc, 17). Necə ki belə demişdir: De: ‘Rəbbimiz hamımızı bir arayə cəmləşdirib sonra da aramızda ədalətlə hökm verəcəkdir. O, Fəttah və Alimdir. (Səba, 26).

 

111-ci ayənin təfsirinə bax.

111-ci ayənin təfsirinə bax.

 

Təfsirçilər Allahın məscidlərində adının anılmasına mane olan və onların xaraba qalmasına çalışanlar dedikdə kimlərin qəsd edildiyi haqqında iki müxtəlif rəylə ixtilaf etmişdirlər. Birincisi Afvi  İbn Abbasdan bu ayə haqqında onlar xaçpərəstlərdir, dediyini rəvayət etmişdir. Mucahid də onlar xaçpərəstlərdir, onlar Beytul Müqəddəsə əziyyat verən şeylər ataraq və insanları orada namaz qılmağına mane olardılar, demişdir. Abdurrazzak da belə demişidirr: Bizə Mamer, o da Qatadədən,   “onların viranə qalmasına çalışanlardan” sözü haqqında: O Buhtunnasar ilə tərəfdarlarıdır, demişdir. O, Beytul Müqəddəsi xarabayə çevirdi. Xaçpərəstlər də  bu işdə ona yardım etdilər. Səid  Qatadədən belə rəvayət etmişdir: Onlar Allahın düşmənləri xristianlardır. yəhudilərə olan nifrəti onları Babil kralı məcusi  Nəbukatnəzarı Beytul müqəddəsi dağıtmasına kömək etməyə sövq etdi. Suddi də belə demişdir: Beytul müqəddəsi viran etmək üçün Nəbukatnəzara kömək etdilər, o da  onu viran etdi və içərisinə leş atılmasını əmr etdi. Onu viran etmək üçün Rumlular da kömək etdilər. Çünki israiloğulları yəhya İbn Zəkəriyyəni öldürmüşdülər. Buna bənzər digər bir rəvayət də Həsən Bəsridən nəql edilmişdir.

İkinci rəyi İbn Cərir rəvayət etmişdir: Mənə yunis İbn Abdul ala rəvayət etdi ki, İbn Vəhb demişdir ki, İbn Zeyd bu ayə haqqında belə dedi: Onlar Hudeybiya səfərində Rasulaullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkəya girməsini əngəlləyan müşriklərdir. O da qurbanlarını Zituva deyilən yerdə kəsdi, onlarla sülh imzaladı və onlara: Heç kim heç kimi bu evdən uzaq tutmazdı. İnsan öz atasının və ya qardaşının qatilinə burada rast gələr ama yenə də ona mane olmazdı, dedi. Onlar da Bədir döyüşündə atalarımızı öldürənlər, biz həyatda olduğumuz müddətdə bura girə bilməzlər, dedilər.

“Onların viranə qalmasına çalışanlar” Çünki Allahı zikr edərək onu inşa edənlərə və həcc və ümrə üçün ora gələnlərə mane oldular. İbn əbi hatim Sələmədən zikretmişdir, Muhamməd İbn ishaq belə demişdir. Mənə Muhamməd İbn əbi Muhamməd, o da İkrimədən, o da Səid İbn Cubeyrdən  rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Qüreyşlilər Peyğəmbəri (salləllahu aleyhi və səlləm) Məscidul Haramda Kabənin yanında namaz qılmağına icazə vermədilər. Buna görə də Allahu Təala:Allahın məscidlərində Onun adının zikr edilməsinə maneçilik törədənlərdəndaha zalım kim ola bilər?ayəsini endirdi. Sonra da İbn Cərir birinci rəyi üstün hesab dərərk Qureyişin Kəbəni viran etməyə çalışmamasını dəlil göstərdi. Amma Rumlular Beytul Müqəddəsi  viran etmək üçün çalışmışdılar.

Mən də deyirəm ki, Allah ən doğrusunu biləndir, ən açıq aydın olanı, İbn Zeydin dediyi kimi, ikinci rəydir.  Bu İbn Abbasın rəyidir. Çünki Xaçpərəstlər yəhudiləri Beytulmüqəddəsdə namaz qılmaqlarına mane oldular. Çünki onların dinləri yəhudi dinindən daha doğru idi. Bu səbəblə onlar daha yaxın idilər, yəhudilərin orada Allahı zikr etmələri qəbul edilə bilən deyildi. Çünki onlar daha əvvəl Davudun dili ilə, Məryam oğlu İsanın dili ilə lənətlənmişdilər. Bu da üsyanlarına və həddi aşmalarına görə idi. Bununla yanaşı da Allahu Təala yəhudi və xaçpərəstləri qınaması əvəzinə Müşrikləri qınamışdı. Çünki onlar da Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əshabını Məkkədən çıxardılar. Onların məscidul haramda namaz qılmalarına mane oldular. İbn Cərir, Qüreyş Kəbəni xarab etməyə çalışmadı, deməsinə gəldikdə, onların etdiyindən daha böyük təxribat vardırmı? Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) və əshabını oradan çıxartdılar.Oranı bütləri, tanrıları və şirkləri ilə işğal etdilər. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: Onlar Məscidulharamın xidmətçiləri olmadıqlarına baxmayəraq (möminləri) orayə buraxmadıqları halda Allah nə üçün onlara əzab verməsin? Onun xidmətçiləri yalnız müttəqilərdir. Lakin onların çoxu (bunu) bilmir. (Ənfal, 34).

Və belə dedi: Müşriklər küfr etdiklərini bildikləri halda, Allahın məscidlərini abadlaşdırmaq yaramaz. Onların əməlləri puça çıxmışdır. Onlar Odda əbədi qalacaqlar. Allahın məscidlərini yalnız Allaha və Axirət gününə iman gətirən, namaz qılan, zəkat verən və Allahdan başqa heç kəsdən qorxmayənlar abadlaşdırar. Ola bilsin ki, onlar doğru yolla gedənlərdən olsunlar” (Tövbə 17, 18). Və belə demişdir: “Onlar kafirlər, sizi Məscidul-Hərama buraxmayən və qurbanlıq heyvanlarını qurbangaha gedib çatmağa qoymayən kimsələrdir. Əgər (Məkkədə) tanımadığınız mömin kişi və mömin qadınları bilmədən tapdalayıb əzmək və onların ucbatından günaha batmaq təhlükəsi ilə qarşılaşmasaydınız, (Allah ora zorla girməyinizə izin verərdi.) Lakin Allah istədiyini Öz mərhəmətinə qovuşdursun deya (buna izin vermədi.) Əgər onlar bir-birindən seçilsəydilər, Biz onlardan kafir olanlara ağrılı-acılı bir əzab verərdik.” (Fəth, 25)

“Allahın məscidlərini yalnız Allaha və Axirət gününə iman gətirən, namaz qılan, zəkat verən və Allahdan başqa heç kəsdən qorxmayənlar abadlaşdırar” (Tövbə 18). Belə olanlar ondan məhrum edilir və ondan qovulursa, bundan daha böyük xarabalığa çevirmə vardırmı?  Onları abadlaşdırmaqda məqsəd bəzəmək və divarları təmir etmək deyildir. Əsil abadlaşdırmaq Allahı zikretmək, dinini oralarda yerinə yetirmək və onları pislikdən və şirkdən qorumaqla olur.

“ Əslində onlar orayə qorxa-qorxa daxil olmalı idilər ” Bu da xəbərdir, amma əmr mənasındadır. yəni əlinizdən gəlirsə onları ora buraxmayın, yalnız sülhlə gələr və cizya verərlərsə girə bilərlər. Bunun üçündür ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) 9cu ildə Məkkəni fəth etdikdə Minada belə elan etdi: Bu ildən sonra heç bir müşrik Həcc etməyəcəkdir. Heç kim Allahın evni çılpaq şəkildə təvaf etməyəcək. Kimin müəyyən vaxta qədər müqaviləsi varsa onu tamamlayə bilər. Bu isə digər bir ayənin təsdiqi idi: “Ey iman gətirənlər! Həqiqətən də, müşriklər murdardırlar. Odur ki, özlərinin bu ilindən sonra Məscidulharama yaxınlaşmasınlar. » (Tövbə 28).

Bəziləri də belədemişdilər:  Əslində onlar orayə qorxa-qorxa daxil olmalı idilər, yəni narahatlıq və möminlərdən qorxaraq girməli idilər. Nəinki, oraları ələ keçirmək və möminləri oradan uzaqlaşdırmaq.  Məna belədir: Əgər kafir və digərlərinin zülmü olmasa idi haqq və vacib olan bu idi. Belə də deyilmişdi. Bu Müsəlmanların məscidul haramı və digər məscidləri əllərinə keçirəcəklərinə dair Allahdan bir müjdədir. Müşrikər onlara qarşı xar olacaqlar. Belə ki, onlardan Məscidul Harama kim girərsə tutulub işgəncə edilməkdən, Müsəlman olmadığı təqdirdə öldürülməkdən qorxaraq girər. Allah da bu vədini yerə yetirdi. Necə ki, müşrikərin Məscidul Harama girməməsi əmri yuxarıda qeyd edildi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də belə vəziyyət etmişdir: Ərəbistan yarımadasında iki din qalmasın. yəhudi və Xaçpərəstlər oradan çıxardılsın. Həmd və minnət Allahadır. Bu da Məscidul Haramı şərəfləndirməkdən və Rasulunu bütün insanlığa müjdəçi və xəbərdar edici olaraq göndərdiyi o müqəddəs məkanı təmizləməkdən başqa bir şey deyildir. Allahın salamı Rəsulunun üzərinə olsun. Bu da müşriklər üçün dünyada rüsvayçılıqdır. Çünki cəza əmələ müvafiq verilir. Onlar necə möminləri Məscidul Haramdan qovdularsa, onlar da eyni şəkildə oradan qovuldular. İnsanları oradan sürgün etdikləri kimi onlar da oradan sürgün edildilər.    Onlar üçün dünyada rüsvayçılıq, axirətdə isə böyük bir əzab vardır.Beytullaha hörmətsizlik etdilər., ətrafına bütlər ucaldaraq onu dəyardən saldılar. Orada Allahdan başqasına dua etdilər, onu çılpaq tavaf etdilər. Allah və Rasulunun xoş görməyacəyi bir çox işlər gördülər.  Bu ayədəki məscidlər sözünü Beytul Müqəddəslə təfsir edənlərə gəlincə bu haqda KƏbu Ahbar belə demişdir: Xaçpərəstlər Beytul Müqəddəsi ələ keçirdikdən sonra onu xarabayə çevirdilər. Allah da Muhammədsalləllahualeyhi və səlləmi göndərdikdə ona bu ayəni endirdi.

Allahın məscidlərində Onun adının zikr edilməsinə maneçilik törədənlərdən və onların viranə qalmasına çalışanlardan daha zalım kim ola bilər? Əslində onlar orayə qorxa-qorxa daxil olmalı idilər.  yer üzündə Beytul Müqəddəsə qorxmadan girməyan bir xaçpərəst yoxdur. Suddi də belə demişdir: yerüzündə ora girmək istəyarək boynunun vurulmasından və ya cizya ödəmə narahatlığından qorxmayən bir Rumlu yoxdur. Mütləq şəkildə cizyasi ödənər. Qatadə də Məscidlərə ancaq oğrun oğrun girərlər, demişdir.

Mən də deyirəm ki, bu, ayənin ümumi mənalarından birinə daxil ola bilər. Çünki Xaçpərəstlər yəhudilərin ona üz tutaraq namaz qıldıqları Qübbətüssaxranı təhqir etdikdə şəri və qədəri olaraq zillətlə əzab edildilər. Onlar Beytul müqəddəslə imtahan edildiyi bəzi zaman aralıqları xaric. yəhudilər də orada Xristianların asiliklərindən daha böyük bir şəkildə Allaha asilik etdikdə, onların əzabları  daha böyük oldu. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bu dünyada alçaqlıq Mehdinin çıxması ilə təfsir edilmişdir. Bunu da Suddi, İkrimə və Vail İbn Davud demişlər. Qatadə də bunu zillətlə cizya verməklə təfsir etmişdir. Doğru olan odur ki, dünyada alçaqlıq bütün bunlardan daha geniş məna daşıyır. Dünyada alçaqlıqdan axirətdə də əzabdan Allaha sığınmaq üçün hədislər varid olmuşdur. Necə ki, İmam Əhməd belə demişdir. Bizə Heysəm İbn Haricə xəbər verdi, bizə Muhamməd İbn Əyyub İbn Meysərİbn Halbəs, o da atasından, o da Bişr İbn Ərtatdan bəhsedərək rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dua edərdi: Allahım bütün işlərdə aqibətimizi xeyr eylə. Bizi dünyada rüsvayçılıqdan və axirəttə əzabdan qoru. Bu həsən hədisdir. Kutubi Sittənin heçbirində yoxdur. Onu rəvayət edən səhabə Bişr İbn Ərtatın da bundan başqa hədisi yoxdur. Bir də “döyüşdə əl kəsmək olmaz” hədisi də vardır.

Bu da, Allah yaxşı bilir, Rasullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əshabı üçün təsəllidir. Onlar Məkkədən çıxarıldılar, Məscidi Haramdan və namazgahlarından ayrıldılar. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkədə Beytulmüqəddəsə dönərək ibadət edərdi. Kəbə də önündə olardu.Mədinəyə gələndən sonra on altı və ya on yeddi ay Beytulmüqəddəsə dönərək namaz qıldı. Sonra da Allah qibləni Kəbəya tərəf çevirdi. Bunun üçündür ki, Allahu təala “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar”. Əbu Ubeyd Qasim İbn Səllam “əl-Nəsih və əl-Mənsuh” kitabında demişdir; bizə Həccac İbn Muhəmməd İbn Cureyc və  Osman İbn Ata, o da Atadan , o da İbn Abbasdan rəvayət etdi ki, o belə demişdir: Bizə izah edildiyinə görə, Allah ən yaxşısını bilir, Quranda ilk nəsxedilən qiblənin vəziyyətidir. Allahu Təala: “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar”. Bunun qarşılığında Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Beytulmüqəddəsə dönərək ibadət etdi, Kəbəni tərk etdi. Sonra da qibləni  yenidən köhnə evə (Beytul Ətiq) çevirib onu nəsx etdi: “Hara (səfərə) çıxsan, (namaz qıldıqda) üzünü Məscidulharama tərəf çevir! Harada olursunuzsa olun, üzünüzü ona tərəf çevirin…” (Bəqərə, 150).

Əli İbn Əbu Talha, İbn Abbasdan rəvayət edir ki: Quranda ilk nəshxedilən ayə, qiblə ayəsidir. Belə ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Mədinəyə hicrət edəndə orada yaşayən yəhudilər ilə qarşılaşdıqda Allah Təala ona Beytulmüqəddəsə üz tutmasını əmr etdi. yəhudilər də buna çox sevindilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  on və daha artıq ay Qüdsə doğru döndü. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) isəİbrahimin qibləsini sevərdi.Dua edər, göyə baxardı.  Bunun üzərinə Allah Təala: “Biz sənin üzünün göyə tərəf çevrildiyini gördük və Biz səni razı qalacağın qibləya tərəf döndərəcəyik. Sən üzünü Məscidulharama tərəf çevir!” (Bəqərə, 144) ayəsini endirdi. Bundan yəhudilər narahat oldular və: “Onları üz tutduqları qiblədən döndərən nə oldu?” (Bəqərə, 142) Bunun qarşılığında Allah Təala: “De: Məşriq də, məğrib də Allahındır.” (Bəqərə, 142) ayəsini nazil etdi və: “Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar.” dedi.

İkrimə İbn Abbasdan “Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar.” ayəsi haqqında belə demişdir: Şərqədən və Qərbdən Haraya dönsən Allahın qibləsi oradır. Mucahid də: “Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar.” ayəsindəharada olursunuz olun, sizin yönələcəyiniz bir qiblə vardır, o da Kəbədir, demişdir. İbn Əbu Hatim də İbn Abbasın Atadan gələn rəvayətindən sonra, Əbu-Aliyə, Həsən, Ata əl-Xorasani, İkrimə, Qatədə, Suddi və Zeyd İbn Əsləmdən də buna bənzər bir rəvayət nəql edilmişdir, demişdir. İbn Cərir və digərləri belə demişlər: Xeyir, Allah-Təala bu ayəni, Kəbəya dönmə fərz edilmədən əvvəl nazil etmişdir və bu ayə ilə Nəbisinə və səhabələrinə ibadət edərkən şərq və qərbdən istədikləri tərəfə yönələbiləcəklərini bildirmək üçün nazil olmuşdur. Çünki onlar üzlərini hansı tərəfə çevirirlərsə çevirsinlər, Tərifi Uca Olan  o istiqamətdə və o tərəfdədir. Bu o deməkdir ki, qərblər də, şərqlər də Allahu Təalanındır. Heç bir məkan ondan ayrı deyildir. Necə ki, Allah-Təala: “İstər bundan az, istərsə də çox olsunlar – harada olursa olsunlar, onların yanındadır”. (Mücadilə, 7) demişdir. Onlar dedilər; sonra bu ayə, qibləni Məscidul-Harama çevirməsi farz edildikdən sonra nəsx edildi.

“Heçbir məkan ondan ayrı deyildir” cümləsində əgər Allah-Təalanın elmi qəsd edilirsə doğrudur. Çünki Allah-Təalanın elmi bütün bilinən hər şeyi əhatə edir. Amma Allah-Təalanın zatı qəsd edilirsə onun məxluqatının heç birisi onu əhatə etməz. Uca Allah bundan müqəddəs və münəzzəhdir.

İbn Cərir və digərləri belə demişlər: Xeyir, bu aEy Allahın Rəsulua (salləllahu aleyhi və səlləm) səfərdə , düşmənlə döyüşərkən və qorxu halında istədiyi tərəfə dönərək nafilə ibadəti yerinə yetirə bilmək üçün endirilmişdir. Bizə əbu Kureyb, İbn İdrisdən, o da Abdulmalik İbn Əbu Suleymandan, o da Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, Abdullah İbn Ömər miniyin üstündə getdiyi tərəfə doğru ibadət edər və Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) da belə etdiyini  demişdir. “Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar.” ayəsini də belə izah edərdi. Bunu Muslim, Tirmizi, Nəsai, İbn Əbu Hatim və İbn Mərduveyh müxtəlif yollarla Abdulməlik İbn Əbu Süleymandan, Səid İbn Cubeyrdən və Abdullah İbn Ömərdən nəql edərlər. Əsli “iki səhih”-dədir, Abdullah İbn Ömər və Əmir İbn Rəbia hədisindəndir. Onda ayə zikredilməmişdir.

Səhih Buxaridə, Nafi, Abdullah İbn Ömərdən rəvayət etmişdir: ona qorxu namazı soruşulduğu zaman onu izah etdi, sonra da belə dedi: əgər qorxu bundan daha çox şiddətli olarsa  ayəqlarının üzərində və ya miniyin üzərində ibadət edərlər. Bunda qibləya dönməklə dönməmək birdir. Nafi də belə demişdir: Zənn edirəm Abdullah İbn Ömər bunu Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) nəql etmişdir.

Məsələ: Şafi məşhur rəvayətdə uzun və qısa səfərdə əminamanlıq və ya təhlükə zamanı olan səfər arasında fərq görməmişdir. Ona görə hamısında miniyin üzərində nafilə ibadət icazəlidir. Əbu Hənifənin rəyi də belədir. Malik və dostları buna müxaliflik edirlər. Əbu yusuf və Əbu Səid İstahri şəhərdə heyvanın üzərində nafiləni qəbul etmişdilər. Bunu Əbu yusuf da Malikdən rəvayət etmişdir.Bunu Əbu Cəfər Təbəri də seçmişdir, hətda piyada üçün olsa belə.

İbn Cərir ilə digərləri də belədemişdilər: Əksinə bu ayə qiblənin istiqamətini anlayə bilməyən bir cəmiyyat haqqında endi, onlar qiblənin hansı istiqamətdə olduğunu dəqiqləşdirə bilmədikdə müxtəlif istiqamətlərə dönərək ibadət etdilər. Allah-Təala da: “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar”. Bununla sizə namazlarınızın qüvvədə olduğunu öyrədir.

Muhəmməd İbn İshaq əl-Əhvazi Əbu Əhməd əz-Zubeyridən, o da Rəbi Səmmandan, o da Asim İbn Ubeydullahdan, o da Abdullah İbn Amir İbn Rəbiadan rəvayət etdi ki: Biz Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə birlikdə idik. Çox qaranlıq bir gecəydi. Bir yerdə dayəndıq. Bir nəfər bir neçə daş götürüb içində ibadət edəcəyi bir məscid düzəltdi. Səhər açılınca qibləni düzgün təyin etmədiyimizi fərq etdik. Ey Allahın Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm) ,qibləni düzgün təyin etməmişik dedik. Bunun qarşılığında Allah-Təala “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar” ayəsini endirdi. Sonra onu Sufyan İbn Vakidən, o da atasından, o da Əbu Rəbi əs Səmmandan bənzər şəkildə rəvayət etdi. Bunu Tirmizi də Mahmud İbn Ğayləndan, o da Vakidən; İbn Macə də yəhya İbn Hakimdən, o da Əbu Davuddan, o da Əbu Rəbi əs Sammandan rəvayət etmişdir. Bunu İbn Əbu Xatim də Həsən İbn Muhəmməd İbnSabahdan, o da Səid İbn Süleymandan, o da Əbu Rəbi əs Səmmandan rəvayət etmişdir. Adı da Əşas İbn Səid əl-Basridir. Hədis zəifdir. Tirmizi belə demişdir: bu həsən hədisdir, isnadı belə deyildir, onu ancaq Əşas İbn Səmman hədisi kimi bilirik. Əşas hədisdə zəif sayılır. Mən də deyirəm ki, şeyxi Asim də zəifdir. Buxari də,bu ravi hədis elmində inkar ediləndir (münkərdir) demişdir. İbn Main də ravi zəifdir, onunla sübut gətirilməz, demişdir. İbn Hibban da: Onun hədisi tərk edilər demişdir. Allah yaxşı bilir.

Başqa bir yoldan Cabirdən (radiyallahu ənh) rəvayət edilmişdir ki, Hafiz Əbu Bəkr İbn Mərduveyh bu ayənin təfsirində belə demişdir: Bizə İsmail İbn Əli İbn İsmail o da  Həsən İbn Əli İbn Şəbibdən, o da Əhməd İbn Abdullah İbn Həsəndən rəvayət etdi ki, o atasının kitabında bu cür yazıldığını görüb: Bizə Abdulmalik əl-Arzami Atadan rəvayət etdi ki, Cabir dedi:  Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir gecə bir dəstə ordu göndərdi. Qaranlıq düşdü. Qibləni təyin edə bilmədik. Dəstədən bir hissə: biz qibləni təyin etdik, bu tərəfdir, sol tərəfdədir, dedilər. O tərəfə dönüb namaz qıldılar. Xəttlər çəkdilər. Səhər açılıb günəş çıxdıqda xəttin qibləni göstərmədiyini başa düşdük. Səfərdən qayıtdıqdan sonra Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşduq. Susdu, Allah Təala da: “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar” ayəsini endirdi. Sonra bunu Muhamməd İbn Ubeydullah əl-Arzəmidən, o da Atadan, o da Cabirdən bu şəkildə rəvayət etdi. Darakutni belə dedi: Bu hədis Abdullah İbn Abduləzizə oxundu, mən də eşidirdim, bizə Davud İbn Ömər belə dedi: bizə Muhəmməd İbn yəzid əl-Vasiti Muhəmməd İbn Səlimdən, o da Atadan, o da Cabirdən rəvayət etdi ki: Bir yürüşdə Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm) bir yerdə idik. Üzərimizə bulud çökdü, çaşıb qaldıq, qibləni təyin etmə məsələsində mübahisə etdik. Hərə bir tərəfə namaz qıldııq və qarşımıza xətt çəkmişdik. yerimizi bilmək istəyirdik. Bunu  Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) xəbər verdik. O, bizə namazı yenidən qılmamızı əmr etmədi: namazınız uyğundur dedi. Sonra Darakutni də Muhəmməd İbn Səlimdən o da Ətaadanbelə rəvayət etdi, dedi. Eyni hədisi  : Muhəmməd İbn Ubeydullah əl-Arzəmidən, o da Ətadan rəvayət etmişdir, Hər ikisi  zəifdir. Bunu həmçinin İbn Mərduveyh də Kəlbidən, o da  Əbu Salehdən,  o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir dəstə ordu göndərdi. Bir duman çökdü,  qibləni təyin edə bilmədilər. Başqa tərəfə qıldılar. Sonra günəş çıxdıqdan sonra  qiblə xaricinə qıldıqları məlum oldu. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına  gəldikdə bunu ona xəbər verdilər. Allah Təala da bu ayəni endirdi: “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar”. Bu sənədlərdə zəiflik vardır. Bəlkə də bir-birini qüvvətləndirir. Səhvən qibləya tərəf qılınmayən namazı geri qaytarma məsələsində alimlərin iki görüşü vardır: Bunlar dəlildir ki, namaz qəza edilmir. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Cərir belə demişdir. xeyr bu ayə Nəcaşidən ötrü endi, Necə ki bizə Muhəmməd İbn Bəşşar o da Muaz İbn Hişamdan, o da atasından, o da Qatadədən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dedi: Bir qardaşınız vəfat etdi, namazını qılın. “Müsəlman olmayan birinin namazınımı qılaq?” dedilər. Çox keçmədiki bu haqda Həqiqətən, Kitab əhlindən elələri də var ki, Allaha müti olaraq həm Allaha, həm sizə nazil edilənə, həm də öz-lərinə nazil edilənə iman gətirir, Allahın ayələrini ucuz qiymətə satmırlar. (Ali İmran, 199) ayəsi endi.

Qatadə dedi ki, O qibləya dönərək namaz qılmazdı, dedilər. Çox keçmədiki bu haqda Allah “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar.ayəsini endirdi. Bu qərib hədisdir. Allah ən doğrusunu biləndir. Onun qiblə Kəbəya çevrilmədən əvvəl Beytul Müqəddəsə tərərf namaz qıldığı rəvayət olunmuşdur. Necə ki bunu Qurtubi Qatadədən nəql etmişdir. Qurtubi bunu da zikr etmişdir: Nəcaşi vəfat etdikdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) namazını qıldı. Qiyabən namazı icazəli sayənlan buna əsaslanırlar. O da belə demişdir: Bu da bizim dostlarımız üçün 3 baxımdan xüsusi bir vəziyyətdir. Birincisi, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu gözləri ilə gördü, çünki yer büküldü cənazə gözünün önünə gəldi. İkincisi, yanında namaz qılan biri olmadığı üçün onun namazını qıldı. Bunu da İbnul Arabi üstün rəy hesab etmişdir. Qurtubi də belə demişdir. Müslüman bir kralın yanında onun dinindən bir nəfərin olmaması çox qəribədir. İbnul Arabi də belə cavab vermişdir: Onlara görə ölü namazı şəri namaz deyildi. Bu cavab da gözəldir. Üçüncüsü də Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) onun namazını qıldırdı  ki, digər kralların da könlünü qazansın. Allah daha yaxşı bilr.

Hafiz Əbu Bəkir İbn Mərduveyh bu ayənin təfsirində belə demidşir: Bizə Əbu Maşər, o da Muhamməd İbn Amr İbn Əlqamədən, o da Əbu Sələmədən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Şərq ilə qərb arası Mədinə xalqı üçün, Şam xalqı üçün və İraq xalqı üçün qiblədir. Bunun bu mövzu ilə bir əlaqəsi vardır ki, bunu da Tirmizi ilə İbn Macə Əbu Maşər hədisində rəvayət etmişdir. Adı Nəcih İbn Əbdurrəhman əl Suddi əl Mədənidir. Tirmizi belə demişdir: Başqa yolla Əbu Hureyrədən də rəvayət edilmişdir. Bəzi elm adamları Əbu Maşər haqqında hafizəsi baxımından nəsədemişdilər. Sonra da belə dedi: Mənə Həsən İbn Bekir əl Mərvəzi rəvayət etdi, o da Mualla İbn Mansurdan, o da Abdullah İbn Cəfər əl Məhrəmidən xəbər verdi, o da Osman İbn Muhamməd İbn Əxnəsdən, o da Abu Səid əl Məqbəridən, o da Əbu Hureyrə radiyAllahu anhdan rəvayət edir ki. Rəsulullah salləllahu aleyhi vəsəlləm belə demişdir: Şərq ilə Qərbin arası qiblədir. Sonra Tirmizi: bu səhihdir demişdir. Buxaridən də onun haqqında Bu Əbu mahşər hədisindən daha qüvvətli və daha səhihdir, dediyi nəql edilmişdir. Tirmizi belə demişdir: Bir çox səhabədən: Şərq ilə qərb arası qiblədir hədisi rəvayət edilmişdir. Ömər İbn Xəttab, Əli və İbn Abbas onlardandır. Allah hamısından razı olsun.

İbn Ömər belə demişdir: Qərb sağ tərəfinə, Şərq isə sol tərəfinə tuş gələcək şəkildə dayənsan ikisinin arası qiblədir. Sonra da İbn marduveyh belə demişdir. Bizə Əli İbn Əhməd İbn Əbdurrahman, o da Haşım oğullarının azad edilmiş qulu yaqub İbn yusif , o da Şueyb İbn Əyyubdan, o da İbn Numeyrdən o da Abdullah İbn Amrdan, o da Nafidən O da , İbn Ömərdən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi ki, Şərq ilə qərbin arası qiblədir. Bunu Darukutni ilə Beyhaki də rəvayət etdilər. Və belə demişdir:Bu rəvayət İbn Ömər və o da Ömər vasitəsi ilə məşhurdur. Allah ikisindən də razı olsun. İbn Cərir belə demişdir: Belə olması da ehtamal olunur: Mənə dua etməniz üçün hara üz tutursunuz tutun, mənim üzüm oradadır və mən də dualarıızı qəbul edərərm. Nəcə ki bizə Qasım, o da Həsəndən o da Həccacdan, o da İbn Cureycdən rəvayət edir ki, Mucahid demişdir:  ‘Mənə dua edin, Mən də sizin dualarınızı qəbul edim!  (Gafir, 60) ayəsi nazil olduqda, hara üz tutaq dedilər. Bu haqda “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar” ayəsi endi. İbn Cərir belə demişdir: “Allah genişdir, biləndir!”” sözünün mənası belədir. Comərtliyi lütfü və ehsanı bütün yaratdıqlarına kifayət edər. “Biləndir” yəni onların əməllərini bilir onlardan heçbir şey ona gizli qalmaz, onun elmi xaricində qalmaz. O hər şeyi bilir.

Bu və ondan sonra gələn ayə Nəsraniləri rədd etməkdir. Allahın lənəti onların üzərinə olsun. Onlara bənzəyan yəhudilərlə Ərəb müşrikləri də elədirlər. Sonuncular mələkləri Allahın qızları hesab etdilər. Allah da hamısını Allahın övladı var söz və iddiasında yalanladı: “O pak və müqəddəsdir” dedi. yəni Allah Təala bundan müqəddəs və ucadır. “Göylərdə və yerdə nə varsa onundur” yəni məsələ onların iftira etdikləri kimi deyildir. Göylərdə və yerdə nə varsa yalnız Ona aitdir. Göylərdə və yerdə olanları təsərrüf edən Odur. O onların yaradıcısı, ruzi verəni və təqdir edicisidir. Onlar Onun əmrinə tabedirlər, onları istədiyinə müəssər edər və onları istədiyi kimi çevirər. Hamısı onun qulu və mülküdür. Onun necə övladı ola bilər ki, övlad ancaq iki mütənasib şeydən əmələ gələ bilər. Allah isə Mubarak və ucadır. Əbədilik və böyüklüyündə onun bənzəri və ortağı yoxdur. Zövcəsi də yoxdur. Bəs belədirsə, Onun övladı necə ola bilər? Necə ki, belə demişdir:

“O, göyləri və yeri icad edəndir. Onun zövcəsi olmadığı halda övladı necə ola bilər? Hər şeyi O xəlq etmişdir. O, hər şeyi bilir” (Ənam, 101), və belə demişdir: (Kafirlər:) ‘Ər-Rəhman özünə övlad götürmüşdür!’– dedilər. Siz olduqca pis bir iş tutdunuz. Bundan az qaldı göylər parçalansın, yer yarılsın və dağlar yerindən qopub uçsun – ər-Rəhmana övlad isnad etdiklərinə görə. Ər-Rəhmana özünə övlad götürmək yaraşmaz. Göylərdə və yerdə olanların hamısı ər-Rəhmanın hüzuruna ancaq bir qul kimi gələcək (Allah) onları hesablamış və bir-bir saymışdır. Onların hər biri Qiyamət günü Onun hüzuruna tək-tənha gələcək. (Məryam 88-95). Allah Təala belə demişdir: “De: ‘O Allah Təkdir! Allah Möhtac deyildir. O, doğmadı, doğulmadı. Onun bənzəri də yoxdur’. (İxlas, 1-4).

Allah Təala bu ayələrdə özünün əzəmətli seyyid (sahib, ağa) olduğunu, özündən başqa bütün şeylərin onun məxluqu (yaradılanı) və özünün də onların Rəbbi olduğunu təsbit etmişdir. Bəs bu halda,  Onun övlad necə ola bilər? Buna görə də Buxari Bəqərədəki bu ayənin təfsirində belə demişdir: Bizə Əbu yamən, o da Şueybdan, o da Abdullah İbn Əbi-Hüseyndən, o da Nafi İbn Cubeyr İbn Mutimdən o da İbn Abbasdan nəql etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi ki: Allah Təala belə dedi: Adəm oğlu məni yalanladı, buna onun haqqı yoxdur, məni söydü buna da haqqı yoxdur. Məni yalanlaması mənim onun əvvəlki kimi təkrar yarada bilməməyimi iddia etməsidir. Mənə söyməsi də mənim övladım olduğunu söyləməsidir. Zövcə vəya övlada sahib olmaqdan özümü tənzih edərəm. Bunu bu şəkildə yalnız Buxari rəvayət etmişdir.

İbn Mərduveyh də belə demişdir: Bizə Əhməd İbn Kamil o da Muhəmməd İbn İsmayıl Tirmizidən o da Muhəmməd İbn İshaq İbn Muhəmməd Əl-Fərvidən o da Əbuzzənaddan o da Arəçdən o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Allah Təala deyir ki: Adəmoğlu məni yalanladı. Buna haqqı yoxdur. Məni yalanlaması məni əvvəldəki kimi yarada bilməz deməsidir. İkinci yaratmaq mənim üçün daha asandır. Mənə söyməsi də Allahın övladı var deməsidir. Mən Allaham-təkəm, Samədəm (hər kəs mənə möhtacdır). Doğmadım, doğulmadım, kimsə mənə bərabər deyildir. İki Səhihdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Eşitdiyi əziyyat verici sözə Allahdan daha səbirli heç kim yoxdur, onlar Ona övlad nisbət edərlər ama buna baxmayəraq O da onlara ruzi və sağlamlıq verər.

“Hər şey ona baş əyir” İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Səid Əsəç o da Əsbatdan o da Mutarrifdən o da Atiyyədən o da İbn Abbasdan nəql edir ki: “İtaət edərlər”sözü namaz qılarlar deməkdır. İkrimə ilə Əbu Malik də “İtaət edərlər” bütün ibaətlərin ona aid olduğunu iqrar edərlər, deməkdirdemişdilər.  Səid İbn Cubeyr də: “Hər şey ona İtaət edər”   bu xlasdır, demişdir. Rəbi İbn Ənəs də bu, qiyamət günündə Allahın hüzurunda durmaqdır, demişdir. Suddi də qiyamət günündə itaət edərlər demişdir. Xusayf da Mucahiddən “Qanitun”- itaət edənlərdir. Dedi insan ol, o da oldu, uzunqulaq ol dedi o da oldu, dediyini nəql etmişdir. İbn Əbi Nəcih də Mucahiddən Qanitun – itaət edənlərdir demişdir. Kafirin itaəti də istəməsə də kölgəsinin səcdə etməsidir, demişdir. Mucahiddən nəql edilən bu rəyi İbn Cərir bəyanmiş, bütün rəyləri ehtiva eləyir demişdir. Çünki qunut Allaha itaətdir, Onun qarşısında acizanə durmaqdır. Bu da şəri və qədəri olur. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: Göylərdə və yerdə olan məxluqlar da, onların kölgələri də səhər-axşam istər-istəməz Allaha səcdə edir (Rad, 15).

Quranda qeyd edilən qunutdan bu məqsəd olmasına dair hədis varid olmuşdur. Necə ki, İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə yusuf İbn Abdul Əla o da İbn Vəhbdən o da Amr İbn Harisdən o da Dərrac Əbussəmhdən o da Əbuheysəmdən o da Əbu Səid Əl-Xudridən nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Qurandakı bütün qunut hərfləri  itaət mənasındadır”. İmam Əhməd də bənzər sənədlə Həsən İbn Musadan o da İbn Ləhiadan o da Dərracdan nəql etmişdir. Ancaq bu sənəddə zəiflik olduğu üçün ona güvənilməz. Hədisi mərfu saymaq da doğru deyil. Bir səhabənin vəya daha əvvəldə birinin sözü ola bilər. Təfsirlərdə bu sənədi görmək olar amma içindəki naqisliklər səbəbindən ona aldanmamalıdır. Çünki sənəd zəifdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Göyləri və yeri icad edən Odur” yəni keçmişdə bir nümunəsi olmadan yaratmışdır, deməkdir. Mucahid ilə Suddi: Bu dilçiliyin tələbidir, demişlər. Bunun üçündür ki, sonradan olan şeya bidət deyilir. Necə ki, Səhih Müslimdə belə gəlmişdir: Hər sonradan olan yenilik bidətdir. Bidət iki qismə ayrılır: Bəzən şəri bidət də olur. Misal üçün “hər sonradan olan yenilik bidətdir və hər bidət də zəlalətdir” hədisində olduğu kimi. Bəzən də lüğəti mənasında da qəsd edilir. Misal üçün: Möminlərin əmiri Ömər İbn Xəttabın onları təravih namazına toplanıb davam etmələrini görəndə: Bu nə gözəl bidətdir, deməsi kimi.

İbn Cərir belə demişdir: Bədi mubdi mənasındadır. Əsli belə olduğuna görə bədi deyilmişdir. Necə ki, mülim üçün əlim, müsmi üçün səmi deyilməsi kimi. Mübdi də  ərsəya gətirən, icad edən mənasındadır. Heç kimsə onun bənzərini ərsəya gətirməmiş, icad etməmişdir.  Buna görə də, dində bidət edənə mübtədi deyilmişdir. Çünki o heç kimin etmədiyi bir şeyi etmişdir. Bu şəkildə daha əvvəl misalı qeyd olunmayən bütün söz və əməllər də belədir.  Ərəblər də bu əməli edəni mubtədi adlandırmışlar.  Aşa İbn Saləbə də Həvzə İbn Əli Əl-Hənəfini mədh edərkən həmin sözü bu mənada istifadə etmişdir:

Böyüklər söz desə onları dinlər

İstərsə özü də yenilik gətirər

yəni istədiyini icad edər, deməkdir. İbn Cərir də belə demişdir: Ayənin mənası belədir: Allah övladı olmaqdan münəzzəhdir. O göylərin və yerin sahibidir. Hamısı onun təkliyinə şahidlik eləyar. Ona itaəti qəbul edər. Onları yoxdan var edən, yaradan, şəkil verən Odur. Bunu edərkən də heç kimdən nümunə və misal almamışdır. Burada Allahu Təala qullarına bunu bildirmiş olur ki,  şahidlik edənlərdən biri də Allahın oğludur deya iddia etdikləri İsa Məsihdir. yenə xəbər verir ki, göyləri və yeri bənzərsiz yaradan Allah, İsa Məsihi də qüdrəti ilə atasız olaraq yaratmışdır. Bu İbn Cərir rahmətullahın gözəl və özünəməxsus bir rəyidir.

O, bir işi yaratmaq istədikdə ona ancaq: ‘Ol!’– deyar, o da olar. Bununla Alah Təala mükəmməl qüdrətini və böyük gücünü bəyan etmiş olur. O bir şey təqdir edər və olmasını istəyarsə ona sadəcə “ol” deyar, yəni bunu bir dəfə söyləyar, o da iradə etdiyi kimi var olur. Necə ki, belə demişdir: Bir şeyi (yaratmaq) istədikdə ona təkcə: ‘Ol!’ deyar, o da olar. (yasin: 82). Biz bir şeyi (yaratmaq) istədikdə, ona ancaq: ‘Ol!’– deyirik, o da olur. (Nəhl 40) Və belə də demişdir: Biz bircə dəfə əmr edirik, o da bir göz qırpımında yerinə yetir.(Qəmər 50) Şair də belə demişdir:

İstərsə o Allah, bir şeyi etmək

Kifayətdir ona bircə “Ol” demək

yenə bununla buna diqqət çəkmişdir ki, İsanın yaradılması da “ol” əmri ilədir. O da Allahın ona əmr etdiyi kimi oldu. Allah Təala belə demişdir: Həqiqətən, Allah yanında İsanın məsəli Adəmin məsəli kimidir. Onu torpaqdan yaratdı, sonra isə ona ‘Ol!’– dedi, o da oldu. (Əli-İmran, 59).

116-cı ayənin təfsirinə bax.

Muhamməd İbn İshaq belə dedi: Mənə Muhamməd İbn Əbi Muhhamməd rəvayət etdi, o da İkrimədən və ya Səid İbn Cubeyrdən rəvayət etdi ki, İbn abbas dedi , Rafi bin Hüreymilə Rəsulullaha, sallllahu aleyhi və səlləm, ya Muhamməd əgər sən dediyin kimi Allahın Rəsulusansa Allaha de ki, bizimlə danışsın biz də onun sözünü eşidək, dedi. Allah Təala bununla ilə əlaqədar Bilməyənlər dedilər:Nə olaydı ki, Allah bizimlə danışsaydı, yaxud bizə bir ayə gələydir?‘ayəsini endirdi.

Mucahiddə  Bilməyənlər dedilər:Nə olaydı ki, Allah bizimlə danışsaydı, yaxud bizə bir ayə gələydir? ayəsi haqqında bunu xristianlar dedi demişdir. İbn Cəririn də üstün hesab etdiyi rəy budur. O deyirdi ki, bunun səbəbi odur ki, ayənin ahəngi onların haqqındadır. İbn Cəririn bu rəyinin müzakirə olunacaq məqamları var. Qurtubi də Bilməyənlər dedilər: Nə olaydı ki, Allah bizimlə danışsaydı, ayəsi haqqında “yəni ey Muhamməd sənin peyğəmbərliyin haqqında bizimlə danışsaydı, dediyi nəql edilmişdir.Mən də deyirəm ki, ayənin zahiri ahəngidaha geniş mənadadı. Allah ən doğrusunu biləndir.

Əbu Aliyə Rəbi İbn Ənəs Qatadə və Suddi bu ayənin təfsirində belədemişdilər. Bu ərəb kafirlərinin sözüdür.

“Onlardan əvvəl gələnlər də buna bənzər sözlər demişdilər” Onlardemişdilər bunlar Xristian və yəhudilərdilər. Bu rəyi və “bilməyənlərin”də ərəb müşrikləri olduğunu bu ayə dəstəkləyir:

“Onlara bir ayə gəldikdə: ‘Allahın elçilərinə verilənin bənzəri bizə də verilməyincə iman gətirməyacəyik’– dedilər” (Ənam,124). Allah Təala belə demişdir: “Onlar dedilər: ‘Bizə yerdən bir bulaq çıxarmayınca sənə iman gətirməyacəyik; və ya ortasından şırıl-şırıl çaylar axıdacağın xurma və üzüm bağın olmayınca; yaxud, iddia etdiyin kimi, göyü parça-parça üstümüzə yağdırmayınca; və ya Allahı və mələkləri qarşımıza gətirməyincə; yaxud qızıldan bir evin olmayınca; və ya göyə qalxmayınca (biz sənə inanmayəcağıq). Əgər bizə oxuyacağımız bir kitab endirməsən, göyə qalxmağına da inanmayəcağıq’. De: ‘Rəbbim pak və müqəddəsdir! Mən isə yalnız elçi (göndərilmiş) bir insanam‘ (İsra, 90-93). Allah Təala belə demişdir: “Bizimlə qarşılaşacaqlarını güman etməyənlər dedilər: ‘Nə üçün bizə mələklər göndərilmədi? Niyə biz Rəbbimizi görmürük?’ardı da əlavə edilsin” (Fürqan, 21). Və belə dedi: “Əksinə, onlardan hər biri vəhy olunmuş səhifələrin (məhz) ona verilməsini istəyir” (Müdəssir,  52). Bunlardan başqa daha bir sıra ayələr vardır ki, onlar da Ərəb müşriklərinin zülm inad və lüzumsuz istəklərini bildirər. Bunları sırf küfür və inadkarlıq məqsədi ilə edərdilər. Necə ki, daha əvvəlki əhli kitab və digərlərindən də belə bəhs edilmişdir: “Kitab əhli səndən, onlara göydən bir kitab endirməyini istəyirlər. Onlar Musadan, bundan daha böyüyünü istəyarək: ‘Allahı bizə açıq-aşkar göstər!’– demişdilər” (Nisə, 153) Və belə demişdir: “O zaman siz: ‘Ey Musa! Biz Allahı açıq-aşkar görməyincə sənə iman gətirməyacəyik!’– dediniz” (Bəqəra, 55).

“Onların qəlbləri bir-birinə oxşayır” yəni ərəb müşriklərinin qəlbləri inadkarlıqda, inkarda və təkəbbürlükdə özlərindən əvvəlkilərin qəlblərinə bənzəyirdi. Necə ki, Allah Təala belə demişdir. “Beləcə, onlardan əvvəlkilərə də elə bir elçi gəlmədi ki, (onun barəsində): ‘Sehrbazdır, ya da dəlidir!’– deməsinlər. Görəsən onlar bunu bir-birinə vəziyyətmi etmişlər? Xeyir bunlar azğın bir qövmdür” (Zariyat, 52-53).

“Biz, yaqinliklə inanan bir xalqa dəlillərimizi bəyan etmişik” yəni elçilərin doğruluğunu göstərən dəlilləri izah etdik, deməkdir. Artıq bununla yanaşı başqa bir suala və ya əlavə bir şeya ehtiyac duymazlar. Bu da ancaq yaqin bir imanı olan, peyğəmbərləri təsdiq edib onlara tabe olan və Allahdan gətirdiklərini anlayənlara aiddir. Allah kimin qəlbinə və qulağına möhür vurar, gözünə pərdə çəkərsə məhz onlar üçün də belə demişdir: “Həqiqətən, sənin Rəbbinin Sözü barələrində haqq çıxmış kimsələr, iman gətirməzlər. Onlara ayələrin hamısı gəlsə belə, üzücü əzabı görməyincə” (Yunus, 96-97).

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam, o da Əbdurrəhman İbn Salehdən, o da Əbdurrəhman İbn Muhammed İbn Ubeydullah əl Fəzaridən, o da Şeyban ən Nəhvidən, O da Qatadədən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi ki, Mənə Biz səni haqq ilə müjdələyan və xəbərdarlıq edən olaraq göndərdik. Cəhənnəm sakinləri barəsində isə sən sorğu-sual olunmayəcaqsan ayəsi endirildi. Dedi ki, Cənnətlə müjdələyan, Cəhənnəmdən qorxudandır. “Cəhənnəm sakinləri barəsində isə sən sorğu-sual olunmayəcaqsan”. Bir çoxları bunu (tusalu sözünü)  tə`nin damməsi ilə xəbər tərzində oxumuşdurlar. Übey İbn Kab qiraətində də “və mə tusalu” şəklindədir. İbn Məsud qiraətində isə Va lən Tus ələ ən əshabil Cəhim şəklindədir. Bunu İbn Cərir nəql etmişdir. Sənə küfr edənin küfrü barəsində biz səndən soruşmayəcağıq. “Sənin öhdənə düşən ancaq təbliğ etməkdir. Haqq-hesab çəkmək isə Bizə aiddir” (Rad, 40). Bu ayə də belədir: “(Onlara) nəsihət ver! Sən yalnız nəsihətçisən. Sən onların üstündə hökmdar deyilsən” (Ğaşiya 21-22). Bu da belədir: “Biz onların nə dediklərini yaxşı bilirik. Sən onları məcbur edən deyilsən. Sən Mənim təhdidimdən qorxanlara Quranla öyüd-nəsihət ver!” (Qaf, 45).  Bundan başqa digər bənzər ayələr çoxdur. Çoxları da təni fəthə ilə qadağaformasında oxumuşdurlar ki, onların halını soruşma deməkdir. Necə ki, Abdurrəzzak belə demişdir: Bizə Sevri, o da Musa İbn Ubeyddən, o da Muhamməd İbn Kab əl Qurazidən rəvayət etdi ki, Rəsulaullah (salləllahu aleyhi və səlləm): Kaş ki, anamla atam nə etdiyini bilsəydim, dedi. Kaş ki, anamla atam nə etdiyini bilsəydim, dedi. Kaş ki, anamla atam nə etdiyini bilsəydim, dedi. Bu haqda: “Cəhənnəm sakinləri barəsində isə sən sorğu-sual olunmayəcaqsan” ayəsi endi. Ölənə qədər də onlardan bəhs etmədi.

Bunu İbn Cərir, Əbu Kureybdən, o da Vəkidən, Musa İbn Ubeydədən, rəvayət etmişdir. Hədisçilər onun haqqında danışmışdırlar. Muhamməd İbn Kəbdən da belə rəvayət edilmişdir. Bunu Qurtubi də İbn Abbas ilə Muhamməd İbn Kəbdən nəql etmişdir. Qurtubi belə demişdir: Bu: Filankəsi soruşma, sözünə bənzəyir ki, o sənin dediyindən də betərdir, deməkdir. Biz də Təzkirə kitabında Allahın onun Ana və Atasını diriltdiyini  və onların da iman gətirdiyini zikr etdik. “Mənim atam da Sənin atanda Cəhənnəmdədir” sözünə də cavab verdik.

Mən də deyirəm ki, Rəsulullahın ana atası haqqında rəvayət edilən hədis (diriltmə), nə kütübi sittədə nə də başqa bir yerdə yoxdur. Sənədi zəifdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Sonra İbn Cərir belə dedi: Mənə Qasım, o da Hüseyndən, o da Həccacdan, o da İbn Cureycdən, o da Davud İbnu əbi Asimdən xəbər verərək belə rəvayət etdi: Bir gün Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) “Anam və atam haradadı?” dedi. Bu haqda: “Biz səni haqq ilə müjdələyan və xəbərdarlıq edən olaraq göndərdik. Cəhənnəm sakinləri barəsində isə sən sorğu-sual olunmayəcaqsan” ayəsi endi. Bu da əvvəlki kimi mürsəl hədisdir. İbn Cərir Muhamməd İbn Kab əl Kurazi və digərlərindən bu haqda rəvayət edilənləri rədd etdi. Çünki Peyğəmbər salləllahub aleyhi və səlləmin valideynləri haqqında tərəddüt etməsi mümkünsüzdür. Bu səbəblə birinci qiraəti üstün hesab etdi. Onun bu fikri irəli sürməsində  muzakirə olunacaq məqamlar var. Ehtimal oluna bilər ki, bu hadisə     valideynlərinin vəziyyətini bilmədən əvvəl onlar üçün bağışlanma dilədiyi vaxt olub. Vəziyyətlərini bildikdə onlardan əlaqəsini kəsdi və onların cəhənnəmlik olduğunu xəbər verdi. Necə ki, Səhihdə belə rəvayət edilmişdir. Bunun bənzəri çoxdur. Bundan da İbn Cəririn dediyi məna ortayə çıxmır. Allah ən doğrusunu biləndir.

İmam Əhməd belə demişdir. Bizə Musa İbn Davud, o da Füleyh İbn Süleymandan,  o da Hilal İbn Əlidən, o da Ata İbn yasardan rəvayət edib dedi ki, Abdullah İbn Amr İbn Asla qarşılaşdım. Mənə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Tövratdakı vəsfindən xəbər ver, dedim. O da yaxşı dedi: O Tövratda Quranda vəsf edilən kimi vəsf edilir. Ey Peyğəmbər biz səni şahid, müjdələyan, xəbərdarlıq edən və savadsızları qoruyan olaraq göndərdik. Sən mənim qulum və Rəsulumsan. Sənə Mütəvəkkil adını verdim. Sən kobud və qaba deyilsən. Küçələrdə qışqırıb bağırmarsan. Pisliya pisliklə cavab vermərsən. Ancaq əhf edər bağışlayərsan. Azmış millət doğru yola düzəlincəya qədər yəni Lə iləhə illAllah deyincəya qədər Allah ruhunu almayacaq. O zaman kor gözlər, kar qulaqlar və sərt qəlblər açılar. Bunu yalnız Buxari rəvayət etmişdir. Bunu Ticarət bölümündə Muhamməd İbn Sinandan, o da Füleyhdən belə rəvayət etmişdir ki, O, Əbdüləziz İbn əbu Sələmə, o da Hilaldan bənzər şəkildə olanını rəvayət etmişdir, demişdir. Səid o da Hilaldan o da Atadan o da  İbn Abdullah İbn Səlamdan rəvayət etmişdir. Bunu Təfsirində Abdullah o da  Əbduləziz İbn Əbi Sələmədən o da Hilaldan, o da Atadan o da Abdullah İbn Amr İbn Asdan bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Bu Abdullah, Salehin oğludur, necə ki, bunu ədəb kitabında qeyd etmişdir. Əbu Məsud Dəməşqi də onun Abdullah İbn Rəca olduğunu iddia etmişdir. Bunu Hafiz Əbubəkr İbn Mərduveyh də Bəqərada bu ayənin təfsirində Əhməd İbn Həsən İbn Əyyubdan, o da Muhamməd İbn Əhməd İbn Bəradan o da Muafa İbn Süleymandan o da Füleyhdən belə rəvayət etmiş və bunu əlavə etmişdir: Sonra Ata demişdir:  KƏbu Ahbarla qarşılaşdım, ondan da soruşdum. yalnız bir hərfdə ixtilaf etdilər. Belə ki, Kəb öz ləhcəsində dedi: Ayünən umumən (digəri ammən idi), azanən sumumən (summən), və qulubən ğulufən (ğulfən), dedi.

İbn Cərir belə demişdir: Allah Təala: “Sən onların dininə tabe olmayınca, nə yəhudilər, nə də xaçpərəstlər səndən razı qalmayəcaqlar.” Ayəsində belə demək istəmişdir: ya Muhamməd nə yəhudilər nə xristianlar səndən əsla razı olmazlar, onları razı edəcək və onlara müvafiq olan şeyi axtarmaqdansa,onları Allahın sənin vasitənlə göndərdiyi haqqa dəvət edərkən Allahın razılığını axtar.

De: ‘yalnız Allahın haqq yolu doğru yoldur!’yəni ey Muhamməd de ki,. Allahın mənimlə göndərdi hidayət, doğru yolun özüdürki var. yəni o düzgün, salamat, mükəmməl və geniş dindir. Qatadə də “De: ‘yalnız Allahın haqq yolu doğru yoldur!’ayəsi haqqında belədemişdir. Bu Allahın Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əshabına öyrətdiyi zəlalət əhli ilə  çəkişmə üslubudur. Qatadə belə demişdir: Bizə nəql edildiyinə görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə deyərdi: Ümmətimdən bir qrup qiyamətə qədər davam edəcək.Bunlar haqq üçün döyüşərlər və qalib gələrlər. Allahın əmri gəlincəya qədər müxalifləri onlara zərər verə bilməzlər. Mən də deyirəm ki bu hədis Səhihdə Abdullah İbn Amrdan təxric edilmişdir.

“Əgər sənə gələn elmdən sonra onların istəklərinə uysan, səni Allahdan nə bir dost, nə də bir köməkçi olar.” Bunda ümmət üçün Quranı və sünnəti bildikdən sonra yəhudi və Xristianların yollarınatabe olmaqda böyük təhdid və əzab xəbərdarlığı vardır. Bundan Allaha sığınırıq. Çünki peyğəmbərə edilən xitab və əmr onun ümmətinədir. Fiqh alimlərindən çoxu  Sən onların dininətabe olmayınca,ayəsini “din” kəliməsinin təklikdə olduğuna görə küfrün tək bir din olduğuna dəlil gətirmişdirlər. Necə ki, Sizin dininiz sizə, mənim dinim də mənədir!’ (Kafirun, 6) ayəsi də belədir. Buna görə də müsəlmanlarla kafirlər miraslaşa bilməzlər. Ama kafirlərdən hər biri öz yaxınına mirasçı olar, istər öz dinindən olsun istər olmasın.  Çünki onlar tək dindədirlər. Bu da Şəfi ilə əbu Hənifənin və bir rəvayətə görə Əhmədin məzhəbidir. Əhməd digər rəvayətdə imam Malik kimi ayrı iki dindən olanlar bir birinə mirasçı ola bilməzlər, demişdir. Necə ki, hədisdə də belə deyilmişdi. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Kitab verdiyimiz kəslər onu layiqincə oxuyurlar.” Əbdürrəzzaq Mamərdən rəvayət etmişdir ki Qatadə: “Onlar yəhudilər və xristianlardır”, demişdir. Bu da Əbdürrəhman İbn Zeyd İbn Əsləmin rəyidir. İbn Cərir də bunu üstün hesab etmişdir.  Səid rəvayət etmişdir ki, Qatadə: Onlar Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in əshabıdır, demişdir. İbn Əbi Hatim də belə demişdir. Bizə atam o da , İbrahim İbn Musadan o da  Abdullah İbn İmran İsfəhanidən o da  yəhya İbn yamandan o da Üsamə İbn Zeyddən o da atasından xəbər verdi ki, Ömər İbn Xəttab dedi ki,  “onu layiqincə oxuyurlar” — yəni cənnət ayəsinə gəldikləri zaman Allahdan cənnət istər, cəhənnəm ayəsi gəldikdə isə ondan Allaha sığınardılar. Əbu Aliyədən rəvayət edilir ki, İbn Məsud belə demişdir: Ruhumu əlində  tutan Allaha and içirəm ki, onu layiqincə oxumaq — halalını halal bilmək, haramını haram bilmək və onu Allahın endirdiyi kimi oxumaqdır. Onun bir hərfinin yerini dəyişdirməz və ondan heç bir şeyi layiq olmadığı şəkildə təvil etməz. Abdurrazzak da Qatadədən, o da Mansur İbn Mutəmirdən o da İbn Məsuddan eynisini rəvayət etmişdir. Suddi də Əbu Malikdən, İbn Abbasın bu ayə haqında belə dediyinirəvayət etmişdir: Halalını halal bilirlər, haramını haram bilirlər, bir hərfini belə yerindən dəyişdirməzlər. İbn Əbi Hatim belə demişdir ki: İbn Məsuddan eynisi rəvayət edilmişdir.

Həsən Bəsri belə demişdir: Möhkəmi ilə əməl edər, mütəşabehlərinə  iman edərlər. Müşkülünü də bilənlərinə həvalə edərlər. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Zura, o da İbrahim İbn Musadan, o da İbn Əbi Zaidədən, o da Davud İbn Əbi Hinddən, o da İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas “onu layiqincə oxuyarlar” ayəsi haqqında Ona tələb edilən şəkildə tabe olarlar, demiş və sonra “ Vəl Qaməri izə Talahə” (Şəms, 2) ayəsini oxumuşdur ki, bu da  “Günəşə tabe olan Ayə andolsun” deməkdir. İkrimə, Ata, Mucahid, Əbu Razin və İbrahim Nəxaidən də eynisini rəvayət edilmişdir.

Sufyan Sevri belə demişdir. Bizə Zəbid o da Mürrədən xəbər verdi ki, Abdullah İbn Məsud bu ayə haqqında Ona layiqincə tabe olurlar demişdir. Qurtubi də belə demişdir: Nasr İbn İsa Malikdən, o da Nafidən, o da İbn Ömərdən rəvayət edir ki, Rəsulullahsalləllahualeyhi və səlləm bu ayə haqqında, “Ona layiqincə tabe olurlar” demişdir. Sonra da (Qurtubi) Xatibin dediyi kimi  isnadında bir çox bilinməyan kimsələr vardır, ancaq mənası doğrudur demişdir. Əbu Musa əl Əşari də belə demişdir. Kim Qurana tabe olarsa o O onu cənnət baxçalarına aparıb çıxarar. Ömər İbn Xəttabdan: Onlar elə kimsələrdir ki, Rəhmət ayələrinə rast gəldikləri zaman Allahdan onu istəyar, əzab ayələrinə rastlaşdıqları zaman da ondan Allaha sığınarlar. Belə demişdir: Bu məna Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət edilmişdir: Rəhmət ayəsinə gəldiyi zaman onu istəyar, əzab ayəsinə gəldiyi zamanda ondan Allaha sığınardı.

“Onlar ona iman gətirənlərdir” ayəsi “Kitab verdiyimiz kəslər onu layiqincə oxuyurlar” ayəsindən xəbər verir. yəni Əhli Kitabdan kim keçmiş peyğəmbərlərə endirilən kitabı haqqı ilə yerinə yetirirsə ey Muhamməd sənə endirilənə də iman etmiş olar. Necə ki, Allah Təala belə demişdir. “Əgər onlar Tövrata, İncilə və Rəbbindən özlərinə nazil edilənə düzgün əməl etsəydilər, onlar başları üstün-də və ayəqları altında (olan nemətlərdən) yeyardilər” (Maidə, 66)  “De: ‘Ey kitab əhli! Tövrata, İncil və Rəbbiniz tərəfindən sizə nazil edilmiş olana düzgün əməl etmədikcə, siz  heç bir şey üzərində deyilsiniz”  (Maidə, 68),  yəni onların tələbinilayiqincə tətbiq etsəniz, onlara layiqincə iman gətirsəniz,  onların içində olan Muhammədin (salləllahu aleyhi və səlləm) göndərilişitərifi, vəsfi, onun haqqında gələn xəbərləri təsdiq etsəniz, ona tabe olma, kömək etmə və dəstəkləmə məsələsinsə əmrə tabe olsanızbu sizi həm həm haqqa çatdırar həm də dünya və axirətdə xeyirə aparar. Necə ki, Allah təala belə demişdir: “O kəslər ki, yanlarındakı Tövrat və İncildə haqqında yazılmış olduğunu gördükləri elçinin – yazıb-oxumaq bilməyən peyğəmbərin, ardınca gedərlər. (Əraf, 157) Və Allah Təala belə demişdir: “De: ‘İstər ona inanın, istərsə də inanmayın. Doğrudan da, ondan əvvəl özlərinə elm verilmiş kimsələrə, oxunduğu zaman üzüstə səcdəya qapanır və: ‘Rəbbimiz pak və müqəddəsdir! Rəbbimizin vədi mütləq yerinə yetəcəkdir!’– deyirlər. (İsra, 107-108) yəni Muhamməd (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əlaqədar vədi gerçəkdir, deyarlər. Allah Təala belə demişdir: “Əvvəl özlərinə Kitab verdiyimiz kəslər ona iman gətirirlər. Onlara oxunduğu zaman: ‘Biz ona iman gətirdik. O, həqiqətən də, Rəbbimizdən olan haqdır. Biz ondan əvvəl də müsəlman idik!’– deyirlər. Səbr etdiklərinə görə onlara mükafatları ikiqat veriləcəkdir. Onlar pisliyi yaxşılıqla dəf edir və özlərinə verdiyimiz ruzidən xərcləyirlər” (Qəsas, 52-54). Və belə demişdir: “Kitab verilənlərə və savadsızlara isə de: ‘Siz də təslim oldunuzmu?’ Əgər təslim olsalar, doğru yola yönəlmiş olarlar. Üz döndərsələr, sənin öhdənə düşən ancaq təbliğ etməkdir. Allah qullarını görür” (Ali İmran, 20).

Buna görə də Allah təala belə demişdir: “Onu inkar edənlər isə ziyana uğrayənlardır.BuOnu inkar edən firqələrin vəd olunduğu yer oddur” (Hud, 17) ayəsi kimidir. Səhihdə də belə gəlmişdir: Nəfsim əlində olan Allaha and içirəm ki, yəhudi və ya xristian bir ümmətdən məni kim eşitsə və sonra da mənə iman etməsə mütləq  cəhənnəmə girər.

120-ci ayənin təfsirinə bax.

Bu ayəyə bənzər olanı surənin əvvəlində qeyd edilmişdir. Burada da təkid və oxuyub yaza bilməyən Peyğəmbərə tabe olmağa təşviq etmək məqsədi ilə təkrar edilmişdir. O Peyğəmbər ki, Onlar onun vəsfini, adını, vəziyyətini və ümmətini öz kitablarında görürlər. Bu səbəblə bunu və onlara verdiyi neməti gizlətməkdən onları çəkindirdi. Və onlara vediyi dini və dünyavi nemətləri yad etmələrini buyurdu.  Son Peyğəmbərini özlərinin  əmisioğulları olan ərəblərə  göndərdiyi nemətə görə həsəd etməmələrini bildirdi. Bu həsəd onlara müxaliflik etmək, onu təkzib etmək, onun yolundan üz çevirməya sövq etməməlidir. Allahın salamı cəza günü qiyamətə qədər kəsilmədən onun üzərinə olsun.

122-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala İbrahim Xəlil əleyhissalamın şərəfini vurğulayəraq onu mükəlləf etdiyi əmr və qadağaları yerinə yetirdiyi zaman onu tövhiddə insanların tabe olacağı imam edəcəyini deyir. Buna görə də: “Rəbbi İbrahimi kəlmələrlə sınadığı zaman” demişdir, yəni ey Muhəmməd, İbrahimin dinindən olduqlarını iddia edən, əslində belə olmayan müşriklərə və iki kitab əhlinəxatırlat deyir. Onun doğru yolunda olanlar ancaq sənsən və səninlə bərabər olan möminlərdir. Bunlara Allah Təalanın İbrahimi mükəlləf etdiyi əmr və qadağalarla sınamasını xatırlat. “O bunları tamamilə yerinə yetirdi” yəni hamısını yerinə yetirdi. Necə ki belə demişdir: “Məgər vəfalı olan İbrahimin (səhifələrində olanlar barədə ona bildirilmədi?) (Nəcm, 37). Özünə həvalə olunan şeylərin hamısını yerinə yetirib onlara əməl etdi. Allahın salamı onun üzərinə olsun. Allah Təala belə demişdir: “Həqiqətən, İbrahim Allaha müti, hənif bir rəhbər idi. O, müşriklərdən deyildi. O, Allahın nemətlərinə şükür edən idi. Allah onu seçmiş və doğru yola yönəltmişdi. Biz ona dünyada gözəl nemət verdik. Şübhəsiz ki, o, axirətdə də əməlisalehlərdəndir. Sonra sənə vəhy etdik: ‘Hənif İbrahim dininə tabe ol. O, müşriklərdən deyildi”. (Nəhl, 120-123). Allah Təala belə demişdir: “De: ‘Həqiqətən, Rəbbim məni doğru yola, həqiqi dinə, hənif İbrahimin dininə yönəltdi. O heç vaxt müşriklərdən olmamışdı” (Ənam, 161) Və belə demişdir: “İbrahim nə yəhudi, nə də nəsrani idi. O, ancaq hənif bir müsəlman idi və müşriklərdən deyildi. Həqiqətən, insanlardan İbrahimə ən yaxın olanı, onun ardınca gedənlər, bu Peyğəmbər və iman gətirənlərdir. Allah möminlərin Himayədarıdır.” (Ali-İmran, 67-68).

“Bəzi kəlmələrlə” yəni şəriət hökmləri ilə, əmrlər və qadağalarla deməkdir.Bəzən kəlimə sözü deyilir, ondan qədərlə əlaqədar kəlmələr nəzərdə tutulur. Misal üçün Allah Təalanın Məryamdən bəhs edərkən: “O, Rəbbinin Sözlərini və Onun Kitablarını təsdiq etdi və itaət edənlərdən oldu” (Təhrim, 12) sözü kimi. Bəzən də ondakı məna şəriət hökmlərini nəzərdə tutur. Misal üçün Allah Təalanın: ”Rəbbinin kəlamı həm doğruluq, həm də ədalət baxımından tamamlanmışdır.” (Ənam, 115) sözü kimi şəri kəlmələr deməkdir. Bu da ya doğru xəbərdir ya da əmr və ya qadağa olmasına baxmayəraq ədalətin istənməsidir. Məhz “Rəbbi İbrahimi kəlmələrlə sınadığı zaman o, bunları tamamilə yerinə yetirdi” ayəsi də bunlardandır. yəni onları yerinə yetirdi deməkdir. “Mən səni insanlara imam edəcəyim” dedi, yəni etdiklərinə müqabil olaraq. Necə əmrləri yerinə yetirdi və qadağaları tərk etdisə Allah da onu insanlara başçı, tabe olacaqları imam və ibrət götürüləcək biri etdi.

İnsanlar İbrahim əleyhissalamın sınandığı bu kəlmələrinin təyinində ixtilaf etmişdilər. Bu xüsusda İbn Abbasdan rəvayətlər gəlmişdir. Abdurrəzzaq belə demişdir: Bizə Mamərdən o da Qatadədən nəql etdi ki, İbn Abbas: Allah onu həcc ayinləri ilə sınadı, demişdir. Əbu İshaq Subeyi Təmimdən o da İbn Abbasdan da belə rəvayət etmişdir. yenə Abdurrəzzaq belə demişdir: Bizə Mamər o da İbn Tavusdan o da atasından belə rəvayət etdi ki, İbn Abbas: Allah onu təmizliklə sınadı. Bunların beşı başda beşi də bədəndədir, dedi. Başda olanlar: biğları qısaltmaq, ağzı yaxalamaq, burna su çəkmək, misvak istifadə etmək və saçı iki hissəya ayırmaq. Bədəndə olanlar isə bunlardır: dırnaqları kəsmək, qasıqda olan tükləri qırxmaq, sünnət olmaq, qoltuq altındakı tükləri təmizləmək, böyük və kiçik bayıra çıxmada su ilə təmizlənmək. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Səid İbn Müseyyib, Mucahid, Şəbi, Nəxai, Əbu Salih və Əbu Cələddən də belə rəvayət edilmişdir.

Mən də deyirəm ki: Bu Səhih Müslimdə Aişə radıyAllahu anhdan nəql edilən rəvayətə yaxındır: Dedi ki: Rəsulullah sallalhu aleyhi və səlləm: On şey fitrətdəndir, dedi. Bığları qısaltmaq, saqqal uzatmaq, misvaq istifadə etmək, burnuna su çəkmək, dırnaqları kəsmək, barmaq aralarını təmizləmək, qoltuqaltı tükləri yolmaq, qasıqdakı tükləri qırxmaq, su ilə təharətlənmək. (Musab adlı ravi demişdir) Onuncunu unutdum; o da ağzı su ilə yaxalamaq ola bilər, demişdir. Vəki də: Mətndə qey edilən su ilə təharət: İstincadır, demişdir.

İki Səhihdə Əbu Hureyrədən rəvayət olunur ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Fitrət beşdir: sünnət, qasıqda olan tükləri qırxmaq, bığları qısaltmaq, dırnaq kəsmək və qoltuq altındakı tükləri yolmaq.” Rəvayət Müslimə aitdir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə yunus İbn Abdulalə oxuyaraq o da İbn Vəhbdən o da İbn Ləhiadan o da İbn Hubeyrədən o da İbn Həniş İbn Abdullah Sənanidən o da İbn Abbasdan nəql edir ki, o, bu ayənin təfsirində belə deyərdi: “Bu kəlmələr on dənədir: altısı insandadır, dördü də həcc ayinlərindədir. İnsanda olanlar: qasıqda olan tükləri qırxmaq, qoltuq altı tüklərin yolunması, sünnət olmaq. İbn Hubeyrə: Bu üçü birdir, deyərdi. Dırnaqları kəsmək, bığı qısaltmaq, misvaq istifadə etmək, cümə günü qusl etmək. Həccdə olan dörd: təvaf, səfa-mərvə arasında səy, şeytanları daşlamaq və ifadə təvafı.

Davud İbn Əbi Hinddən o da  İkrimədən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: İbrahimdən başqa bu dinlə sınanıb hamısını yerinə yetirən heç kim yoxdur. Allah Təala:” Rəbbi İbrahimi kəlmələrlə sınadığı zaman” demişdir. Mən də: “İbrahimin sınandığı və onları tamamladığı o kəlmələr nələrdir,” dedim. O da belə dedi: İslam otuz bölmədən ibarətdir. On ayəsi Bəraət sürəsindədir: ”Tövbə edənlər, ibadət edənlər..” On ayəsi “qad əfləhəl muminun” (Muminun, 1) və “səələ səilun biəzəbin vaqiin” (Məaric, 1) sürələrinin əvvəlindədir. On ayəsi Əhzabdadır: “Müsəlman kişilər və müsəlman qadınlar…” Məhz bunların hamısını tamamladı. Allah da ona bəraət yazdı. Allah dedi: “Vəfalı olan İbrahim” (Nəcm, 37).

Hakim, Əbu Cəfər İbn Cərir, Əbu Muhəmməd İbn əbu Hatim də Davud İbn əbu Hində qədər gedib çıxan öz isnadları ilə belə rəvayət etmişdirlər. Bu rəvayət İbn Əbi Hatimə aiddir. Muhəmməd İbn İshaq, o da Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməddən o da Səiddən vəya İkrimədən nəql etdilər ki, İbn Abbas belə demişdir: Allahın İbrahimi imtahan etdiyi onun da yerinə yetirdiyi kəlmələr bunlardır: qövmündən Allah üçün ayrılması, bu da onlardan ayrılmasını əmr etdiyi zaman oldu. Nəmrudla Allah barəsində mübahisə etməsi, bu da onunla mübahisənin təhlükəli olduğunu bildirdiyi zaman oldu. Onun oda atılmasına səbr etməsi, bu da o qorxunc vəziyyətə dözməsi ilə oldu.  Bundan sonra Allah üçün vətənindən və ölkəsindən hicrət etməsi, bu da ordan çıxmasını əmr etməsi ilə oldu. Allahın ona əmr olunan ziyafətə canı və malı ilə səbr etməsiilə oldu. Oğlunu başını kəsməsiilə imtahan edilməsi, bu da onu kəsməsi ilə əmr edildiyi zaman oldu. Bütün bunları Allah üçün və ixlasla yerinə yetirincə Allah ona: “Rəbbi ona: ‘Təslim ol!’– dedikdə, o: ‘Aləmlərin Rəbbinə təslim oldum!’– demişdi.” (Bəqərə, 131). Bütün bunlarda insanlara qarşı çıxmağı və onlardan ayrılmağı gözə aldı.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Səid Əşəç o da İsmayıl İbn Uleyyadən o da Əbu Rəcadan nəql etdi ki, Həsən Bəsri: “İbrahimi kəlmələrlə sınadığı zaman o, bunları tamamilə yerinə yetirdi” sözündə belə demişdir: Onu ulduzlarla sınadı; ondan razı oldu. Onu ayla sınadı, ondan razı oldu. Onu günəşlə sınadı, ondan razı oldu. Onu hicrətlə sınadı, ondan razı oldu. Onu sünnətlə sınadı, ondan razı oldu. Onu oğlu ilə sınadı, ondan razı oldu.

İbn Cərir belə demişdir: Bizə Bişr İbn Muaz o da yəzid İbn Züraydan o da Səiddən o da Qatadədən belə rəvayət etdi ki, Həsən Bəsri belə deyərdi: Bəli, Allaha and içirəm ki, Allah onu bir şeylə sınadı, o da səbr etdi; onu ulduz, günəş və ayla sınadı. O da bütün bunlarda gözəl davrandı. Rəbbinin həmişə var olduğunu, ona zaval olmadığını bildi. Üzünü hənif olaraq göyləri və yeri yaradana çevirdi. Müşriklərdən olmadı. Sonra onu hicrətlə sınadı; o da yurdundan və qövmündən ayrıldı.Allaha hicrət etmək üçün Şama gəldi. Hicrətdən öncə də onu odla imtahan etdi, o da ona səbr etdi. Onu oğlunu qurban etməklə və sünnətlə imtahan etdi, buna da səbr etdi.

Abdurrəzzaq belə demişdir: Bizə Mamər o da Həsəndən belə dediyini eşitmiş: “İbrahimi kəlmələrlə sınadığı zaman”ayəsində belə demişdir: Allah onu oğlunu qurban etməklə,odla, ulduzla, ayla və günəşlə sınadı. Əbu Cəfər İbn Cərir belə demişdir: Bizə İbn Bəşşar o da Sələm İbn Quteybədən o da Əbu Hilaldan o da Həsəndən “İbrahimi kəlmələrlə sınadığı zaman”sözündə belə demişdir: Onu ulduzla, günəşlə və ayla sınadı, onu səbrli gördü. Əvfi də təfsirində İbn Abbasdan bu ayə haqqında belə dediyini rəvayət etmişdir: Onlardan biri də ona “səni insanlara imam edəcəm” deməsidir. Onlardan biri də “O zaman İbrahim və İsmail evin bünövrəsini qaldırarkən”..ayəsidir. Onlardan biri də həcc ibadətləri, İbrahim məqamı, Haramda oturanlara ruzinin verilməsi və Muhəmməd sAllahu aleyhi və səlləmin o ikisinin dini ilə göndərilməsidir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir:Bizə Həsən İbn Muhəmməd İbn Sabahdan o da Şəbabədən o da Vərqadan o da İbn Əbi Nəcihdən rəvayət edir ki, Mucahid bu ayə haqqında belə demişdir : “Allah İbrahimə: Səni bir şeylə sınayəcam, o nədir?,” dedi. O da: “Məni insanlara imam edəcəksən, elə deyilmi?” Dedi. O da: “Bəli” dedi. O da: “Zürriyyatimdən də edərsənmi,” dedi. O da: “Sözüm zalımlara çatmaz” dedi. İbrahim: “Beytullahi insanlar üçün savab qazanılacaq yer edəcəksən?” dedi. O da: “Bəli” dedi. “Əmin-amanlı edəcəksən?” dedi. O da: “Bəli” dedi. “Bizi və zürriyyatimizi sənə təlim olan ümmət edəcəksən?” dedi. O da: “Bəli” dedi. “İnsanalardan Allaha iman edənlərə meyvələrdən ruzi edəcəksən?” dedi. O da: “Bəli” dedi.

İbn Əbi Nəcih belə demişdir: Bunu İkrimədən eşitdim, onu Mucahidə ərz elədim, o da rədd etmədi. İbn Cərir də bunu başqa bir yoldan İbn Əbi Nəcihdən o da Mucahiddən rəvayət etmişdir. Sufyan Sevri o da İbn Əbi Nəcihdən o da Mucahiddən nəql edir ki: “İbrahimi kəlmələrlə sınadığı zaman”sözü haqqında belə demişdir: Onu bundan sonra gələn “səni insanlara imam edəcəm” dedi. O da: “Zürriyyatimdən də” dedi. O da: “Sözüm zalımlara çatmaz” ayəsi ilə sınadı. Əbu Cəfər Rəbi İbn Ənəsdən nəql etmişdir ki: İbrahimi kəlmələrlə sınadığı zaman”sözündəki bu kəlmələr “səni insanlara imam edəcəm” və “Biz evi insanlar üçün savab yeri və əmin-amanlıq yeri etdik”,, ‘İbrahim məqamını namazgah edin!’ və “Biz İbrahim və İsmaili vəzifələndirdik”  və “O zaman İbrahim və İsmail evin bünövrəsini qaldırarkən” ayələridir. Bütün bunlar ibrahimin imtahan edildiyi şeylərə daxildir.

Suddi də belə demişdir: Rəbbinin İbrahimi imtahan etdiyi kəlmələr bunlardır: ‘Ey Rəbbimiz! bizdən qəbul et! Həqiqətən, Sən Eşidənsən, Bilənsən! Ey Rəbbimiz! İkimizi də Sənə təslim olacaq, nəslimizdən də Sənə təslim olan bir ümmət et”.  “Rəbbimiz onlardan bir Peyğəmbər göndər…”

Qurtubi belə demişdir: Muvattada və digərlərində yəhya İbn Səiddən rəvayət edilmişdir, o Səid İbn Museyyibdən belə dediyini eşitmişdir: İbrahim əleyhissalam ilk sünnət olandır. İlk müsafir qəbul edəndir, ilk dırnaq kəsəndir, ilk bığ qısaldandır, ilk saçı ağarandır. Saçı ağardığını gördükdə “Bu nədir?” dedi. O da: “Vüqardır” dedi. O da: “ya Rəbbim vüqarımı artır”dedi. İbn Əbi Şeybə Sad İbn İbrahimdən, o da atasından rəvayət etmişdir ki, Minbərdə ilk xütbə oxuyan İbrahim əleyhissalamdır. Başqa biri də belə demişdir: İlk namə göndərən, ilk qılınc vuran, ilk misvak istifadə edən, ilk su ilə təharət edən, ilk alt paltarı geyan odur. Muaz İbn Cəbəldən, rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Əgər mən minbər götürəsi olsam, deməli atam İbrahim də minbər götürmüşdür. Əgər əsa daşıyası olsam, deməli  atam İbrahim də daşımışdır.

Mən də deyirəm ki, Bu hədis sabit deyildir. Allah ən doğrusunu biləndir. Sonra Qurtubi bunlar haqqında şəri hökmlər verməya başladı.

Əbu Cəfər İbn Cərir belə demişdir: Onun (ayənin) xülasəsi belədir: Bu ayədəki “kəlmələr” sözündə qəsd yuxarıda qeyd  edilənlərin hamısı və ya bir qismi ola bilər. Heç biri haqqında bir hədis və ya icma olmadıqca qəti şəkildə danışmaq olmaz. Dedi ki, Bu haqda dəqiq məlumat verən  bir və ya daha çox insandan xəbərvarid olmamışdır ki, qəbul olunsun. Belə demişdir: Buna baxmayəraq, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) buna bənzər iki xəbər rəvayət nəql edilmişdir: Birincisi budur: Bizə Əbu Qureyb, o da Rişdin İbn Saddan, o da Əban İbn Faiddən, o da Səhl İbn Muaz İbn Ənəsdən rəvayət etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi vəsəlləm) belə deyərdi: Sizə Allah Təalanın Xəlili İbrahim üçün nədən “vəfalı” dediyini xəbər verimmi? Çünki o hər səhərəçıxanda və axşamlayənda  belə deyərdi: Allahı axşamlar zikr edərik, səhərlər zikr edərik. Göylərdə və yerdə həmd ona məxsusdur. Günorda vaxtı da zikr edərik. (Rum, 17).

İkinci xəbər: Bizə Əbu Qureyb, o da Həsəndən, o da Atiyyədən, o da İsraildən, o da Cəfər İbn Zübeyrdən, o da Qasımdan, o da Ümamədən xəbər verdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) “vəfalı olan İbrahim” (Nəcm, 37) ayəsi haqqında belə demişdir: “Nəyi ifadə etdiyini bilirsinizmi? Onlar da: Allah və Rəsulu daha yaxşı bilir, dedilər. O da belə dedi: Gündəlik əməlləri arasında gündüz dörd rəkat namaz qılardı”. Bunu Adəm də təfsirində Həmmad İbn Sələmədən rəvayət etmişdir: Abd İbn Hümeyd, yunis İbn Muhamməddən, o da  Həmmad İbn Sələmədən, o da Cəfər İbn Zübeyrdən belə rəvayət etmişdir. Sonra İbn Cərir bu iki hədisin zəif olduğundan danışmağa başladı. O da dediyi kimidir. Çünki onları zəif olduqlarını bildirmədən danışmaq icazəli deyildir. Zəiflikləri də bir neçə yöndəndir. Beləki, ikisinin də sənədlərində birdən çox zəif ravi vardır. Həmçinin hədisin mətninin də zəif olduğunu göstərən işarə vardır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Sonra İbn Cərir belə dedi: Əgər bir nəfər: “Mucahid ,Əbu Saleh və Rəbi İbn Ənəsin bu barədə dedikləri başqalarının dediklərindən daha doğrudur”, desə bu bir rəy olar. Çünki “səni insanlara imam edəcəyam” sözü ilə  ‘Evimi təvaf edənlər, orada qalanlar (ibadət edənlər), rüku və səcdə edənlər üçün təmizləyin!’ ayələri ilə bənzər ayələr Allahın İbrahimi sınadığı kəlmələrin izahı kimidir.

Mən də deyirəm ki, Onun daha əvvəl, “kəlmələr sözüzikr edilənləri hamısını ehtiva edir”, deya irəli sürdüyü fikir, Mucahid ilə digərlərinin üstün gördüyündən daha qüvvətlidir. Çünki ayənin ahəng onların dediyini verməməkdədir. Allah ən doğrusunu biləndir.

‘Nəslimdən də!’– dedi. Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar!’– dedi. Allah Təala İbrahimi imam etdikdə, O özündən sonra nəslindən də imamlar etməsini istədi. Ona belə cavab verildi: Ona, nəslindən zalımlar olacağı, Allahın sözünün onlara çatmayəcağı və onların tabe olan imamlar olmayəcağı xəbər verildi. Onun İstəyinə cavab verildiyini göstərən dəlil də Ənkəbut surəsindəki “Peyğəmbərliyi və kitabı onun nəslinə əta etdik, ” (Ənkəbut, 27) sözüdür. Allahın İbrahimdən sonra göndərdiyi hər Peyğəmbər və endirdiyi hər kitab onun nəslinə endirilmişdir. Allahın səlavatı və salamı onun üzərinə olsun.

Amma  ‘Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar!’ayəsində ixtilaf edilmişdir. Husayf Mucahiddən, ‘ Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar!’ ayəsi haqqında Sənin nəslində zalımlar olacaqdır, dediyi rəvayət edilmişdir. İbn Əbi Nəceh də Mucahiddən burada belə dediyini rəvayət etmişdir: Zalım mənim imamım ola bilməz. Bir rəvayətdə də “Zalımı arxasınca gedilən imam etmərəm.” dediyi rəvayət edilmişdir. Sufyan Mansurdan o da Mucahiddən ‘ Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar!’ ayəsi haqqında: Zalım arxasınca gedilən imam ola bilməz, dediyi rəvayət edilmişdir.

İbn Əbu Hatim belə demişdir: Bizə atam, o da Malik İbn İsmayıldan, o da Şərikdən, o da Mansurdan, o da Mucahiddən xəbər verdi ki, “Nəslimdən də”sözü haqqında belə deyilmişdir: Kim düzgün olarsa onu, onuarxasınca gedilən imam edərəm. Amma kim də, zalım olarsa, ona bunu vermərəm. Səid İbn Cubeyr də ‘ Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar!’ sözü haqqında belə demişdir. Bunda məqsəd müşrikdir ki, Ondan  zalım imam olmaz , deməkdir.  Deyir ki, (yəni) Müşrikdən imam olmaz. İbn Cərir Atadan, bu ayət haqqında belə dediyini rəvayət etmişdir: (İbrahimə,)“səni insanlara imam edəcəyam”buyuruldu, O da: ‘Nəslimdən də!’– dedi imamlar istədi, O da onun nəslindən zalımları imam etmək istəmədi. Atayə: Ona verilən əhd nədir? dedim. O da Əmrdir, dedi.

İbn Əbi Hatimbelə demişdir: Bizə Amr İbn Sevr əl Qeysəri mənə olan yazısıyla, o da Firyabidən, o da İsmaildən, o da Simak İbn Hərbdan, o da İkrimədən xəbər verdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Allah İbrahimə  “səni insanlara imam edəcəyam” dedi. O da “nəslimdən də” dedi. Allah bunu etməyi qəbul etmədi, sonra ‘ Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar! ‘dedi.  Muhamməd İbn İshaq, o da Muhamməd İbn Əbu Muhamməddən, o da Saibdən və ya İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas: “nəslimdən də” dedi. O da “‘ Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar!”  ayəsi ilə xəbər verir ki, onun nəslindən zalımlar olacaqdır. Əhdi də zalıma çatmayəcaqdır. yəni onu başçı təyin etmək düzgün olmaz, istəyir Xəlilin nəslindən olsun. Ama onun nəslindən muhsinlər(yaxşı əməl sahibləri), onun istədiklərini təbliğ edən insanlar da olacaqdır.

Əfvidən İbn Abbas ‘ Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar! ‘ayəsində belə demişdir: Zalımın zülmünə itaət etmək üçün verilmiş bir əhdi yoxdur. İbn Cərir belə demişdir: Bizə Musənna, o da İshaqdan, o da Əbdurrəhman İbn Abdullahdan, o da İsraildən, o da Muslim Avərdən, o da Mucahiddən rəvayət etdi ki, İbn Abbas bu ayə haqqında: Zalım üçün verilmiş bir əhd yoxdur, əgər əhd versən də onu poz, demişdir. Mucahid, Ata və Mukatil İbn Xəyyandan da belə rəvayət edilmişdir. Sevri Harun İbn Antəra yolu ilə atasından nəql edir ki, o belə demişdir: Zalımın heçbir əhdi yoxdur. Əbdurrəzzaq dedi ki, Bizə Mamər xəbər vermişdir ki, o da Qatadədə bu ayə haqqında demişdir: Zalımlara axirətdə Allahın əhdinə nail ola bilməzlər, ama dünyada zalım ona nail olar; bunun sayəsində yeyib içib  əmin amanlıqda  yaşayə bilər. İbrahim Nəhai, Ata, Həsən və İkrimə də belədemişdilər. Rəbi İbn Ənəs belə demişdir: Allahın qullarına əhdi onun dinidir ki, dini zalımlara çatmaz. Baxın: Biz ona İshaqa bərəkət verdik. Onların hər ikisinin nəslindən yaxşı işlər görən də var, açıq-aşkar özünə zülm edən də! (Saffat, 113). Bununla bildirir ki,  Ey İbrahim sənin bütün nəslin haq üzərində deyildir. Əbu Aliyə, Ata, Muqatildən də belə rəvayət edilmişdir. Cüveybir Dəhhaqdan rəvayət etmişdir: Mənə üsyan edən düşmənim itaətimə nail ola bilməz, mən onu ancaq mənə itaət edən vəli quluma nəsib edərəm.

Hafiz Əbubəkr İbn Mərduveyh belə demişdir: Bizə Əbdurrəhman İbn Muahmməd İbn Həmid, o da Əhməd İbn Abdullah İbn Səid əl Əsədidən, o da Süleym İbn Səid Dəməğanidən, o da Vəkidən, o da Aməşdən, o da Səid İbn Ubeydədən, o da Əbu Əbdurrəhman əsSüləmidən, o da Əli İbn Əbi Talibdən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: ‘ Zalımlar Mənim əhdimə nail olmazlar! ‘bu ayə, itaət ancaq yaxşılıqdadır, deməkdir. Suddi də bu ayə haqqında əhdin Peyğəmbərlik olduğunu, demişdir.

İbn Cərir ilə İbn Əbu Hatim nəql etdiklərinə görə sələf təfsirçilərinin bu ayə haqqında dedikləri bunlardır. İbn Cərir bunu üstün rəy hesab etmişdir. Bu ayə hər nəqdər zahirənAllahın imamlıq əhdinin zalıma qismət olmayəcağını xəbər versə də bunda Xəlil İbrahim aleyhissalama bunu bildirirdi ki, onun zürriyyatindən də nəfsinə zülm edən zalım çıxacaq. Necə ki, bu fikir yuxarıda Mucahid və digərlərindən də gətirilmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir. İbn Hüveyriz Məndəd əl Maliki belə demişdir. Zalımın nə xəlifə nə hakim nə də müfti nə şahid nə də ravi olması uyğun deyil.

Biz evi insanlar üçün savab və əmin-amanlıq yeri etdik. ‘İbrahim məqamını namazgah edin!’

Əhvidən, İbn Abbas belə demişdir: “Biz evi insanlar üçün savab və əmin-amanlıq yeri etdik”. Bu ayə haqqında deyilir ki: Orada daimi qala bilməzlər; ora gələrlər sonra da ailələrinin yanına qayıdarlar, sonra bir daha qayıdarlar. Əli İbn Əbi Talhadan rəvayət edilir ki, İbn Abbas: Məsabətən linnas, savab qazanırlar, demişdir. Bu ikisini İbn Cərir nəqll etmişdir. İbn Əbi Hatim də belə demişdir: Bizə atam, o da  Abdullah İbn Rəcadan, o da İsraildən,.o da Müslimdən, o da Mucahiddən, o da İbnn Abbasdan rəvayət etdi ki, insanlar beytə gəlir sonra da ölkələrinə geri qayıdırlar, demişdir. Bu Əbu Aliyədən, bir rəvayətdə Səid İbn Cubeyrdən, Ata Mucahid, Həsən, Atiyyə, Rabi İbn Ənəs və Dahhaqdan da bu şəkildə rəvayət edilmişdir.

İbn Cərir belə demişdir: Mənə Abdülkərim İbn Əmr Umeyr rəvayət etdi ki, o da Vəlid İbn Müslimdən, o da Əbu Amrdan yəni  Əvzaidən, o da Abdə İbn Əbi Lübabədən, Biz evi insanlar üçün savab və əmin-amanlıq yeri etdik. ayəsi haqqında belə dedi: Oradan geri qayıdanlar arzularının yerinə yetirilmiş olduğunu görərək ayrılarlar. Mənə yunis, İbn Vəhbdən rəvayət etdi ki, Biz evi insanlar üçün savab və əmin-amanlıq yeri etdik. ayəsi haqqında bütün ölkələrdən oraya gələrlər, dedi. Qurtubinin irad etdiyi kimi şair də bu mənada nə gözəl demişdir:

O evi etmişdir, yığıncaq yeri,

Ora bizim üçün ziyarət yeri,

Oradan arzuya çatmamış heç kəs,

Heç zaman qayıtmaz və dönməz geri

Səid İbn Cubeyr əvvəlki rəvayətdə İkrimə Qatadə, Ata əl Xorasani “məsabətən linnəsi”yığıncaq yeridir, “Əmnən” sözü haqqında isə Dəhhaq, İbn Abbasdan: insanlar üçün əminamanlıq yeridir demişdir. Abdullah əbu Cəfər ərRazi belə demişdir. Bizə Rəbi İbn Ənəs Əbu Aliyədən rəvayət etdi ki, ora düşməndən və silah gəzdirməkdən əmin aman olunan bir yerdir. Cahilliyya dövründə insanlar öz düşmənlərindəora qaçırdılar, Orada özlərini əmin hiss edirdilər ki, əsir edilməyacəklər. Mucahid, Ata Suddi, Qatadə və Rəbi İbn Ənəsdən rəvayət edilmişdir ki, orayə daxil olan əmin amanlıqda olar.

Bu imamların bu ayəyə verdiyi təfsirlərinin xülasəsi belədir: Allah Təala Evinin şərəfini və ona şəri və qədəri olaraq veridyi vəsfləribildirir. O da onun insanlar üçün yığıncaq yeri olmasıdır. yəni oranı ruhların şövqlə istəyacəyi və darıxacağı bir yer etmişdir.

Orada bütün istəklərin bitməyacəyini, hər il orayə getsə də bir daha ora qayıtmaq arzusunun tükənməyacəyini bildirir bu da Allah Təalanın İbrahim aleyhissalamın duasının qəbul etməsinin nəticəsidir. Çünki “İnsanların bir qisminin qəlbini onlara meylli et” (İbrahim, 37) demişdir. Sonra da: “Ey Rəbbimiz! Duamı qəbul elə!” (İbrahim, 40) demişdir. Allah Təala oranı daxil olan üçün,əvvəllər nə əməl etsə də, əmin amanlıq yeri etdiyini xəbər vermişdir. . O da ora daxil olaraq əmin amanlıqda olur. Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləm belə demişdir: Adam orada atasının və ya qardaşının qatili ilə qarşılaşardı amma ona əl qaldırmazdı. Necə ki, Maidə sürəsində “Allah Kəbəni – haram evi insanlarınsığınacağı  etdi.” (Maidə, 97) demişdir ki, onun əzəməti səbəbi ilə onlardan pislikləri dəf edir deməkdir. Necə ki, İbn Abbas belə demişdir: Əgər insanlar bu evə həcc etməsəydilər Allah göyü yerin üzərinə salardı. Bu da hər şeydən əvvəl oranı tikənin yəni Rəhmanın Xəlili olanın şərəfinədir. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Bir zaman Biz İbrahimə evin yerini nişan verib: “Mənə heç bir şeyi şərik qoşma, evimi təvaf edənlər, namaza duranlar, rüku və səcdə edənlər üçün təmizlə!”(Həcc, 26).

“Həqiqətən, aləmlərdən ötrü bərəkət və doğru yolu göstərən rəhbər kimi insanlar üçün ilk qurulan ev Məkkədədir. Orada aydın Nisənələr – İbrahimin məqamı vardır. Orayə daxil olanın təhlükəsizliyi təmin olunar” (Əli İmran 96-97).

Bu ayədə yanında namaz qılmaqla İbrahim məqamına diqqət çəkilmiş və “İbrahim məqamını namaz qılınan yer edin” buyurmuşdur. Təfsirçilər İbrahim məqamından nəyin qəsd edildiyində fərqli rəylər bildirmişdilər. Bu mənada İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əmr İbn Şeybə Numeyri, o da Əbu Xələfdən yəni Abdullah İbn İsadan o da Davud İbn Əbi Hinddən o da Mucahiddən nəql edir ki, İbn Abbas “İbrahim məqamını namazgah edin” sözündə belə demişdir: İbrahim məqamı bütün haram ərazisidir. Mucahid ilə Atadan eynisi rəvayət edilmişdir.

Yenə belə demişdir: Bizə Həsən İbn Muhəmməd İbn Sabbah o da Həccacdan o da İbn Cureycdən nəql olundu ki, Atadan“İbrahim məqamını namazgah edin” ayəsini soruşdum, o da belə dedi. Eşitdim ki, İbn Abbas demişdir ki, Burada zikr edilən İbrahim məqamı məsciddəki budur. Sonra da belə dedi: Çoxları İbrahim məqamı bütün həcc olduğunu  ifadə edirlər. Sonra Ata bunu mənə təfsir edərək: Ərafatda durmaq, Ərəfatda iki vaxtın namazını qılmaq, Məşar, Mina, şeytanları daşlamaq, Səfa və Mərva arasında səy kimi, dedi. Mən də “İbn Abbas belə mi təfsir etdi? Dedim. O da: Xeyr, ancaq İbrahim məqamı həccin hamısıdır, dedi. Mən də: “Hamısını bu mənada mı eşitdin?” dedim. O da: Bəli, ondan eşitdim, dedi.

Sufyan Sevri , Abdullah bin Muslimdən demişdir, o da Səid bin Cubeyrdən , ““İbrahim məqamını namazgah edin” sözü barəsində belə dedi: Həcər (Daş) Allahın Nəbisi İbrahimin Məqamıdır. Allah onu mərhəmət etdi. Onun üzərində dayənardı, İsmail də Ona daş uzadardı. Əgər başını yuduğu daş olsa idi ayəqları fərqli olardı. Suddi də belə demişdir: “Məqam İsmailin yoldaşının İbrahimin ayəğının altına qoyduğu daşdır, yoldaşı onun üzərində İbrahimin başını yuyardı”. Bunu Qurtubi bizə çatdırmış və zəif olduğunu söyləmişdir. Başqası da bunu üstün tutmuşdur. Bunu Razi də təfsirində Həsən Basri , Qatadə Reəbi bin Enesdən rəvayət etmişdir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Həsən İbn Muhəmməd İbn Sabah, o da  Abdülvahhab bin Atadan, O da İbn Cureycdən , o da Cəfər İbn Muhamməddən, o da atasından, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) həcci barədə daNisən Cabirdən eşitmiş, və rəvayət etmişdir ki: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) təvaf edəndə  Ömər Ona: “Bu atamız İbrahimin Məqamıdırmı?”- dedi. O da: Bəli, dedi. Ömər: “Oranı namazgah edəkmi?”- dedi. Bundan sonra Allahu Təalə : “Məqami İbrahimi namazgah edin”. — ayəsini nazil etdi.

İbn Mərdəveyh belə deimişdir: Bizə Dəaləc bin Əhməd, o da Ğeylən bin Abdussaməddən, o da Məsruk bin Mərzəbən, o da Zəkəriya bin əbi- Zaidədən, o da Əbu İshaqdan, o daAmr bin Məymundan , o da Ömər bin Xattabdan xəbər verdi ki, o məqami İbrahimdən keçdi: “Ey Allahın Rəsulu, Rabbimizin dostunun məqaminda dayənmayəqm?.” – O da; Dayənaq, dedi. “Oranı namazgah etməyəkmi?”- dedi.Çox keçmədi ki, “Məqami İbrahimi namazgah edin “.  ayəsi nazil oldu .

İbn Mərdəveyh belə demişdir: Bizə Əli İbn Əhməd İbn Muhamməd Qəzvini, o da Əli İbn Hüseyndən, o da Cüneyddəno da, Hişam bin Xaliddən o da  Vəliddən, o da Malik bin Ənəsdən, o da Cəfər bin Muhamməddən, o da atasından rəvayət etdi ki, Cabir demişdir: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkənifəth etdiyi gün Məqami İbrahimdə dayəndı, Ömər Ona “ Ey Allahın Rəsulu ,  bu, Allahu Təalənin “Məqami İbrahimi namazgah edin” -dediyi yerdirmi?” O da ; bəli , dedi. Vəlid  Malikdən soruşdu ki: “Sənə oranı namazgah edin” şəklində mi rəvayət etdi?”. – dedim. O da: Bəli, dedi. Bu rəvayətdə belə hadisə belə baş vermişdir, bu rəvayət qəribdir. Nəsəi də Vəlid bin Muslim hədisini bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Buxari də bu ayə haqqında belə demişdir. Burada keçən mesabətən yesubuna “dönərlər”mənasındadır, demişdir.

Bizə Müsəddəd, o da yəhyadan, o da Hümeyddən, o da Ənəs İbn Malikdən rəvayət etdi ki., Ömər İbn Xəttab belə demişdir: Üç yerdə Rəbbimə müvafiq oldum, və ya üç yerdə Rəbbim mənə müvafiq oldu. Ey Allahın Rəsulu Məqami İbrahimi namazgah etsəydin, dedim. Bu haqda “Məqami İbrahimi namazgah edin” ayəsi endi. Ey Allahın Rəsulu sənin yanına yaxşılar da pislər də gəlir, möminlərin analarına əmr etsəydin örtüya bürünərdilər, dedim. Bu haqda Allah Təala hicab ayəsini endirdi. Deyir ki, eşitdiyimə görə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)in bəzi qadınları ilə sıxıntısı olmuşdu, qadınların yanına getdim: ya bu işə bir son qoyun ya da Allah ona sizin yerinizə daha yaxşılarını verər, dedim. Axırda bir qadın gəldi və : Ey Ömər, Rəasullullah öz qadınlarına öyüd vermədiyi halda sənmi verirsən?, dedi. Bu haqda Allah Təala “Rəbbi sizin əvəzinizə ona sizdən daha yaxşı zövcələr verə bilər” (Təhrim, 5) ayəsini endirdi.

İbn Əbu Məryam belə demişdir: Bizə yəhya İbn Əyyub o da Hümeyddən belə dedi: Ənəsdən dedi ki,  Ömər radiyAllahu anhdan belə eşirtim. Allah ikisindən də razı olsun. Buxari burada bu şəkildə çatdırmışdır. İkinci yolu Şeyx İbn Əbi Məryam əl Misri deyilən Səid İbn Hakəmə əsaslanır. Kutubi Sittədən bunu yalnız Buxari təxric etmişdir, digərləri də digər yollarla ondan rəvayət etmişdirlər. Bu qırıq isnadla rəvayət edilməsində məqsəd, hədisin sənədinin muttasıl (yəni bütöv, bitişik, əlaqəli) olduğunu bəyan etməkdir. Onu qırıq gətirməsininsəbəbi budur: Çünki yəhya İbn Əyyub əl Ğafiki haqqında bəzi tənqidi məlumatlar var. Necə ki, Əhməd İbn Hənbəl onun haqqında: hafisəzi zəifdir, demişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Hüşeym o da Hümeyddən, o da Ənəsdən rəvayət etdi ki, Ömər radiyAllahu anh belə dedi: Üç şeydə əziz və cəlil olan Rəbbimə müvafiq oldum: ya Rəsullulah, məqamı İbrahimi namazgah edərdin, dedim. Bu haqda bu ayə endi. Ey Allahın Rəsulu, qadınların yanına yaxşı da girir pis də girir, onların örtünməsini əmretsəydin dedim. Bu haqda hicab ayəsi endi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in qadınları onu qısqandılar. Mən də onlara:Rəbbi sizin əvəzinizə ona sizdən daha yaxşı zövcələr verə bilər, dedim. Ayə də bu şəkildə endi. (Təhrim, 5).

Sonra Əhməd bunu yəhyadan, İbn əbi Adiydən, ikisi də Hümeyddən, Ənəsdən, Ömər radiyAllahu annhdan belə rəvayət etmişdir:Üç şeydə Rəbbimə müvafiq oldum, yaxud üç şeydə Rəbbim mənə müvafiq oldu, dedi və bunu rəvayət etdi. Bunu Buxari, Ömərdən və İbn Avnidən, Tirmizi də Əhməd İbn Mənidən, Nəsai də yaqub İbn İbrahim Dövraqidən, İbn Macə də Muhamməd İbn Sabahdan, hamısı da Hüşeym İbn Bəşirdən belə rəvayət etmişdirlər. Bunu yenə Tirmizi, Abd İbn Hümeyddən, Həccac İbn Minhaldan, Həmmad İbn Sələmədən; Nəsai isə Hənnaddan, o da yəhya İbn Əbi Zaidədən, ikisi də Hümeyddən ki, o İbn Tiraveyh ət Təvildir, belə rəvayət etmişdirlər. Tirmizi həsən səhihdir demişdir.

Bunu  Əli əl Mədini də Zeyd İbn Zureyddən o da Hümeyddən belə rəvayət etmiş və onun hədisi səhihdir, o Bəsrəlidir, demişdir. Bunu Müslim İbn Həcac da Səhihində başqa bir sənəd və başqa bir ləfzlə rəvayət etmiş və belə demişidir: Bizə Ukbə İbn Mükərrəm, o da Səid İbn Amrdan, o da Cuveyriya İbn Əsmadan, o da Nafidən, o da İbn Ömərdən rəvayət etdi ki, Ömər belə dedi: Üç şeydə Rəbbimlə müvafiq oldum: Hicabda, Bədir əsirlərində və Məqamı İbrahimdə.

Əbu Hatim ər-Razi belə demişdir: Bizə Muhamməd İbn Abdullah əl Ənsari, o da Hüməyyad ət Tavildən, o da Ənəs İbn Malikdən rəvayət etmişdir ki, Ömər İbn Xəttab belə demişdir: Üç şeydə Rəbbim mənə müvafiq oldu, və ya mən üç şeydə Rəbbimə müvafiq oldum. Ey Allahın Rəsulu Məqami İbrahimi namazgah etsəydin, dedim. Bu haqda “Məqami İbrahimi namazgah edin” ayəsi endi. Ey Allahın Rəsulu qadınlar hicaba bürünsünlər, dedim. Bu haqda hicab ayəsi endi. Üçüncüsü də Abdullah İbn Übey öldüyü zaman, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onun namazını qılmağa gəldi: Ey Allahın Rəsulu bu kafir münafiqin namazını qılmağa gəlirsən?, dedim. O da: Sus ey Xəttabın oğlu, dedi. Bu haqda da: “Heç vaxt onlardan ölmüş bir kəsin namazını qılma, qəbrinin başında da durma” (Tövbə, 84) ayəsi nazil oldu.Bu sənəd də səhihdir. Bununla onun arasında ziddiyat yoxdur. Əksinə hamısı doğrudur. Say ilə ləfz uyğun gəlmədikdə ləfz üstün tutulur. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Cureyc belə demişdir: Mənə Cəfər İbn Muhamməd, o da atasından, o da Cabirdən: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) təvafın üç dövrəsində iti addımlarla, dördündə adi yerişlə yeridi. Bitirdiyi zaman Məqamı İbrahimə keçərək arxasında iki rəkat namaz qıldı. Sonra da“Məqamı İbrahimi namazgah edin” ayəsini oxudu.

İbn Cərir belə demişdir: Bizə yusif İbn Salman, o da Hatim İbn İsmayıldan, O da Cəfər İbn Muhamməddən, o da atasından xəbər verdi ki, Cabir dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) rüknü salamladı, üç dövrədəiti addımlarla, dördündə adi yerişlə yeridi. Sonra da Məqamı ibrahimə keçdi “Məqami İbrahimi namazgah edin” ayəsini oxudu. Məqamı özü ilə Beytin arasında tutaraq iki rəkat namaz qıldı. Bu müslimin Səhihində Hatim İbn İsmayıldan rəvayət etdiyi uzun hədisdən bir hissədir.

Buxari də öz sənədi ilə Amr İbn Dinardan rəvayət edərək, deyir ki, İbn Ömərdən onun belə dediyini eşitdim: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) gəldi, Beytullahı yeddi dövrə tavaf etdi. Məqamın arxasında iki rəkat namaz qıldı.

Bütün bunlar bildirir ki, Məqamı İbrahim dedikdə İbrahim Əleyhissalamın Kəbəni inşa edərkən üzərinə çıxdığı daş nəzərdə tutulur. Bina yüksəldiyi zaman İsmayıl Ona üzərinə çıxmaq üçün, və özünün də ona daş uzatmağı üçün bu daşı gətirdi. Bir tərəfi bitirdiyi zaman o biri tərəfə keçərək Kəbənin ətrafına fırlanırdı. Bu zaman O  daşın üstündə olardı. Bir tərəfi bitirdikləri zaman o biri tərəfə keçərdilər. Beləcə Kəbənin divarları tamamlandı. Necə ki, bunun daha geniş izahı, İbrahimlə İsmayılın Beyti inşa etmələri qissəsində gələcək. Bu da Buxari tərəfindən İbn Abbasdan rəvayət edilmişdir. Ayəq izləri daşın üstündə açıq aydın görünürdü. Bu bilinən bir şeydir. Ərəblər bunu cahilliyyadən bəri bilirdilər. Buna görə də Əbu Talib məşhur “əl-ləmiyya” qəsidəsində belə demişdir:

Ayəq izi İbrahimin  qayəda təp tazə qalar

Ayəq üstündə durar, ayəqları yalın durar.

Müsəlmanlar da buna şahid oldular. Necə ki, Abdullah İbn Vəhb belə demişdir: Mənə yunis İbn yezid, o da İbn Şihabdan rəvayət etdi ki, onlara Ənəs İbn Malik belə rəvayət etdi: Məqamı gördüm, üstündə İbrahim Əleyhissalamın barmaqları və ayəq çuxurunun izləri var idi. Ancaq insanların əllərini sürtməkləri səbəbi ilə vaxt keçdikcə yox oldu. İbn Cərir belə demişdir: Bizə Bişr İbn Muaz, o da yəzid İbn Züraydan, o da Səidən,  xəbər verdi ki, “Məqami İbrahimi namazgah edin” ayəsi haqqında Qatadə belə dedi: Orada yalnız namaz qılmaqla əmr edildilər, əllərini sürtməklə deyil. Bu ümmət əvvəlki ümmətlərin zorakılıqla etdikləri şeyləri təqlid etdilər. Topuğunun və barmaqlarının izini görənlər bizə xəbər verdilər. Təəssüf ki, Bu ümmət əllərini sürtməkdən əl çəkmədi, nəticədə izlər silinib getdi.

Mən də deirəm ki, bu məqam əvvəlcə Kəbə divarına bitişik idi. yeri də bu günə qədər daş tərəfində qapının yanında bilinir. İçəri girənin sağına düşür. Orada ayrı bir yeri var idi. Xəlil əleyhissalam Evin inşasını bitirəndə onu Kəbə divarının yanına qoydu yaxud bina onun yanında bitdi. O da bunun üçün onu orada saxladı. Allah ən doğrusunu biləndir. Təvafı bitirdikdə orada namaz qılmaq əmr edildi. İbrahimin məqamında olması da münasib oldu, çünki Kəbə də orda bitmişdi. Onu Kəbə divarından möminlərin əmiri Ömər İbn Xəttab geriya çəkdi. Ömər radıyAllahu anhu tabeolmağımız  əmr edilən, hidayət öndəri,raşidi xəlifələrdən biridir. O Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm): “Məndən sonra iki nəfərə tabe olun: Əbu Bəkrlə Ömərə” dediyi iki nəfərdən biridir. Quran orada namaz qılma mövzusunda onun rəyinə uyğun olaraq nazil olmuşdur. Bunun üçündür ki, səhabələrdən heç kimsə ona qarşı çıxmadı. Allah onların hamısından razı olsun.

Abdurrazzaq,o da İbn Cureycdən, o da  Atadan və başqa bir dostumuzdan nəql etdi ki: Onu yerindən ilk dəfə yerindən tərpədən Ömər İbn Xəttab radıyAllahu anhdır. yenə Abdurrazzaq Mamərdən o da Humeyd Əl-Ərəcdən o da Mucahiddən nəql etdi ki: Məqamı yerindən ilk dəfə tərpədərək indiki yerinə çəkən Ömər İbn Xəttab radıyAllahu anhdır. Hafiz Əbu Bəkr Əhməd İbn Əli İbn Hüseyn Beyhəqi belə demişdir: Bizə Əbu Hüseyn İbn Fadl Qattan o da Qadi Əbu Bəkr Əhməd İbn Kamildən o da Əbu İsmayıl Muhəmməd İbn İsmayılƏs-Süləmidən o da Əbu Səbitdən o da Dəravardidən, o da Hişam İbn Urvədən o da atasından o da Aişə radıyAllahu anhadan nəql etdi ki: Məqam Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) və Əbubəkr (radiyAllahu anh) zamanında Allahın evinə bitişik idi. Sonra Ömər İbn Xəttab (radıyAllahu anh) onu geri çəkdi. Bu da yuxarıda qeyd edilənlə bərabər sağlam bir sənəddir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam o da İbn Əbi Ömər Əl-Ədənidən o da zamanında məkkəlilərin imamı olan Sufyan İbn Uyaynədən rəvayət etdi ki: Məqam Beytullahın bir tərəfində idi. Ömər Peyğəmbər sAllahu aleyhi və səlləmdən və “İbrahim məqamını namazgah edin” ayəsindən sonra onun yerini dəyişdirdi. Dedi ki, Ömər onun yerini dəyişdirdikdən sonra onu sel apardı. Ömər də onu orayə yenidən gətirdi. Sufyan belə dedi: yeri dəyişdirilmədən əvvəl Kəbə ilə arasında nə qədər məsafə var idi bilmirəm, bitişik idi yoxsa ayrı, onu da bilmirəm, dedi. Bu rəvayətlər izah etdiyimiz kimi bir birini dəstəkləyici mahiyyatindədir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Hafiz Əbu Bəkr İbn Mərduveyh belə demişdir: Bizə Əbu Amr o da Muhəmməd İbn Abdulvahhab o da Adəm İbn əbi İyas təfsirindən o da Şərikdən o da İbrahim İbn Muhacirdən o da Mucahiddən rəvayət edir ki: “Ömər İbn Xəttab: Ey Allahın Rəsulu kaş ki, məqamın arxasında namaz qılsan” dedi. Buna müvafiq olaraq Allah Təala “İbrahim məqamını namazgah edin” ayəsini nazil etdi. Məqam əvvəldə Evin yanında idi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu indiki yerinə gətirdi. Mucahid belə demişdir: Ömər bir rəy irəli sürərdi Quran da ona müvafiq olaraq enərdi. Bu Mucahiddən gələn mürsəl bir xəbərdir. yuxarıda qeyd edilən: Məqamın yerindən ilk tərpədən  Ömər İbn Xəttab radıyAllahu anhdır rəvayətinə müxalifdir. Bu yuxarıdakı ilə dəstəklənmə ilə yanaşı İbn Mərduveyh yolundan edilən rəvayətdən daha sağlamdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Həsən Bəsri Allah Təalanın “Biz İbrahimlə və İsmaillə:………….. təmizləyin!’– deya əhdləşdik” bu ayəsində belə demişdir: Allah onlara evini əziyyat verici vəmurdar şeylərdən təmizləmələrini və ona bu kimi şeylərin toxunmamasını əmr etdi. İbn Cureyc deyir ki: Atayə: “Ayədə qeyd edilən əhd nədir?” dedim. O da: əmrdir, dedi. Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm də əmirdir demişdir. Belə görsənir ki, bu kəlamınərəbcə “ilə” sözü ilə qeyd edilməsi təqdim və vəhy etdik mənasında olmasındandır. Səid İbn Cubeyr nəql etdi ki, İbn Abbas‘Evimi təvaf edənlər üçün…..təmizləyin!’ ayəsi haqqındabelə demişdir:: yəni bütlərdən. Mucahid və Səid İbn Cubeyr ‘Evimi təvaf edənlər üçün…..təmizləyin!’ ayəsi haqqında  demişlər: yəni bütlərdən, söyüşdən, yalan sözdən və murdar şeylərdən deməkdir. İbn Əbi Hatim belə demişdir: Ubeyd İbn Umeyr, Əbu Aliyə, Səid İbn Cubeyr, Mucahid, Ata və Qatadədən nəql edilir ki, onlar demişlər:“evimi təmizləyin”ayəsi, Lə iləhə İllAllah deyarək şirkdən təmizləyin deməkdir.

“Təvaf edənlər üçün”: Beytullahı təvaf etmək bilinən bir şeydir. Səid İbn Cubeyr“təvaf edənlər üçün” ayəsin haqqında, yəni ona qürbətdən gələnlər üçün deməkdir, demişdir.Ərəbcə “əl-Akifin”sözü də orada yaşayənlar deməkdir, demişdir. Qatadə ilə Rəbi İbn Ənəsdən də belə rəvayət edilmişdir. Onlar bunu orada yaşayən yerlilərlə təfsir etmişdirlər. Necə ki, Səid İbn Cubeyr də belə demişdir. yəhya İbn Qattan Abdulməlik İbn Əbi Suleymandan o da Ata “əl-akifin” şəhərlərdən orayə gəlib orada qalanlardır, dedi. O  bizə belə dedi: Biz qonağıq siz isə yerlisiniz. Vəki Əbu Bəkr Əl-Huzəlidən o da Atadan nəql etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Orada oturanlar əl-akifin-dəndir.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə atam, o da Musa İbn İsmayıldan o da Həmmad İbn Sələmədən o da Səbitdən nəql etdi ki, Abdullah İbn Ubeyd İbn Umeyrə: Mən Əmirin vəzifələndirdiyi adamam, məndən Məscidi Haramda yatanlara mane olmağım istənilir, çünki onlar cünub olurlar, dəstəmazları pozulur, dedim. O da: Etmə, çünki İbn Ömərə də eyni sualı soruşdular: Onlar oradakıəl akifindir, dedi. Bunu Abd İbn Humeyd Suleyman İbn Hərbdən o da Həmmad İbn Sələmədən belə rəvayət etmişdir.

Mən də deyirəm ki: Səhihdə sabit olduğuna görə İbn Ömər subay ikən Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)in məscidində yatardı.

“Rüku və səcdə edənlər üçün” Vəki Əbu Bəkr Əl-Huzəlidən o da Atadan nəql edir ki, İbn Abbas: Rüku və səcdə edənlər ayəsində belə demişdir: Əgər namaz qılandırsa o kimsə rüku və səcdə edənlərdəndir. Ata ilə Qatadə də belədemişdilər. İbn Cərir rahimahullah belə demişdir: Ayənin mənası belədir: Biz İbrahim ilə İsmayıla Evimi təvaf edənlər üçün təmiz saxlamalarını əmr etdik. Bizə Evi üçün əmr etdiyi təmizlik, onun bütlərdən, orada bütlərə ibadət etdməkdən və şirkdən təmizlənməsidir. Sonra da İbn Cərir : Əgər desələr ki  “İbrahimin inşasından əvvəl orada bir şey var idimi ki, onu təmizləməsi əmr edildi?” dedi. Bu  suala iki cür cavab verdi:

Birincisi, Evin yanında Nuh zamanından ibadət edilən hər cür bütlərdən təmizləmələrini əmr etdi ki, özlərindən sonrakılar üçün sünnə (yol, adət, ənənə) olsun. Çünki, Allah Təala İbrahimi özünə tabe edilən bir imam təyin etdi. Necə ki, Əbdurrəhman İbn Zeyd belə demişdir: “Evimi təmizləyin” : Müşriklərin təzim edərək ibadət etdikləri bütlərdən təmizləyin.

Mən də deyirəm ki, bu cavab İbrahim aleyhissalamdan əvvəl orada bütə ibadət etdiklərinə görə verilmişdir. Bu da günahdan məsum olan Muhəmməddən (salləllahu aleyhi və səlləm) gələn bir dəlilə əsaslanmalıdır.

İkinci cavab, onlara binanı inşa edərkən ixlaslı olub bir tək Allaha ibadət etmələrini əmr etmişdir. Onlar da onu şirk və şübhədən təmiz olaraq etdilər. Necə ki, belə demişdir: “Allah elçilərini toplayəcağı gün deyacəkdir: ‘Sizə nə cavab verildi?’ Onlar isə: ‘Bizim elmimiz yoxdur. Şübhəsiz ki, qeybləri bilən Sənsən!”– deyacəklər. (Maidə, 109) “İbrahim ilə İsmayıla Evimi təmizləyin deya əhdləşdik”ayəsi də belədir ki, onu mənə şirkdən və şübhədən azad olaraq inşa edin, deməkdir. Necə ki, Suddi “Evimi təmizləyin” ayəsində: Evimi təvaf edənlər üçün inşa edin, demişdir.

Bu cavabın mənası budur: Allah Təala İbrahim ilə İsmayıl aleyhimussalama Kəbəni yalnız Şəriksiz Allahın adına tikmələrini əmr etdi. yəni oranı Təvaf edənlərə, orada qalanlara, rüku və səcdə edərək namaz qılanlaratikməyi əmr etdi. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Bir zaman Biz İbrahimə evin yerini Nisən verib: ‘Mənə heç bir şeyi şərik qoşma, evimi təvaf edənlər, namaza duranlar, rüku və səcdə edənlər üçün təmizlə!’ (Həcc, 26-27).

Fəqihlər Beytullahın yanında namaz qılmaq mı yoxsa onu təvaf etmək mi daha fəzilətlidir deya ixtilaf etmişdirlər. Malik rahimahullah: Ətraf şəhərlərdən gələnlər üçün təvaf daha fəzilətəlidir, demişdir. Cumhur da: Mütləq olaraq namaz daha fəzilətlidir, demişdir. Hər iki rəyin dəlilləri Əhkam kitablarında izah edilmişdir. Bundan məqsəd, müşrikləri Kəbənin yanında tayı və bərabəri olmayan Allaha şirk qoşmaqdan və möminləri oradan çəkindirməkdən imtina etdirməkdir. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Kafir olanlara, (insanları) həm Allah yolundan, həm də bütün insanlar – istər yerlilər, istərsə də gəlmələr üçün qurduğumuz Məscidulharamdan sapdıranlara və orada zülm etməklə dönmək istəyanlərə üzücü bir əzab daddıracağıq” (Həcc, 25).

Sonra Allah Təala beytin şəriki olmayan bir tək Allaha ibadət üçün qurulduğunu zikr etdi. Bu ibadət də ya təvafla və yaxud namazla ola bilər. Həcc sürəsində bunun üç hisəsini zikr etdi: qiyam rüku və səcdə. Orada qalanları (əl akifin) zikr etmədi, çünki daha öncə “orada yerli ilə gəlmə birdir” (Həcc, 25) demişdir. Bu ayədə isə həm təvaf edənləri həm də orada oturanları (əl akifini) zikr etdi. Rüku və səcdəni zikr edərək qiyamdan bəhs etmədi. Çünki, bilinən odur ki, rüku və səcdə ancaq qiyamdan sonra olur. Bunda eyni zamanda həcc etməyən yəhudi və xaçpərəst əhli-kitab üçün də rəddiya vardır. Çünki onlar İbrahim ilə İsmayılın fəzilətini qəbul edirlər, bu Evi həcc, ümrə, etiqaf və namaz üçün tikdiyini bilirlər, amma buna baxmayəraq sadalananlardan heç birini etmirlər. O zaman Allahın İbrahim Xəlilə qanun etdiyi şeyləri özləri etmədikləri halda onanecə tabe olmuş olurlar? İmran oğlu Musa və digər Peyğəmbərlər həcc etmişdirlər. Necə ki, özündən danışmayən “Bu, ona təlqin edilən bir vəhydir” (Nəcm,  4) olan məsum Peyğəmbər bunu xəbər vermişdir.

Bu vəziyyətdə sözün təqdiri (gizli mənası) belə olur “İbrahimin yanına gəldik” yəni daha əvvəl İbrahim ilə İsmayıla vəhy etdik: “’Evimi təvaf edənlər, orada qalanlar, rüku və səcdə edənlər üçün təmizləyin!’– deya” yəni onu şirk və şübhədən təmizləyin. İkiniz onu sırf Allah üçün inşa edin ki, orada təvaf etsinlər, orada qalsınlar (akifin), rükü və səcdə edsinlər. Məhz məscidlərin təmizlənməsi bu ayədən və “(Bu nur) Allahın, tikilib ucaldılmasına və içində Öz adının zikr edilməsinə izn verdiyi evlərdədir. Orada səhər-axşam Ona təriflər deyirlər” (Nur, 36) ayəsindən və xüsusi olaraq məscidlərin təmizlənməsini buyuran bir çox hədislərdən götürülmüşdür.

Sünnədə çox saylı hədislər vardır ki, orada məscidlərin təmizlənməsi gözəlləşdirilməsi və başqa işlər əmr olunmuşdur. Həmin işlər arasında oranın çirkin, murdar və bu kimi şeylərdən qorunması göstərilmişdir.

Bunun üçündür ki, Peyğəmbərimiz salləllahu aleyhi və sələm: Bu məscidlər nə üçün inşa edilmişdirsə onun üçün də inşa edilmişdir, demişdir. Mən də bunun üçün xüsusi bir hissə hazırladım. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

İnsanlar Kəbəni ilk dəfə kimin inşa etdiyində ixtilaf etmişdirlər. Adəmdən əvvəl mələklər inşa etdilər deyilmişdir. Bu da Əbu Cəfər Əl-Bakir Muhəmməd İbn Əli İbn Hüseyndən rəvayət edilmişdir. Bunu Qurtubi də bu ləfzlə qeyd etmişdir ki, bu da qəribdir. Adəm əleyhissalam etdi deyilmişdir. Bunu Abdurrəzzaq İbn Cureycdən, o da Atadan, Səid İbn Museyyibdən və digərlərindən rəvayət etmişdir. Adəm onu beş dağdan gətirdiyi daşlarla inşa etmişdir: Hira, Turi Sina, Zeytun (Qüdsdə dağ), Livan (İdris ) və Cudidən. Bu da qəribdir. İbn Abbas KƏbu-Əhbar, Qatadə və Vəhb İbn Münəbbihdən: Onu ilk inşa edən Şis əleyhissalamdır, dedikləri rəvayət edilmişdir. Bunları rəvayət edənlərin çoxu onu əhli-kitabdan götürür. Bunlar nə təsdiq edilməz nə də yalanlanmazlar. Ümumi olaraq etimad edilməz amma bu haqda səhih bir hədis olarsa başımız və gözümüz üstə yeri var.

Necə ki, İbrahim: “Ey Rəbbim! Buranı təhlükəsiz bir şəhər et, onun əhalisinə, – onlardan Allaha və Axirət gününə iman gətirənlərə – (hər növ) məhsullardan ruzi ver!” demişdir.  İmam Əbu Cəfər İbn Cərir belə demişdir: Bizə İbn Bəşşar o da Abdurrahmən İbn Mehdidən o da Sufyandan o da Əbu Zübeyrdən o da Cabir İbn Abdullahdan nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: İbrahim Beytullahı haram (toxunulmaz) və əmin etdi, mən də Mədinəni iki dağın arasında haram etdim; belə ki ovu ovlanmaz, ağacları kəsilməz. Nəsai də bunu Muhamməd İbn Bəşşar o da Bündardan belə rəvayət etmişdir. Onu Muslim də Əbu Bəkir İbn Əbi Şeybə ilə Amr İbn Nakiddən, ikisi də Əbu Əhməd Əz-Zubeyrdən o da Sufyandan belə rəvayət etmişdir.  yenə İbn Cərir belə demişdir: Bizə Əbu Kureyb ilə Əbussaib o da İbn İdrisdən; bizə Əbu Kureyb o da Abdurrahim Razidən -hər iki yoldan: Əşasdan eşitdik, dedilər, o da Nafidən o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: İbrahim Allahın qulu və Xəlili idi. Mən də Allahın qulu və Rəsuluyam. İbrahim Məkkəni haram etdi, mən də Mədinəni iki dağın arasında haram edirəm, ağaclarını və ovunu. Orada hərb üçün silah daşınmaz, ağac kəsilməz, ancaq dəvə yemi olaraq istifadə edilər. Bu sənəd qəribdir, Kutubi Sittədə heç yoxdur. Hədisin əsli Səhih Muslimdə başqa bir yoldan Əbu Hureyrə radıyAllahu anhdan rəvayət edilmişdir: İnsanlar nübar meyvə gördükləri zaman onu Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)ə gətirirdilər. O da aldığı zaman: “Allahım meyvəmizə bərəkət ver, Mədinəmizə bərəkət ver. Ölçümüzə və çəkimizə bərəkət ver. Allahım İbrahim qulun, Xəlilin və Peyğəmbərindir. O sənə, Məkkə üçün dua etdi,mən də sənə onun Məkkə üçün duası kimi Mədinə üçün dua edirəm, həm də bir misli daha çox” deyar sonra ən kiçik uşağı çağırar və o meyvəni ona verərdi. Bir ləfzdə də “bərəkətinə bərəkət qat” deyar sonra meyvəni yanındakı uşaqların ən kiçiyinə verərdi. Muslimin ləfzi belədir.

Sonra İbn Cərir belə dedi: Bizə Əbu Qureyb o da Quteybə İbn Səiddən o da Bəkr İbn Mudardan o da İbn Əl-Həddən o da Əbu Bəkr İbn Muhəmməddən o da Abdullah İbn Amr İbn Osmandan o da Rəfi İbn Hədiçdən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: İbrahim Məkkəni haram etdi, mən də iki dağın arasını¹ (Mədinəni) haram edirəm. Bunu ancaq Muslim rəvayət etmişdir^{2(Kutibi sittədə)}. Onu Quteybədən o da Bəkr İbn Mudardan belə rəvayət etmişdir. Ləfzləri eynidir. İki Səhihdə Ənəs İbn Malikdən rəvayət edilir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Əbu Talhayə: Mənə uşaqlarınızdan xidmətçilik edə biləcək bir nəfər tap, dedi. Əbu Talha çıxdı, məni tərkinə mindirdi, məndə hər dayəndığı yerdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)ə xidmət edərdim.  Sonra yoluna davam etdi, Uhudu gördükdə: Bu dağ bizi sevir, biz də onu sevirik, dedi. Sonra yüksəkllikdən Mədinəni gördükdə dedi: Allahım, mən onun iki dağ arasındakı hissəsini haram edirəm, necə ki, İbrahimin Məkkəni haram etdiyi kimi. Allahım onların ölçü və çəkisinə bərəkət ver. Bir ləfzdə də belə demişdir: Allahım onların ölçülərinə bərəkət ver, “saa”larına bərəkət ver, “mud” larına  bərəkət ver. Buxari: Mədinə əhalisini qəsd etdi, demişdir. Bir daha iki səhihdə Ənəsdən rəvayət edilir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Allahım Məkkəya verdiyin bərəkətin iki qatını Mədinəyə ver. Abdullah İbn Asim radiyAllahu anhdan rəvayət edilir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: İbrahim Məkkəni haram etdi və ona dua etdi. Mən də İbrahim Məkkəni haram etdiyi kimi Mədinəni haram edirəm. İbrahim Məkkə üçün dua etdiyi kimi mən də onun“mud”duna və “saa”sı üçün dua edirəm. Bunu Buxari rəvayət etmişdir, ləfz onundur. Müslimin ləfzi isə belədir: İbrahim Məkkəni haram etdi və sakinləri üçün dua etdi. Məndə Mədinəni haram etdim və İbrahimin Məkkəni haram etməsi kimi. İbrahim Məkkə sakinləri üçün dua etdiyi kimi mən də Mədinə sakinləri üçün, saa və muddu üçün dua etdim.

Əbu Səid radiyAllahu anhdan rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişidir: Allahım İbrahim Məkkəni haram etdi onu haram qıldı. Mən də Mədinəni haram edirəm: Oranın iki dağı arasında qan tökülməz, döyüş üçün silah daşınmaz, yem xaricində ağac kəsilməz. Allahım Mədinəmizə bərəkət ver, Allahım saamıza bərəkət ver, Allahım muddumuza bərəkət ver. Allahım bərəkətinə iki bərəkət ver. Bunu Müslim rəvayət etmişdir. Mədinənin haramlığına dair hədislər çoxdur. Biz onlardan Məkkənin haramlığı ilə əlaqəli olanlarını seçdik. Çünki bunda Quran ayəsinə uyğunluq vardır. Məkkənin İbrahim əleyhissalamın dili ilə haram qılındığını söyləyanlər bu dəlillərə əsaslanmışdırlar. Dünya yaradıldığından bəri haramdır deyanlər də vardır ki, o daha aydın və daha qüvvətlidir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təalanın Məkkəni göyləri və yeri yaratmadan əvvəl haram etdiyinə dair başqa hədislər vardır. Necə ki, iki səhihdə Abdullah İbn Abbsadan belə rəvayət edilmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi vəs səlləm) Məkkənin fəthində belə dedi: Bu şəhəri Allah göyləri və yeri yaratdığı gün haram qıldı.O Allahın haram qılması ilə qiyamət gününə qədər haramdır. Məndən öncə heç kimə orada döyüşmək halal qılınmadı. Mənə də ancaq gündüz bir saat halal qılındı. O Allahın haram qılması ilə qiyamət gününə qədər haramdır; tikanı kəsilməz, ovu hürdütülməz, itəni götürülməz, ancaq taniyən götürə bilər. Otu qopardılmaz. Bu zaman Abbas: Ey Allahın Rəsulu izhiri istisna et çünki onu dəmirçilər və ev tikmək üçün istifadə edirlər. O da: izhir istisnadır dedi. Bu Müslimin ləfzidir. O ikisinin Əbu Hureyrədən də bənzər rəvayətləri vardır. Sonra Buxari bunun ardınca belə demişdir: Bizə Əban İbn Saleh, o da Həsən İbn Müslimdən rəvayət etdi ki, Safiya binti Şeybə demişdir: Rəsulullah sallllahu aleyhi vəsəlləmin belə dediyi eşitdim. Buxarinin müalləq rəvayət etdiyi bu hədisi, İmam Əbu Abdullah İbn Macə, Muhamməd İbn Abdullah İbn Numeyrdən, o da  yunis İbn Bukeyrdən, o da Muhamməd İbn İshaqdan, o da Əban İbn Salehdən, o da Həsən İbn Müslim yannakdan rəvayət etmişdir ki, Safiya İbn əbi Şeybə belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dən Məkkənin fəthində belə dediyi eşitdim: Ey insanlar Allah Məkkəni göyləri və yerləri yaratdığı gündə haram etdi. Artıq o qiyamət gününə qədər haramdır; ağacı kəsilməz, ovu hürkütülməz, axtaran xaricində itəni götürülməz. İbn Abbas:  izhiri istisna et, o evlər və qəbirlər üçündür, dedi. O da izhir müstəsnadır, dedi.

Əbu Şüreyh Əl-Ədəvi Amr İbn Səidə, O Məkkəya bir dəstə göndərərkən, belə dedi:Ey Əmir, mənə icazə ver sənə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkəni fəth etdiyi günün səhəri dediyi sözləri söyləyim, onu iki qulağım eşitdi, qəlbim əzbərlədi, danışarkən gözlərim gördü. O Allaha həmd səna etdikdən sonra belə dedi: Məkkəni Allah haram etdi. Onu insanlar haram etmədi.  Allaha və axirət gününə inanan kimsə üçün orada qan tökməsi və ağacını kəsməsi halal deyildir. Əgər bir kimsə Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) örnək göstərərək özünə rüxsət çıxarmaq istəyarsə ona belə deyin: Allah, Rəsuluna icazə verdi, sizə vermədi. “Mənə də ancaq gündüz bir saat icazə verdi. Sonra dünənki haramlığına qayıtdı. Burada olanlar olmayanlara çatdırsınlar.” Əbu Şureyhə: “Amr sənə nə dedi?” dedilər. O da: Ey Şureyh, mən bunu səndən daha yaxşı bilirəm, Əl-haram nə asini, nə əli-qanlı qaçanı, nə də fəsad edərək qaçanı himayə etməz, dedi. Bu ləfz Muslimindir.

Bu bilindikdə Allahın Məkkəni göyləri və yeri yaratdığı gündə haram etdiyini göstərən hədislərlə onu İbrahim əleyhissalamın haram etdiyini göstərən hədislərin arasında ziddiyyat yoxdur. Çünki İbrahim əleyhissalam Allahın ondakı hökmünü və onu haram etdiyini çatdırmışdır. O, İbrahim əleyhissalam onu tikmədən əvvəl də Allah qatında haram idi. Necə ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də Allah qatında son Peyğəmbər olaraq yazılı idi, Adəm hələ palçığın içində idi. Bununla bərabər İbrahim əleyhissalam “Rəbbimiz, onların içindən onlara bir Peyğəmbər göndər” (Bəqərə, 129) demişdir. Allah da öz elmi və təqdiri sayəsindəonun duasına cavab vermişdir. Buna görə də hədisdə belə gəlmişdir: “Səhabələr: Ey Allahın Rəsulu, bizə işinin başlanğıcını xəbər ver, dedilər. O da, belə dedi: mən atam İbrahimin, əleyhissalam, duası, Məryam oğlu İsanın müjdəsiyam. Anam özündən nur  çıxdığını və Şamın saraylarını aydınlatdığını gördü.”yəni bizə işinin necə zühur etdiyini xəbər ver, dedilər. Necə ki irəlidə gələcəkdir.

O ki qaldı, Məkkənin Mədinədən üstün olduğu- necə ki, cumhur bu rəydədir, vəya Mədinənin Məkkədən üstün olduğu necə ki, Malik və dostları da bu rəydədir, məsələsinə gəldikdə, bu da dəlilləri ilə bərabər başqa bir yerdə zikr ediləcəkdir, inşəAllah. Etimadımız Allahadır.

Allah Təala Xəlilindən xəbər verərək belə demişdir: “Rəbbim, buranı əmin bir şəhər et” yəni qorxudan əmin et, əhalisi qorxmasın. Allah da bunu həm şəriətlə həm də qədərlə etdi. Necə ki belə demişdir: “Orayə kim girərsə əmin olar” (Əli İmran, 97).“Məgər onlar, ətraflarındakı insanlar yaxalandıqları halda, onlar üçün müqəddəs, təhlükəsiz bir yer etdiyimizi görmürlərmi?(Ənkəbut, 67). Bundan başqa ayələr də vardır. Orada savaşın haram olduğuna dair hədislər də yuxarıda qeyd edilmişdir. Səhih Muslimdə Cabir, Rəsulullahsalləllahualeyhi və səlləmdən belə dediyini eşitdim, demişdir: Bir kimsənin Məkkədə silah daşıması halal deyildir. Bu surədə də “Rəbbim bu şəhəri əmin et” demişdir, yəni bu yeri əmin et, deməkdir. Belə deməsi münasib olmuşdur ki, bu da Kəbənin tikilməsindən əvvəl idi. Allah Təala İbrahim sürəsində də:Necə ki ibrahim, Rəbbim buranı əmin bir şəhər et demişdir, buyurmuşdur. Bu da burada münasibdir. Çünki Alah bilir, bu sanki beyt inşa edildikdən və əhalisi orayə yerləşdikdən sonra ikinci dəfə dua kimi olmuşdur. Və bu İshaqın doğulmasından sonra deyilmişdir ki, oda İsmayıldan on üç yaş kiçik idi. Buna görə də duanın sonunda “Qoca vaxtımda mənə İsmaili və İshaqı bəxş edən Allaha həmd olsun! Həqiqətən, Rəbbim duaları eşidəndir.” (İbrahim, 39) demişdir.

“Əhalisindən Allaha və axirət gününə iman edənlərə məhsullardan ruzi ver, demişdir. Allah da: ‘Mən kafir olanlara bir qədər zövq almağa izn verərəm, sonra da onları Cəhənnəm əzabına giriftar edərəm. Ora necə də pis dönüş yeridir!”: Əbu Cəfər Ər-Razi belə demişdir: Bizə Rəbi İbn Ənəs o da Əbu Aliyədən o da Übey İbn Kabdab nəql edir ki: “kafir olanlara bir qədər zövq almağa izn verərəm, sonra da onları Cəhənnəm əzabına giriftar edərəm. Ora necə də pis dönüş yeridir!” ayəsində belə demişdir: Bu Allah Təalanın sözüdür. Bunu da Mucahid ilə İkrimədemişdilər. İbn Cərir də bunu doğru hesab etmiş və başqaları da “kafir olanlara bir qədər zövq almağa izn verərəm, sonra da onları Cəhənnəm əzabına giriftar edərəm. Ora necə də pis dönüş yeridir!” oxumuş, bunu İbrahimin duasından hesab etmişdirlər, demişdir. Necə ki, onu Əbu Cəfərdən o da Əbu Aliyədən rəvayət etmiş və belə demişdir: İbn Abbas: Bu, İbrahimin sözüdür, deyərdi. Rəbbindən kafirlərin azacıq zövqalmasını istəyardi. Əbu Cəfər Leys İbn Əbu Suleymdən o da Mucahiddən “kafir olanlara bir qədər zövq almağa izn verərəm”: ayəsi haqqında deyir ki: Ona da həmçinin ruzi verərəm. “Sonra da onları Cəhənnəm əzabına giriftar edərəm. Ora necə də pis dönüş yeridir!”: Muhəmməd İbn İshaq deyir ki: İbrahim Allahın dostluğunu kəsən  zalımları hətta onun zürriyatindən olsalar belə duadan istisna etdi. Çünki, soyundan da olsa əmrinə qarşı çıxanlardan ayrılmaq istəyirdi. Allah Təala da: Kim kafir olarsa mən yaxşını da pisi də ruziləndirir və onu qısa bir zaman üçün zövq almağa izn verərəm, dedi.

Xatim İbn İsmayıl Humeyd Əl-Xarratdan o da Əmmar əz Zuhənidən o da Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas bu ayə haqqında belə demişdir: İbrahim bunu bütün insanlar üçün deyil, yalnız möminlərə həsr edincə Allah da: Kim kafir olarsa onu da möminlər kimi ruziləndirərəm. Bir məxluq yaradıb ona ruzi vermərəmmi? Onları qısa bir zaman zövq almağa izn verər, sonra da onu cəhənnəm əzabına düçar edərəm. Ora isə nə pis yerdir, dedi. Sonra İbn Abbas bu ayəni oxudu: “Biz hamıya – onlara da, bunlara da Rəbbinin nemətindən veririk. Rəbbinin neməti  qadağan deyildir” (İsra, 20). Bunu İbn Mərduveyh rəvayət etmişdir. İkrimə ilə İbn Mucahiddən də eynisini rəvayət edilmişdir. Bu ayə də elədir: “De: ‘Şübhəsiz ki, Allaha qarşı yalan uyduranlar nicat tapmazlar. Dünyada faydalanar; sonra onların dönüşü Bizə olar. Sonra da küfr etdiklərinə görə onlara şiddətli əzab daddırarıq” (Yunus, 69-70). Bu ayə  belədir “Kafirin küfr etməsi səni kədərləndirməsin. Onların dönüşü Bizə olacaq. Biz də onlara etdikləri əməllər barədə xəbər verəcəyik. Həqiqətən, Allah kökslərdə olanları bilir. Biz onlara (dünyada olan) nemətlərdən az bir müddət istifadə etməyə imkan verəcək, sonra da onları ağır bir əzaba məcbur edəcəyik.” (Loğman 23-24). “Əgər insanların (kafirlik zəminində birləşmiş) vahid bir ümmətə olmasaydı, Mərhəmətli (Allahı) inkar edənlərin evlərinin tavanlarını və çıxdıqları nərdivanları da gümüşdən edərdik; evlərinin qapılarını və söykəndikləri taxtları da. Üstəlik zinət də (verərdik). Bütün bunlar sadəcə dünya həyatının keçici zövqüdür. Axirət isə sənin Rəbbinin yanında ancaq (Allahdan )qorxanlar üçündür.” (Zuxruf, 33-35).

“Sonra onu cəhənnəm əzabına düçar edərəm, ora nə pis yerdir”: yəni onu dünyada faydalandırdıqdan və onu kölgəsindən istifadə etdirdikdən sonra Cəhənnəm əzabına vasil edərəm, ora necə də pis yerdir.

Mənası belədir: Allah Təala onlara baxar, öz başına buraxar, möhlət verər, sonra da onları güclü bir şəkildə haqlıyar. Misal üçün bu ayə kimi: “Neçə-neçə şəhərlərə, (əhalisi) zülm edərkən möhlət verdim, sonra onları yaxaladım. Dönüş də ancaq Mənədir!” (Həcc, 48). İki Səhihdə belə deyilmişdir: Heç kim eşitdiyi narahat edici sözə görə Allahdan daha səbrli deyildir. Onlar ona övlad nisbət eləyirlər, O isə onlara ruzi və salamtçılıq verər. yenə Səhihdə belə deyilmişdir: Allah zalıma möhlət verər, axırda yaxalayənda isə onu buraxmaz. Sonra bunu oxudu: “Rəbbin, zülm edən məmləkətləri yaxaladığı zaman belə yaxalayır. Onun yaxalaması həqiqətən də, üzücüdür, şiddətlədir.” (Hud, 102). Bəziləri də “və mən kəfəra uməttiuhu qalilən” şəklində oxumuş və onu İbrahimin duasından saymışdırlar ki, bu da şaz bir qiraətdir, yeddi qiraətə və sözün axışına muxalifdir.  Allah ən doğrusunu biləndir.Çünki “qalə”dəki əvəzlik cumhurun oxuyuşuna görə Allahn Təalayə aiddir. Sözün axışı da bunu vacib edir. Bu şaz qiraətə görə əvəzlik İbrahimə ait olmuş olur. Bu da kəlamın nəzminə zidddir. Nöqsanlardan uzaq olan Allah ən doğrusunu biləndir.

“O zaman İbrahim və İsmail evin (Kəbənin) bünövrəsini qaldırarkən (belə) (dua etdilər): ‘Ey Rəbbimiz! bizdən qəbul et! Həqiqətən, Sən Eşidənsən, Bilənsən! Ey Rəbbimiz! İkimizi də Sənə təslim olacaq, nəslimizdən də Sənə təslim olan bir ümmət et. Bizə ibadət qaydalarını göstər və bizim tövbələrimizi qəbul et! Həqiqətən, Sən tövbələri qəbul edənsən, Rəhmlisən!”

Burada qeyd edilən qavaid kəliməsi qaidənin cəmidir, dirək vəya təməl deməkdir. Allah Təala deyir ki: ya Muhəmməd, qövmünə İbrahim ilə İsmayılın Beyti inşa etmələrini və təməllərini yüksəltmələrini xatırlat. Onlar “Rəbbimiz, bizdən qəbul et. Şübhəsiz sən hər şeyi bilən və eşidənsən” deyərdilər. Qurtubi və digərləri Ubey ilə İbn Məsuddan ayəni belə oxuduqlarını nəql etmişdirlər: “Və iz yarfəu İbrahimul qavaidə minəl beyti və İsmayılu və yaquləni Rabbəna təqabbəl minnə innəkə əntəs səmiul alim”

Mən də deyirəm ki: sonradan gələn bu qism də bunu göstərir: “Ey Rəbbimiz! İkimizi də Sənə təslim olacaq, nəslimizdən də Sənə təslim olan bir ümmət et”: O ikisi saleh əməldədirlər, Allah Təaladan həmin əməlin qəbul etməsini istəyirlər. Necə ki, İbn Əbi Hatim Muhəmməd İbn yəzid İbn Huneys Əl-Məkkidən nəql edir ki, Vuheyb İbn Vərd: “O zaman İbrahim və İsmail evin (Kəbənin) bünövrəsini qaldırarkən (belə) (dua etdilər): ‘Ey Rəbbimiz! (bunu )bizdən qəbul et!” ayəsini oxudu, sonra da ağladı və: Ey Rəhman,  Xəlilin Sənin Evinin təməllərini yüksəldir, yenə də səndən qəbul olunmaz deya qorxur, dedi. Bu Allah Təalanın ixlaslı möminlərinin halını anlatmasına bənzəyir. “Onlar ki, verdiklərini verirlər, sədəqə nəfəqə və yaxılıq umulan şeyləri verirlər, qəlbləri də qorxar” yəniqorxar ki ondan qəbul olunmaz” (Muminun, 60). Necə ki səhih hədisdə Aişə Rəsulullahdən (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət etmişdir. İrəlidə gələcəkdir.

Bəzi təfsirçilər: Təməlləri yüksəldən İbrahim, dua edən də İsmayıl idi demişdilər. Doğrusu ikisi də yüksəldir və belə dua edirdilər, necə ki izahı gələcəkdir. Buxari burada bir hədis rəvayət etmişdir, biz də onu gətirəcək sonra da bununla bağlı rəvayətləri verəcəyik. Buxari (rahmətullahi aleyh) belə demişdir: Bizə Abdullah İbn Muhəmməd o da Abdurrazzaqdan o da Mamərdən o da Əyyub Sahtiyənidən o da Kəsir İbn Kəsir İbn Abdulmutallib İbn Əbi Vədadan (biri digərindən daha çox rəvayət edir) o da Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas belə demişdir: Qadınlardan ilk kəmər istifadə edən İsmayılın anasıdır. Sarayə görə hamiləiyini gizlətmək üçün kəmər taxdı. Sonra İbrahim onu və süd əmməkdə olan oğlu İsmayılı gətirdi, onları Evin yanında böyük ağacın həndəvərində Zəmzəmin üst tərəfində məscidin yuxarısına yerləşdirdi. O vaxt Məkkədə heç kim yox idi. Orada su da yox idi. O ikisini orada qoydu. yanlarına içində xurma olan bir torba və içində su olan bir qab qoydu. Sonra İbrahim geri qayıtdı. İsmayılın anası onun arxasına düşdü: “Ey İbrahim, hara gedirsən, bizi kimsəsiz vadidəmi qoyursan?” dedi. Bunu bir neçə dəfətəkrarladı. İbrahim ona cavab vermirdi. Qadın: “Bunu sənə Allahmı əmr etdi? dedi. O da “Bəli” dedi. Qadın da: “Elədirsə O bizi naümid çarəsiz hədər etməz” dedi, sonra da geri qayıtdı.

İbrahim getdi, onların görə bilmədikləri təpəya gəldikdə, üzünü Beytullaha çevirdi, əllərini qaldırd, sonra da bu dualları etdi: “Ey Rəbbimiz! Mən nəslimdən bəzisini Sənin mühafizə olunan Evinin yaxınlığında, heç bir bitki olmayan bir vadidə sakin etdim.” (İbrahim, 37). Hətta oxuya oxuya ayənin bu hissəsinə çatdı “onlar şükr etsinlər”. İsmayılın anası İsmayılı əmizdirməya və o sudan içməya başladı. Sonunda qabdakı su bitdi, oğlu susadı. Qadın onun qıvranmasına baxdı, görməmək üçün aralandı. Ən yaxın dağ olaraq Səfanı gördü. Üstünə çıxdı, sonra kimisə görmək ümidi ilə vadiya geri qayıtdı. Heç kimi görmədi. Səfadan endi, vadiya çatanda ətəyinin ucunu qaldırdı, sonra yetişkin bir insan kimi qaçdı və vadini keçdi. Sonra Mərvayə gəldi və üstünə çıxdı. Kimisə görmək ümidi ilə baxdı amma heç kimi görmədi. Bunu yeddi dəfə etdi.

Abdullah İbn Abbasdan nəql olunur ki, Rəsulullah salləllahu aleyhi vəssallam belə demişdir: “Məhz insanlar bu iki təpə arasında səyi bu səbəblə edirlər. Həcər Mərvanin üzərinə çıxınca bir səs eşitdi, özü özünə sus dedi. Sonra dincəldi, yenə eşitdi: Səsini eşitdirdin, əgər bir köməyin varsa et, dedi. Zəmzəmin yanında bir mələklə qarşılaşdı. Mələk qanadı və dırnağı ilə yeri eşdi. Su çıxdı. Həcər suyun ətrafını düzəltməya başladı. Ovuc-ovuc alıb qabına doldurmağa başladı. Su isə qaynayıb çıxmağa davam edirdi.

İbn abbasdan rəvayət olunur ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dedi. Allah İsmayılin anasına mərhəmət etsin. Əgər Zəmzəmə müdaxilə etməsə və ovuclamasa idi, Zəmzəm axan bir bulaq olardı. Deyilir ki, Həcər sudan içdi və uşağını əmizdirdi. Mələk ona: Qorxma naümid, olmayəcaqsan, burada bu uşağın və atasının tikəcəyi bir ev vardır, Allah oranın əhalisini ziyana uğratmaz. Beytullahın yeri təpə kimi yüksək idi. Sel gəldikdə sağından və solundan aparardı. Bu belə davam edərkən Cürhüm qəbiləsindən bir neçə nəfər və ya bir neçə ailə keçib gedirdilər, onlar Keda tərəfdən gəlirdilər. Məkkənin aşağı qismində köç saldılar. Göydə fırlanan bir quş gördülər. Bu quş suyun üstündə fırlanır, biz uzun müddətdir ki, buralarda su görməmişik dedilər. Bir və ya iki adam göndərdilər. Onlar su ilə qarşılaşdıqda geri qayıdıb bu haqda xəbər verdilər. Onlar gəldilər. İsmayılın anası suyun başında idi. Ona: yanında yurd salmağa icazə verərsənmi, dedilər. O da bəli, ancaq suda haqqınız yoxdur dedi. Onlar da, oldu , dedilər. İbn Abbas deyir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): İsmayılın anası ünsiyyat quracaq insanlar arzulayırdı, dedi. Onlar köç saldılar, ailələrinə xəbəretdilər onlarda ora gəlib yerləşdilər.

Bir neçə ailə də gəldi, uşaq böyüdü və onlardan ərəb dili öyrəndi. Uşaq böyüdükdə gözə gəlimli bir yeniyetmə oldu. Həddi büluğa çatdıqda isə onu bir qadınla evləndirdilər. İsmayılın anası vəfat etdi. İsmayıl evləndikdən sonra İbrahim qoyub getdiyi ailəsini görmək üçün gəldi. İsmayılı tapmadı. Zövcəsindən İsmayılı soruşdu. Bizə nəsə tapıb gətirmək üçün çıxıb, dedi. Ona dolanışıqları haqqında soruşdu. Qadın da çox pis, ehtiyac və sıxıntı içindəyik dedi, və halından şikayət etdi. O da Ərin gələndə məndən salam de, deki, qapısının kandarını dəyişdirsin. İsmayıl gəldikdə nəsə hiss etdi. Kimsə gəlib? Deyə soruşdu. Qadın da, bəli dedi.  Bir qoca gəlmişdi. Səni soruşdu mən də  danışdım.  Dolanışığımı soruşdu mən də pis olduğunu dedim, dedi. Sənə bir şey vəziyyət etdimi? Dedi. Bəli sənə salam söyləməmi və qapının kandarını dəyişməyi tövsiyya etdi, dedi. O da:O atam idi, səndən ayırlmağımı istəyib, sən ailənin yanına get, dedi və onu boşadı. Başqa bir qadınla evləndi. Bir müddət sonra İbrahim bir daha gəldi və onu evdə tapa bilmədi. Zövcəsinin yanına getdi və ondan İsmayılı soruşdu. O da: bizə nəsə tapmağa gedib, dedi. İbrahim: Necəsiniz, dedi və hal və dolanışıqlarını soruşdu. O da yaxşıyıq bolluq içərisindəyik, dedi və Allaha həmd və səna etdi. yediyiniz nədir dedi? O da ət dedi. İçdiyiniz nədi dedi, o da Su, dedi. O da Allahım, ətə və suya bərəkət ver dedi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): O zamanlar dənli bitkilər yox idi, olsa idi ona da dua edərdi.Məkkə xaricində də bu ikisi ilə dolanmaq olar, lakin bu Məkkədəki kimi olmayəcaq, dedi. İbrahim: Ərin gəldikdə məndən salam de, qapısının kandarını dəyişdirməsin, dedi. İsmayıl gəldikdə: Gələn gedən olubmu?, soruşdu. O da bəli, yaşlı bir qoca gəlmişdi dedi və onu mədh etdi. Səni soruşdu mən də danışdım. Dolanışığımızı soruşdu mən də yaxşı olduğunu dedim. Sənə hər hansı bir tövsiyya etdimi? O da: Bəli, sənə salam söylədi və qapının kandarını dəyişdirməsin dedi. O atam idi, kandar da sənsən, səni saxlamağımı əmretmişdir, dedi.

Sonra İbrahim bir müddət görünmədi, sonra bir daha gəldi. İsmayıl Zəmzəmə yaxın bir ağacın altında ox yonurdu. Onu gördükdə qalxdı və ata oğul qucaqlaşdılar. Sonra ey İsmayıl Allah mənə bir əmr verib dedi. O da Rəbinin sənə əmretdiyini  et dedi. O da mənə yardım edərsən mi? Dedi. O da edərəm dedi. O da Allah mənə burada bir ev tikməmi əmr edib, dedi və yaxınlıqdakı yüksək təpəni göstərdi. O zaman hər ikisi birlikdə beytin təməllərini yüksəltdilər. İsmayıl daş gətirər, İbrahim isə tikərdi. Bina yüksəldikdə bu daşı gətirdi, o daşın üstünə çıxdı İsmayıl da daş verirdi. İkisi sə: Rəbbimiz bizdən qəbul et, Şübhəsiz ki, sən hər şeyi eşidən və bilənsən deyirdilər. Binanı tikməya başladılar. Beytin ətrafına fırlanır, Rəbbimiz bizdən qəbul et, Şübhəsiz ki, sən eşidən və bilənsən, deyirdilər. Bunu Abd İbn Hümeyd Abdurrazzakdan bu şəkildə uzun olaraq rəvayət etmişdir. Bunu İbn Əbi Hatim də, Əbu Abdullah İbn Həmmad ətTəbəranidən, İbn Cərir də Əhməd İbn Sabit ər Razidən, ikisi də Abdurrazzakdan qısaca rəvayət etmişdirlər.

Əbubəkr İbn Mərduveyh belə demişdir. Bizə İsmayıl İbn Əli İbn İsmayıl , o da Bişr İbn Musadan, o da Əhməd İbn Muhamməd əl-Əzrakidən, o da Müslim İbn Xalid əz Zəncidən,  o da AbdulMalik İbn Cureycdən, o da Kəsir İbn Kəsirdən rəvayət edir: Mən Osman İbn Əbi Süleyman və Abdullah İbn Əbdurrəhman İbn Əbu Hüseynləvə bir qrupla birlikdə Səid İbn Cubeyrin yanında idik. Məscdin yuxarı hissəsində yığışmışdıq. Səid İbn Cubeyr Məni görə bilməyacəyiniz gündən əvvəl məndən sual soruşun, dedi. Ona məqam haqqında soruşdular. O da onlara İbn Abbasdan hədisi uzun olaraq rəvayət etməyə başladı.

Sonra Buxari belə dedi: Bizə Abdullah İbn Muhamməd, o da Əbu Əmir abdul-Məlik İbn Əmirdən, o da İbrahim İbn Nafidən, o da Kəsir İbn Kəsirdən o da Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas (radiyAllahu anh) belə demişdir: İbrahim ilə ailəsi arasında baş verəndənlərdən sonra İsmayıl ilə İsmayılın anasını oradan çıxartdı. yanlarında da içındə su olan qab var idi. İsmayılın anası qabdan içdikcə, südü uşağın üstünə fışqırırdı. Sonda Məkkəya gəldi, onları bir ağacın altına qoyub getdi. Sonra İbrahim ailəsinə qayıtdı. İsmayılın anası Kəda deyilən yerə qədər  İbrahimin arxasınca düşərək: “Ey İbrahim, bizi kimə qoyub gedirsən?” dedi.  O da: “Allaha” dedi. Qadın da: Mən Allaha təslim oldum, dedi. Sonra dedi ki: Qadın qabdan içməya başladıqda  südü uşağın üstünə fışqırırdı. Sonunda su bitdi. Gedib baxsam bəlkə  kimisə görərəm, deyib Səfa təpəsinə çıxdı. Kimisə görərəmmi deya baxdı amma heç kimi görmədi. Vadiya çatanda qaçaraq Mərvəya tərəf getdi. Bunu yeddi dəfə etdi. Sonra: Gedim uşağa baxım görüm nə edir, dedi. Getdi baxdı ki, olduğu kimi dayənıb, huşunu itirəcək haldadı. Kimisə görərəmmi deya baxdı amma heç kimi görmədi. Bunu yeddi dəfə etdi. Sonra: “Gedim uşağa baxım görüm neynəyir” dedi. Birdən bir səs eşitdi: Əgər yanında bir xeyir varsa onu et, dedi. Gördü ki, bu Cəbrayıl əleyhissalamdır. Dabanı ilə yerə vurdu və oradan su fışqırdı. İsmayılın anası dəhşət əgəldi. Çuxur qazmağa başladı. Əbu-Qasım (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi ki: Əgər suyu buraxsaydı o axar su olardı. Həcər sudan içməya başladıqda südü  fışqıraraq uşağın üstünə tökülürdü.

Cürhüm qəbiləsindən bir neçə nəfər oradan keçirdilər. Bir quş gördülər və fikirləşdilər ki, bu quş ancaq suyun başında olur. Adamlarını göndərdilər. O da baxdı və suyu gördü. Onlara gəlib xəbər verdi. Onlar da qadının yanına gəldilər: “Ey İsmayılın anası, səninlə burada  qalıb məskunlaşmağa icazə verərsənmi?” dedilər. Oğlu böyüdü, onlardan bir qadınla nigahlandı. İbn Abbas davam edərək: Sonra İbrahim qərara gəldi və ailəsinə dedi: Mən o qoyduqlarımı görmək istəyirəm. Ora Gəldi və salam verdi. “İsmayıl hardadır?” dedi. Xanımı: Ova getdi, dedi. Ona salam de, gəldiyi zaman qapının kandarını dəyişdirsin, dedi. Qadın bunu xəbər verindikdə İsmayıl: O sənsən. Öz ailənə qayıt, dedi.

Daha sonra İbrahim bir daha: Qoyduqlarımı görmək istəyirəm, dedi. Ora Gəldi və dedi: “İsmayıl hardadır?” . Xanımı da: ova getdi, dedi. Xanımı: “Bəlkə oturub nəsə  yeyib içmək istəyasiniz?” dedi. O da: “yemək və içməyiniz nədir” soruşdu. Xanımı da: “yeməyimiz ət, içməyimiz də sudur” dedi. O da: “Allahım, yemək və içməklərinə bərəkət ver” dedi. Əbu Qasım (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi ki: Bir müddət sonra İbrahim yenə ailəsinə: mən buraxdıqlarımı görmək istəyirəm, dedi. Ora gəldikdəİsmayıla Zəmzəmin arxasında rastl gəldi. O orada oxunu düzəldirdi.  Ey İsmayıl, əziz və cəlil olan Rəbbin mənə onun üçün bir ev inşa etməyimi əmr etdi, dedi. İsmayıl da: Əziz və cəlil olan Rəbbinin əmrinə itaət et, dedi. İbrahim: Sənin mənə kömək etməyini əmr etdi. O da: Elədirsə edərəm və ya buna bənzər bir söz söylədi. İbn Abbas davam edib deyir ki: İbrahim hörməya İsmayıl isə  ona daş verməya başladı. Nəhayət bina yüksəldi ibrahim qoca olduğuna görə daşı qaldıra bilmədi.O məqam daşının üstünə çıxdı, İsmayıl isə ona daş verirdi. Onların ikisi də birlikdə Rəbbimiz! (bunu )bizdən qəbul et! Həqiqətən, Sən Eşidənsən, Bilənsən!, deyirdilər. Buxari bunu Ənbiya kitabında beləcədə hər iki şəkildə rəvayət etmişdir.

Maraqlıdır ki, Əbu Abdullah Hakim bunu Müstədrək kitabında Əbu Abbas Əl-Əsamdan o da Muhəmməd İbn Sinan Əl-Qəzzazdan o da Əbu Əli Ubeydullah İbn Əbdulməcid Əl-Hənəfidən o da İbrahim İbn Nəfidən belə rəvayət etmiş və iki şeyxin şərtlərinə görə bu səhihdir, lakin onlarbu rəvayəti gətirməmişdirlər, demişdir. Buxari isə onu göründüyü kimi İbrahim İbn Nəfidən bir az qısa formada rəvayət etmişdir. Orada oğlunu qurban kəsməkdən bəhs etməmişdir. Səhihdə də belə gəlmişdir: Qoçun iki buynuzu Kəbəya bağlı idi. Hədisdə isə belə gəlmişdir: İbrahim aleyhissalam ailəsinin yanına Buraqla sürətli şəkildə gələr və onları ziyarət edərdi. Sonra müqəddəs bölgədəki ailəsinin yanına geri qayıdardı. Allah ən yaxşısını bilir. Habelə, Burada mərfu məqamlar var, bunu İbn Abbasın Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) açıq aşkar şəkildə nəql etmişdir.

Möminlərin əmiri Əli İbn Əbi Talibdən bu mövzuda buna müxalif şeylər gəlmişdir. Necə ki, İbn Cərir belə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Bəşşar ilə Muhəmməd İbn Musənna onlar da Muəmməldən o da Sufyandan  o da Harisə İbn Mudarabdan nəql etdilər ki, Əli İbn Əbi Talib belə demişdir: İbrahimə Evi inşa etməsi əmr edildikdə, İsmayıl və Həcərlə birlikdə yola çıxdı. Deyir ki: Məkkəya gəldikdə başının üstündə Evin yerində bulud kimi bir şey gördü. Buludun İçində baş kimi bir şey var idi. Əli radiyAllahu anh deyir ki, onunla danışdı: Ey İbrahim, kölgəmin düşdüyü yerə və ya  onun olçüsündə bir Ev inşa et. Artıq və əskik olmasın, dedi. O da inşa edərək, İsmayıl ilə Həcəri orada qoyub getdi. Həcər: “Ey İbrahim, bizi kimə qoyub gedirsən?” dedi. O da: “Allaha” dedi. Qadın: Get. Allah bizi peşman etməz, dedi. Əli radiyAllahu anh deyir ki, İsmayıl çox susadı. Həcər Səfa təpəsinə çıxdı. Baxdı amma bir şey görmədi. Sonunda Mərvəya gəldi amma yenə bir şey görmədi. Sonra Səfayə geri qayıtdı amma yenə də bir şey görmədi. Bunu yeddi dəfə etdi və belə dedi: “Ey İsmayıl, öl ki, səni görməyim”. Uşağının yanına gəldi, uşaq susuzluğundan ayəğını yerə vururdu. Cəbrayıl Həcərə: “Sən kimsən” deya səsləndi. O da: “Həcər. İbrahiminin övladının anası” dedi. O da: “O Sizi kimə həvalə edib getdi?” dedi. O da: “Allaha həvalə etdi” dedi. O da: “Sizi gücü hər şeya yetən birinə həvalə etdi” dedi. Əli radiyAllahu anh deyir ki: Uşaq barmağı ilə yeri eşələdi oradan Zəmzəm fışqırdı. Həcər suyu tutmağa çalışdı. Cəbrayıl da: Burax onu, o təzə sudur. Dedi.

Bu rəvayətdə Beyti Həcərdən ayrılmamışdan əvvəl inşa etmişdir. Belə olması ehtimal olunur: Onun yeri müəyyən idi, ətrafına divar hörülmüş və daş qoyulmuşdur, lakin onu axıra qədər inşa etməmişdir. Sonda İsmayıl böyüdükdən sonra onu birlikdə tikdilər. Necə ki, Allah da belə buyurmudur.

Sonra İbn Cərir belə belə dedi: Bizə Hənnad İbn Səriy o da Əbu Əhvasdan, o da Simakdan rəvayət edir ki  Xalid İbn Ararə rəvayət edir ki, bir adam Əli radiyAllahu anha: Bizə beyt haqqında danış, o yer üzündə ilk tikilən evdirmi?, dedi. Xeyir, ancaq o, içərisinə ilk bərəkət verilən ev – Məqamı İbrahimdir. Ora daxil olan əminamanlıqda olar. İsteyirsənsə sənə onun necə tikildiyini xəbər verim: Allah İbrahimə mənə yerüzündə bir ev tik, deya vəhy etdi. İbrahimə bu tapşırığı yerinə yetirmək ağır gəldi. Allah ona arxayınlıq verdi. O burulğan küləyi kimi idi. Onun iki başı var idi, biri o birnin ardınca düşdü və Məkkəya qədər gəldi. Beytin yerinə qalxan kimi yığıldı. İbrahimə arxayənlıq verildiyi yerdə tikməyi əmr etdi. İbrahim də tikdi, bir daş qalmışdı. Gənc, bir şey axtarmağa getmişdi. İbrahim : Mənə istədiyim kimi bir daş gətir dedi. Dedi ki, Gənc ona bir daş axtarmağa getdi. Onu gətirdi və gördü ki, atası həcəru-əsvədi artıq yerinə qoyub. “Atacan bu daşı sənə kim gətirdi?” dedi. O da sənin tikməyinə etibar etməyən, dedi. Onu Cəbrayıləleyhissalam  göydən gətirdi. Onlar da beytin tikintisini bitirdiləlr.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Abdullah İbn yəzid əl Mukri, o da Sufyandan, o da Bişr İbn Asimdən, o da Səid İbn Müseyyabdən rəvayət edir ki KƏbu-Əhbər: Beyt Allah yeri yaratmadan qırx il əvvəl suyun üstündə selik formasında idi. yer ordan başlayəraq tumurcuq kimi açıldı. Səid İbn Museyyab belə demişdir: Bizə Əli İbn Əbu Talib (radiyAllahu anh): İbtrahim erməniyeden gəldi, onda arxayınlıq var idi. Ona beytin yerini hazırlayırdı, sanki hörümçək tor hazırlayırdı. Dedi ki, külək elə daşlar çıxardı ki, onu ancaq oyuz adam qaldıra bilərdi. Mən də Ey Məhəmmədin atası, Allah : Onu da yadına sal ki, İbrahim və İsmail evin bünövrəsini ucaltdıqları zaman, buyurur, dedim. O da: O daha sonra idi, dedi.

Suddi də belə demişdir: Əziz və Cəlil olan Allah İbrahimə və İsmailə beyti tikmyi əmr etmişdi: Beyti tavaf edənlər, orada oturanlar, ruku və səcdə edənlər üçün tikin demişdi. İbrahim gedib, Məkkəya çatdıqda, o və İsmayıl əllərinə külüng götürdülər lakin beytin harda olacağını bilmirdilər. Allah burulğan deyilən bir külək göndərdi. Onun iki qanadı var idi, ilan kimi bir başı var idi. O onlar üçün kəbənin ətrafında ilk təməl yerlərini qazdı. Onlarda külünglərlə işləyib, beləcə təməli atdılar. Məhz Allah Təalanın: “Bir zaman Biz İbrahimə evin (Kəbənin) yerini nişan verib: ‘Mənə heç bir şeyi şərik qoşma, evimi təvaf edənlər, namaza duranlar, rüku və səcdə edənlər üçün təmizlə!‘ (Həcc, 26) dediyi budur. Təməlləri ataraq künclərə çatdıqda İbrahim İsmayıla: Oğlum, mənə gözəl bir daş axtar, bura qoyum, dedi. O da Atacan mən yorulub, əldən düşdüm, dedi. O da: Onu gətir, dedi. İsmayıl daş axtarmağa getdi. Bir daş gətirdi, atası bəyanmədi. Mənə bundan daha gözəl daş gətir dedi. O da bir daha daş axtarmağa getdi. Cəbrayıl Hacərul Əsvadı Hindistandan gətirdi. Ağ yovşan kimi ağappaq bir daş idi. Adəm onu Cənnətdən gətirmişdi, insanların xətası üzündən qaralmışdı. İsmayıl bir daş gətirdikdə Hacərul Əsvədi yerinə qoyulmuş gördü. Atacan bunu kim gətirdi, dedi. Səndən daha cəld biri, dedi. Onlar Kəbəni tikdilər və İbrahimin imtahan edildiyi o kəlmələrlə dua etdilər: Rəbbimiz! bizdən qəbul et! Həqiqətən, Sən Eşidənsən, Bilənsən!, dedilər.

Bu rəvayətdə beytin təməllərinin daha əvvəl atılmış olduğu, sadəcə olaraq İbrahimə göstərildiyi və ona hazırlandığı bildirilir. Bəziləri bunu qəbul etmişdir. Necə ki, İmam Aburrəzzaq belə demişdir: Bizə Mamer o da Eyyubdan o da Səid inb Cubeyrdən O da İbn Abbasdan nəql edir ki, “O zaman İbrahim və İsmail evin bünövrəsini qaldırarkən: “Ey Rəbbimiz! bizdən qəbul et! Həqiqətən, Sən Eşidənsən, Bilənsən!” ayəsi barədə demişdir ki, beytin təməlləri öncədən var idi. Abdurrazzaq demişdir  Hişam İbn Həsən, o da Ətanın kürəkənindən rəvayət etmişdir ki, Ata İbn Əbu Rəbah belə dedi: Allah Adəmi cənnətdən endirdikdə ayəqları yerdə başı göydə idi. Göy əhlinin söhbətlərini və dualarını eşidərdi. Onlarla təsəlli tapardı. Mələklər bundan qorxdular dualarında və namazlarında Allaha şikayət etdilər. Allah da onu yerə alçaltdı. Adəm eşitdiyi şeyləri itirdikdə səksəndi, o da bunu dua və namazlarında Allaha şikayət etdi. Adəm Məkkəya yönləndirildi. Ayəqlarını basdığı yerlər kənd, addım araları səhra oldu. Axırda Məkkəya gəlib çatdı. Allah cənnətdən bir yaqut endirdi.O beytin indiki yerində idi. Allah tufan qoparana qədər Adəm oranı təvaf etdi və o yaqut göyə qaldırıldı. Ta o zamana qədər ki, Allah İbrahimi göndərdi, O da onu tikdi. :Məhz Allah Təalanın “Bir zaman Biz İbrahimə evin yerini nişan verib” (Həcc, 26) dediyi budur.

Abdurrəzzaq belə demişdir: Bizə İbn Cureyc rəvayət edir ki, Ata belə demişdir: Adəm, mən mələklərin səsini eşitmirəm dedi. O da Sənin xətana görədir, amma sən yerə en, mənim üçün bir ev tik, sonra mələklərin göydəki evimi təvaf etdikləri kimi sən də onu təvaf et, dedi. İnsanlar onu beş dağdan gətirilən daşlarla tikdiyini iddia edirdilər. Hira, Turi Sin, Zeytun, Livan dağı, Cudi dağı. Hiradan gətirilən daşlar altdan döşənmişdi . Adəmin tikdiyi ev bu idi. Sonradan İbrahim onu yenidən inşa etdi.  Bu Atayə gedib çatan səhih bir isnad olsa da, içərisində bəzi qəbul edilməyacək məqamlar vardır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Abdurrəzzakdan bir daha rəvayət edilir ki, Bizə Mamər rəvayət edir ki,  Qatadə belə demişdir: Allah, evin yerini Adəmin enməsi ilə bir vaxta qoydu. Adəm Hindistana endirildi. Başı göydə ayəqları yerdə idi. Mələklər ondan çəkinərdilər, buna görə boyu 60 arşına qədər endirildi.Adəm mələklərin səs və zikrlərini eşitmədikdə kədərləndi. Bu barədə Allaha şikayət etdi. Allah dedi, Ey Adəm Ərşimin ətrafında mələklərin təvaf ettiyi kimi, sənin də təvaf edəcəyin bir evi sənin üçün yer üzünə endirdim. Ərşimin yanında namaz qılındığı kimi sən də evin yanında namaz qılarsan. Adəm ona tərəf getdiyi zaman addımlarını uzatdı. İki addımın arası səhrayə çevrildi. Səhralar olduğu kimi hələ də qalmaqdadır. Nəhayət Adəm evə gəldi və onu tavaf etdi. Ondan sonra gələn Peyğəmbərlərdə onu təvaf etdilər.

İbn Cərir belə demişdir: Bizə İbn Humeyd o da Yaqub Əl-Qummidən o da Həfs İbn Humeyddən o da İkrimədən rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: Allah Evini dörd su təməlinin üzərində qurdu və bunu da dünyanı yaratmadan iki min il əvvəl etdi. Sonra yer üzü Evin altından başlayəraq yuvarlandı. Muhamməd İbn İshaq belə demişdir: mənə Abdullah İbn Əbi Nəcih o da Mucahiddən və digər elm adamlarındanrəvayət etdi ki: Allah İbrahim üçün Evin yerini hazırladıqdan sonra İbrahim Şamdan çıxdı və yaxud İbrahim yanında İsmayıl və onu anası Həcərlə birlikdə Şamdan çıxdı. İsmayıl da südəmər balaca bir uşaq idi. Mənə xəbər verildiyinə görə Cəbrayılla birlikdə Buraqa mindilər. Cəbrayıl ona Evin yerini və Haramın ibadət yerlərini göstərirdi. Sonra Cəbrayılla birlikdəyola çıxdılar. yolda nə vaxt hər hansı bir kəndə rast gəlsələr belə deyərdi: “Burayə məskunlaşmaqlamı əmr olunmuşam, ey Cəbrayıl?”. Cəbrayıl da: Davam et deyərdi. Nəhayət onu Məkkəya gətirdi. Məkkə o zaman kolluq, sələm və səmurə ağacları olan bir yer idi. Orada əməlik adlandırılan yerli insanlar var idi. Onlar Məkkənin xaricində və ətrafında yaşayərdılar. Ev o zaman qırmızı rəngli  bir təpə halında idi. İbrahim Cəbrayıla: “Bu ikisini burada tərk etməklə mi əmr olundum?” dedi. O da: Bəli dedi. Onları Hicrin (aypara) yanına düşürtdü. İbrahim İsmayılın anası Həcərə bir çardaq düzəltməyi əmr etdi. Məhz “Ey Rəbbimiz! Mən nəslimdən bəzisini Sənin mühafizə olunan Evinin yaxınlığında, heç bir bitki olmayan bir vadidə sakin etdim….. Bəlkə onlar Şükr edələr” (İbrahim, 37) dediyi budur.

Abdurrazzaq belə demişdir: Bizə Hişam İbn Həsən o da Humeyddən o da Mucahiddən nəql edir ki: Allah bu Evin yerini heç bir şey yaratmadan iki min il əvvəl yaratmışdı. Təməlləri yerin yeddi qat dərinliyində idi. Leys İbn Əbi Suleyimin rəvayətində də: Mucahid: Təməllər yeddi qat yerin altındadır, demişdir.  İbn Əbi Hatim belə demişdir: Mənə atam o da Amr İbn Rafidən o da Abdulvahhab İbn Muaviyadən o da Abdulmumin İbn Xaliddən o da Uliya İbn Əhmərdən nəql edir ki: Zülqarneyn Məkkəya gəldikdə İbrahim ilə İsmayılın Kəbənin təməllərini beş dağdan gətirdikləri ilə doldurduqlarını gördü və “mənim torpağımda nə işiniz var?” dedi. Onlar da: Biz əmr edilmiş iki quluq. Bu Kəbəni inşa etməklə əmr olunduq, dedilər. O da: Bu iddianızı isbat edin, dedi. Beş qoç şahidlik edirək belə dedilər: İbrahim ilə İsmayıl ikisi də əmr quludurlar və bu Kəbəni inşa etməklə əmr olunmuşdurlar. O da: Qəbul etdim və təslim oldum (etdim), deyarək çıxıb getdi. Əzraqi “Məkkə tarixi” kitabında belə demişdir: Zülqarneyn İbrahimlə bərabər təvaf etdi. Bu da Zülqarneynin çox qədimdə yaşamasını göstərir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Buxari belə demişdir: “Və iz yarfəu İbrahimul qavaidə minəl beyt və İsmayıl”. Qəvaid-təməl deməkdir. Tək forması – qaidədir. Heyzz və nifasdan kəsilən qadınlara da qəvaid deyilir ki, onun da tək forması qaidədir. Bizə İsmayıl o da Malikdən o da İbn Şihabdan o da Səlim İbn Abdullahdan o da Abdullah İbn Muhamməd İbn Əbu Bəkrdən, o da Abdullah İbn Ömərdən o da Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)in xanımı Aişə radıyAllahu anhadan nəql edir ki, rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Ey Aişə, görmürsənmi sənin qövmün Qureyş Evi tikəndə İbrahimin qoyduğu təməli qısaltdılar?. Mən də: Ey Allahın Rəsulu onu İbrahimin təməlləri üzərində qaytarmayəcaqsan mı? O da: Kaşki sənin qövmün küfürdən yenicə çıxmış olmasaydı, dedi. Abdullah İbn Ömər belə demişdir: Əgər Aişə bunu Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) eşitdibsə, demək ki, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) hicrin yanındakı iki küncə salam verməyi tərk etməsinin səbəbi, Evin İbrahim aleyhissalamın qoyduğu təməllərin üzərində tam inşa edilməmiş olmasındandır. Bunu Həcc fəslində Qanəbidən rəvayət etmişdir. “Əhədisul ənbiya”da da Abdullah İbn yusif Muslimdən o da yəhya İbn yəhyadan İbn Vəhbin hədisi olaraq rəvayət etmişdir. Nəsai də Əbdurrəhman İbn Qasımın hədisi kimi rəvayət etmişdir. Hamısı Malikdən belə rəvayət etmişdirlər. Bunu Muslim də Nafinin hədisindən rəvayət edir. Nəfi belə demişdir, Mən Abdullah İbn Əbu Bəkr İbn Əbu Kuxafədən o da Abdullah İbn Ömərdən o da Aişədən o da  Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi rəvayət etmişdir: Əgər sənin qövmün cahiliyyadən vəya küfrdən yenicə çıxmış olmasaydı, Kəbənin xəzinəsini Allah yolunda xərcləyar, qapısını yerdən qoyar və İsmayılın hicrini (ayparasını) ona qatardım.

Buxari belə demişdir: Bizə Ubeydullah İbn Musa o da İsraildən o da Əbu İshaqdan nəql edir ki: Əsvəd belə demişdir: Mənə İbn Zubeyr belə dedi: “Aişə sənə gizlicə çox hədis söyləyardi. Kəbə haqqında nə söylədi?” deya soruşdu. Mən də: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): Ey Aişə əgər sənin qövmün yeni olmasaydı-İbn Zubeyrin — küfürdən yeni çıxmlş olmasaydılar Kəbəni yıxıb ona iki qapı açardım ki, onlardan birindən insanlar girər digərindən isə çıxardılar, demişdir. İbn Zubeyr də bunu həyata keçirdi. Bunu yalnız Buxari rəayət etmişdir. Onu “Səhih”inin Elm fəslində bu cür rəvayət etmişdir.

Muslim də “Səhih”ində belə demişdir: Bizə yəhya İbn yəhya o da Əbu Muaviyadən o da Hişam İbn Urvədən o da atasından nəql eti ki, Aişə radıyAllahu anha belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dedi: Əgər sənin qövmün küfründən yeni çıxmış olmasaydı Kəbəni yıxıb onu İbrahimin təməlləri üzərində yenidən tikərdim. Çünki Qureyşlilər Kəbəni inşa etdikləri vaxt qısaltdılar. Ona arxa tərəfdən bir qapı da açardım.

Davam edərək deyir ki: Bizə Əbu Bəkr İbn Əbi Şeybə ilə  Əbu Qureyb onlar da İbn Numeyrdən o da Hişamdan rəvayət eyni isnadla rəvayət etmişdir. Bu sənədlə ancaq Muslim rəvayət etmiş və belə demişdir:Mənə Muhamməd İbn Hatim o da Muhamməd İbn Mehdidən o da Suleym İbn Həyyandan o da Səid İbn Minadan nəql etdi ki, Abdullah İbn Zubeyrin belə dediyini eşitdim: Mənə xalam Aişə radıyAllahu anha nəql etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə rəvayət etmişdir: Ey Aişə, əgər sənin qövmün şirkdən yeni çıxmış olmasaydı Kəbəni söküb yerlə bir edərdim və ona biri qərbdən digəri də şərqdən olmaqla iki qapı açardım. Ona hicr tərəfdən altı arşın əlavə edərdim. Çünki Qureyş Kabəni inşa etdiyi zaman onu qısaltdı. yenə bunu Muslim tək başına rəvayət etmişdir.

Qüreyşin ibrahimdən uzun müddət sonra lakin peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm), göndərilməsindən beş il əvvəl kəbəni inşa etməsi

Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) qüreyşlilərlə birlikdə daş daşımışdı, o vaxtlar onun otuz beş yaşı var idi. Allahın salavatı və salamı qiyamət gününə qədər onu üzərinə olsun. Muhamməd İbn İshaq İbn yasar Sirada (Peyğəmbərin həyat tarixçəsi) belə demişdir: Rəsulullahsalləllahualeyhi və səlləm otuzbeş yaşına çatdıqda, Qüreyş qəbiləsi Kəbəni inşa etmək üçün yığışdı. Onun dağılmasından ehtiyat etdikləri üçün bu məsələya çox əhəmiyyat verirdilər və  ona dam vurmaq istəyirdilər. O bir adam hündürlüyündə ağ rəngli daşlardan tikilmişdi. Onu hündürləşdirərək üstünə dam vurmaq istəyirdilər. Çünki bir oğru qrupu Kəbənin xəzinəsini talamışdı. Xəzinə Kəbənin içində bir quyuda idi. Həmin xəzinə Huzaa qəbiləsindən Müleyh İbn Amr oğullarının müttəfiqi Düveykin yanında tapıldı. Qüreyş onun əlini kəsdi. İnsanlar isə iddia edirdilər ki, talan edənlər onu gətirib Düveykin yanında qoyub. Həmin günlərdə Qırmızı dənizdə bir Bizans gəmisi Ciddə yaxınlığında sayə oturmuş, gəmi parçalanmışdı. Onun taxtalarını götürərək Kəbənin damında istifadə etmək istədilər. Məkkədə qipti millətindən olan bir dülgər var idi. O bunun üçün bir az hazırlıq işləri gördü. Kəbənin hədiyya atılıan quyusundan çıxaraq hər gün divarlarında gəzişən bir ilan var idi. Onlar bu ilandan qorxardılar. Kim ona yaxınlaşarsa şahə qalxar, fısıldayər və ağzını açardı. Onlar da bundan qorxardılar. İlan bir gün yenə həmişəki kimi, Kəbənin divarında özünü günə verərkən Allahın göndərdiyi bir quş onu qapıb qaçdı. Qüreyş: Bəlkə də Allah etdiyimizdən razı qalmışdır, yaxşı bir ustamız və taxtamız var. İlandan da xilas olduq. Onu uçurdub yenidən inşa etməyə qərar verdikdə, Əbu Vəhb İbn Aiz İbn Abd İbn İmran İbn Mahzum gəlib Kəbədən bir daş götürdü. Daş əlindən tullanaraq əvvəlki yerinə qayltdı. O da ey Qüreyş camaatı onun tikintisinə qazancınızdan yalnız halal olan sərf edildsin, bura fahişə qazancı, faiz pulu, haqsız qazanc daxil edilməsin, dedi.

İbn İshaq belə demişdir: İnsanlar bu sözü Vəlid İbn Müğirə İbn Abdullah İbn Amr İbn Mahzuma aid edərdilər. Davam edərək qeyd edir ki, Sonra Qüreyş Kəbəni böldü, qapı hissəsi Abdi Mənaf və Zöhrə oğullarına, Hacəri Əsvəd küncü ilə Rüknil yamani arasında olan hissə isə Mahzum oğullarına və Qüreyşdən onlara qoşulan qəbilələrə düşdü. Kəbənin dam hissəsi  isə Cəmh və Səhm oğullarına verildi. Hicr hissəsi Abduddar İbn Kusay oğullarına, Əsəd İbn Əbuuzza İbn Kusayoğullarına və Adiy İbn  Kab İbn Luey oğullarına düşdü, bu hissə də Hatim adlanırdı.  Sonra insanlar onu uçurtmaqdan qorxub çəkindilər. Vəlid İbn Muğirə onu uçurtmağa mən başlayəcağam dedi, külüngü götürərək onun yanında dayəndı: Allahım məni qoru biz xeyirdən başqa bir şey istəmirik, dedi. Sonra iki küncünarasını uçurtdu. İnsanlar o gecə narahatlıqla gözləyarək, belə dedilər: Görək onun başına bir iş gəlsə Kəbəni uçurtmarıq və uçmuş hissəsini əvvəlki vəziyyətinə gətirərik. Əgər bir iş gəlməsə, Allah etdiklərimizdən razı olmuşdur deyarik. Vəlid ertəsi günü işinə qayıtdı və uçurtmağa başladı, insanlar da onunla birgə uçurtdular. Sökmə işini bitirərək təmələ yəni İbrahim Əleyhissalamın qoyduğu təmələ gəlib çıxdıqda nizə kimi iti, bir birinə keçmiş yam-yaşıl daşlar gördülər. Davam edərək qeyd edir ki, hədisi rəvayət edənlərdən biri mənə belə dedi: Qüreyşdən söküntü işində çalışan bir adam təməldən olan iki daşın arasına bir dəmir parçası taxaraq onlardan birini sökmək istədi. Daş tərpənən kimi bütün Məkkə silkələndi. Buna görə də onlar bu təməlin sökülməsi fikrindən daşındılar.

İbn İshaq deyir ki, Sonra Qüreyşli qəbilələr onu inşa etmək üçün daş yığmağa başladılar. Hər qəbilə ayrı ayrılıqda daş yığırdı. Sonra onu inşa etdilər. Rüknə yəni Həcəri Əsvədin yerinə gəldikdə qəbilələr arasında mübahisə başladı. Hər bir qəbilə özü o daşı yerinə qoymaq istəyirdi. Buna görə də qarşı qarşıya gəldilər, çəkişərək döyüşə hazırlaşmağa başladılar. Abdüddar oğulları qan dolu kasa gətirərək  Adiy İbn Kab İbn Luey oğulları ilə birlikdə ölüm andı içdilər. Əllərini o kasayə batırdılar. Buna görə də sonralar onlara “qan yalayənlar” deyilirdi. Qüreyş bu vəziyyətdə 4  və ya 5 gecə gözlədi. Sonra məsciddə yığışaraq məşvərət edərək insafla qərar verdilər. Bəzi rəvayətçilər belədemişdilər: Əbu Ümeyya İbn Muğirə İbn Abdullah İbn Amr İbn Mahzum, o günlərdə Qüreyşin ən yaşlısı idi. O : Ey Qüreyş bunu qəbul edin: Bu məscidin qapısından kim ilk daxil olarsa onu hakim təyin edin,dedi. Onlarda belə etdilər. İlk daxil olan Rasululllah (salləllahu aleyhi və səlləm) oldu. Onu gördükdə bu Muhamməd əmindir, onun hakimliyinə razıyıq dedilər. Ona vəziyyəti danışdılar. O da mənə  bir paltar gətirin dedi. Gətirdilər. O da Hacəri Əsvədi götürüb o paltarın içinə qoydu. Sonra da: Hər qəbilə o paltarın bir ucundan tutaraq birlikdə qaldırsınlar, dedi. Onlar da belə etdilər. yerinə çatanda onu öz əlləri ilə götürərək ora qoydu. Sonra da həmin yeri hördü. Qüreyşlilər Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)ə vəhy gəlməmişdən əvvəl ona Əl-Əmin deyərdilər. Tikintini bitirərək onu istədikləri kimi inşa etdikdən sonra Zübeyr İbn Abdulmuttalib Kəbədə gösənən Qüreyşin qorxduğu ilan haqqında bu şeiri dedi:

Təccübləndim ilanı hədəf alan qartala, 

Hücum edən o ilan, fısıldayə qıvrıla

Onu qovmaqdan belə qorxu keçirəndə biz

Qartal önünə çıxdı izlədik onu səssiz

Apardı qartal onu, ev oldu təhlükəsiz.

Girdik o binayə damı olmayan

Nə torpağı vardı, nə də təməli

Onun divarını ucaldan zaman

Paltarsızlar etdi həmin əməli

Allah şərəf verdiBəni Lüeyil

Gördü ki, təməli sökülən deyil

Bəni Adiy, Mürrə, Kilab da gəldi

Bu işi onlar da şərəfli bildi

Bütün bu işlərin var tək cavabı

Allah qatındadır işin savabı

İbn İshaq demişdir: Peyğəmbərin((salləllahu aleyhi və səlləm)) zamanında Kəbə 18 arşın idi. Ona Misir kətanı örtülürdü. Sonra isə cızıqlı parça ilə örtüldü. Kəbəya ilk dəfə ipək parça örtən, Həccac İbn yusif olmuşdur.

Mən də deyirəm: Qureyşin bu inşası uzun müddət davam etdi və sonunda Abdullah İbn Zubeyrin əmirliyinin ilk illərində yəni, 60-cı ildən sonra  və yəzid İbn Muaviyənin xilafətinin sonunda yandırıldı. İbn Zubeyri mühasirəya aldıqları zaman o, Kəbəni yerə qədər sökdü və onu İbrahimin(əleyhis-salam) təməlləri üzərində inşa etdi.Həmçinin Hicr hissəsini ona qatdı. Ona, möminlərin anası olan xalası Aişənin Rəsulullahdan(salləllahu aleyhi vəsəlləm) eşitdyi kimi, qərb və şərq tərəflərindən iki ədəd yer səviyyasində qapı açdı. Onun əmirliyi müddətində beləcə davam etdi. Sonra Həccac onu öldürdü və bundan sonra Abdulməlik İbn Mərvanın əmri ilə onu köhnə halına qaytardı. Belə ki, Muslim İbn Həccacöz “Səhih” adlı əsərində belə demişdir: Hənnad İbn əs-Səriy bizə rəvayət etmişdir ki, İbn Əbi Zaidəh, o da İbn Əbi Suleymandan, o da Ətadan nəql edir ki, o belə demişdir: yəzid İbn Muaviyəninbaşçılığı zamanı Şam əhalisinin hücumu nəticəsində Kəbə yandı. Olanlardan sonra İbn Zubeyr onu, insanların Həcc mövsümünə gəlməsinə qədər tərk etdi. İbn Zubeyr Kəbənin düşdüyü vəziyyəti göstərməklə müsəlmanları öz tərəfinə çəkmək və ya onları Şam əhalisinə qarşı qaldırmaq istəyirdi. İnsanlar gəlib çatdıqdao dedi: “Ey insanlar, mənə Kəbə haqqındakı fikrinizi söyləyin. Onu söküb sonra yenidən inşa edimmi, yoxsa köhnəlmiş yerlərini təmir edim? İbn Abbas dedi: Mənim ağlıma belə bir şey gəldi; onun köhnəlmiş yerlərini təmir et, insanların müsəlman olarkən gördükləri Evi və insanların müsəlman olarkən və Peyğəmbər (sAllahu aleyhi vəsəlləm) göndərilərkən gördükləri daşları saxla. İbn Zubeyr dedi: “Birinizin evi yansa, onu bərpa etməyincə rahat olmaz. İzzət və cəlal sahibi olan Rəbbinizin Evi üçün niyə belə düşünmürsünüz? Mən üç dəfə Rəbbiməistixarə edəcəm, sonra da qərarımı verəcəm”- dedi. Üç istixarə edəndən sonra onu sökməya qərar verdi. İnsanlar: “Birdən ona toxunan kimsənin başına səmadan bir şey gələr”- deya ondan uzaqlaşdılar. Sonunda Beytin üstünə bir adam çıxaraq ondan bir daş atdı. İnsanlar ona bir şey olmadığını görüncə bir-bir gəlib Kəbəni sökməya başladılar. Nəhayət ki, onu yerlə bir etdilər. İbn Zubeyr də dirəklər basdıraraq üzərilərinə örtük örtdü. Onlar Ev yüksələnə qədər qaldı.

İbn Zubeyr demişdir: Aişədən (radıyAllahu anhə) belə dediyini eşitdim: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Əgər insanlar küfrdən yeni çıxmış olmasaydılar və onu inşa edəcək qədər pulum olsaydı, Hicr tərəfindən beş arşın ona qatar və ona iki qapı açardım; insanlar birindən girər, digərindən isə çıxardılar.” İbn Zubeyr dedi: “Mənim isə buna sərf olunacaq pulum var və insanlardan da qorxmuram.” Ravi deyir:“İbn Zubeyr ona Hicr tərəfindən beş arşın əlavə etdi. Ona yeni bir təməl atdı. İnsanlar da ona baxdıar, o da binanı həmin təməlin üzərində tikdi.” Kəbənin uzunluğu on səkkiz arşın idi. Ona əlavə edincə onu az gördü və uzunluğuna on arşın əlavə etdi. Ona birindən girmək və digərindən çıxmaq olmaqla iki qapı açdı. İbn Zubeyr öldürüldükdə Həccac, xəlifə Abdulməlikə məktub yazaraq ona baş verənləri xəbər verdi. O, İbn Zubeyrin Kəbəya yeni təməl atdığını, Məkkə xalqından da adil olanların bunu gördüklərini bildirdi. Abdulməlik də ona: “İbn Zubeyrin çirkli işlərinəbizim ehtiyacımız yoxdur.”- deya cavab verdi. Hündürlüyü tərəfindən əlavə etdiyinə toxunmadı. Hicr tərəfindən etdiyi əlavəya gəldikdə, onu binayə qaytardı. Açdığı qapını bağladı və onu yıxaraq binayə qaytardı. Bunu Nəsai “Sünən” əsərində Hənnaddan rəvayət etmişdir ki, o da yəhya İbn Əbi Zəiddən, o da Abdulməlik İbn Əbi Suleymandan, o da Ətadan, o da İbn Zubeyrdən, o da Aişədən mərfu olaraq danışmış, lakin hadisəni xatırlatmamışdır.

Sünnəyə uyğun olan, Abdullah İbn Zubeyrin(radıyAllahu anhu) etdiyidir. Çünki məhz o, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi vəsələm) istədiyi idi. Ancaq Allah Elçisi (salləllahu aleyhi və səlləm) bəzi insanların yeni müsəlman olmaları və küfrdən təzəayrılmaları səbəbindənbunaqəlbən etiraz etməsindən qorxmuşdur. Fəqət bu sünnə, Abdulməlik İbn Mərvana gizli qalmışdır. Buna görə də Aişənin(radıyAllahu anha) Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi vəsəlləm) belə rəvayət etdiyini öyrəndikdə: “Onu və boynuna götürdüyü şeyi tərk etmək istərdik”- dedi. Necə ki, Muslim demişdir: Mənə Muhəmməd İbn Hatim, o da Muhəmməd İbn Bəkrdən, o da İbn Cureycdən, o da Abdullah İbn Ubeyd İbn Umeyr ilə Vəlid İbn Ətadan, onlar da Haris İbn Abdullah İbn əbi Rəbiədən nəql etdilər ki, Abdullah İbn Ubeyd belə dedi: Abdulməlikİbn Mərvanın xəlifəliyi dövründə Haris İbn Abdullah bir heyatlə onun yanına gəldi. Abdulməlik dedi: Əbu Xubeybin yəni, İbn Zubeyrin iddia etdiyi hədisi Aişədən eşitdiyini zənn etmirəm. Haris: “Xeyr, mən də Aişədən eşitdim”- dedi. O da: “Sən onun nə dediyini eşitdin?” — dedi. Haris dedi: Aişə rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi vəsəlləm) demişdir: “Sənin qövmün Kəbənin binasından qısaltdılar. Əgər şirkdən yeni çıxmış olmasaydılar,ondan tərk etdikləri şeyi yerinəqaytarardım. Əgər qövmün məndən sonra Kəbəni tikmək istəsə, gəl sənə tərk etdikləri yeri göstərim”- dedi və ona yeddi arşına yaxın yer göstərdi.

Bu, Abdullah İbn Ubeyd İbn Umeyrin hədisidir. Vəlid İbn Əta ona bunları əlavə etmişdir: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi vəsəlləm) demişdir: “Mütləq ona şərq və qərb tərəfindən yerlə bir səviyyadə olan iki qapı açardım. Qövmünün qapını nə üçün yüksəkdə etdiklərini bilirsənmi?” — dedi. Aişə: “Mən də: Xeyr –söylədim” — dedi. O da: Lovğalıq olaraq ki, yalnız onların istədiyi adam girə bilsin. Bir adam girmək istədiyi zaman onu buraxardılar ki, yuxarı çıxsın. Girməsinə az qalmış onu itələyarək düşürürdülər.” Abdulməlik dedi: Harisə: “Sən, Aişənin belə dediyini eşitdin?” — dedim. O da: “Bəli”- dedi. Abdulməlik bir müddət əsası ilə yerə vurdu, sonra da: “Onu da və üzərinə götürdüyünü də tərk etməyimi istədim”- dedi.
Muslim demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Amr İbn Cəbələh, o da Əbu Asımdan, o da Abd İbn Humeyddən, o da Abdurrazzaqdan, ikisi də İbn Cureycdən bu sənədlə İbn Bəkrin hədisi kimi nəql etdilər.

O demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Hatim, o da Abdullah İbn Bəkr Əs-Səhmiydən, o da Hatim İbn Əbi Sağirədən, o da Əbu Qazaədən nəql etdi ki, Abdulməlik İbn Mərvan, Beytullahı təvaf edərkən birdən: “Allah, İbn Zubeyri öldürsün, o, möminlərin anası Aişənin adından yalan danışır. Deyir ki, mən Aişənin belə söylədiyini eşitdim: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi vəsəlləm) demişdir: Ey Aişə, əgər qövmün küfrdən yeni çıxmış olmasaydı, Kəbəni söküb Hicrdən ona əlavə edərdim. Çünki sənin qövmün binanın ölçüsünü qısaltmışdılar.” Haris İbn Abdullah İbn Əbi Rəbia da: “Ey möminlərin əmiri, belə demə. Mən, möminlərin anasından belə dediyini eşitdim”- dedi. O da: “Əgər bunu Evi sökməzdən əvvəl eşitsəydim, onu İbn Zubeyrin inşa etdiyi kimi saxlayərdım”- dedi.

Bu hədisin, möminlərin anası Aişədən (radiyAllahu anha) olduğu dəqiq görünür. Çünki müxtəlif səhih yollarla məhz ondan rəvayət edilmişdir. Bütün bu yollardan rəvayət edilən hədislər isə, ortaq olaraq Əsvəd İbn yəzid, Haris İbn Abdullah İbn Əbi Rəbia, Abdullah İbn Zübeyr, Abdullah İbn Muhamməd İbn Əbu Bəkr əs-Siddiq və Urvə İbn Zübeyr xətti ilə gəlmişdir. Bu da İbn Zübeyrin etdiyinin düzgün olduğunu göstərməkdədir. Əgər elə saxlanılsaydı daha yaxşı olardı. Ancaq iş bu hala gəldikdən sonra bəzi alimlər, dəyişdirilməyibəyanməmişlər. Necə ki, möminlərin əmiri Harun ər-Rəşiddən və ya onun atası Mehdidən belə rəvayət edilmişdir ki, o, İmam Məlikdən Kəbəni söküb İbn Zübeyrin tikdiyi hala gətirmək barədə soruşdu. İmam Məlik də ona:“Ey Möminlərin əmiri,Allahın Kəbəsini məliklərin oyuncağı etməyin.Kim istəsə, istədiyi zaman onu söksün”- dedi. Harun Rəşid də onu beləcə saxladı. Bunu Qazi İyad və Nəvəvi nəqletmişdirlər. Allah bilir, axır zamana qədər belə davam edəcəkdir. Sonda isə, Həbəşli Zus-suveyqateyn onu uçurdub dağıdacaqdır. Necə ki, iki “Səhih” əsərdə Əbu Hureyrədən belə rəvayət edilmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Kəbəni Həbəşlilərdən Zus-suveyqateyn deyilən bir nəfər uçurdub dağıdacaqdır.” Bunu hər ikisi rəvayət etmişdir. Abdullah İbn Abbasın (radiyAllahu anh) rəvayətində isə, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Sanki o zənci gözümün önündədir. Onu daş daş sökməkdədir.” Bunu Buxari rəvayət etmişdir. İmam Əhməd İbn Hənbəl“Müsnəd” əsərində demişdir: Bizə Əhməd İbn Abdulməlik əl Hərrani, o da  Muhamməd İbn Sələmədən, o da İbn İshaqdan, o da İbn Əbi Nəcihdən, o da Mucahiddən xəbər verdi ki, Abdullah İbn Amr İbn əl As (radiyAllahu anhumə) rəvayət edir ki, Rəsulullahın((salləllahu aleyhi və səlləm)) belə dediyini eşitdim: “Kəbəni Həbəşilərdən Zus-suveyqateyn deyilən biri uçurdacaq. Onun xəzinəsini soyacaq, örtüsünü isə üstündən çıxardacaq. İndi o keçəl başlı və əyri ayəqlı adamın, beli və külüngü ilə onu sökməsi gözümün qarşısına gəlir.”

Bu, Allah bilir, yacüc və Məcucun çıxmasından sonra olacaq. Çünki Səhih Buxaridə Əbu Səid əl-Xudridən(radiyAllahu anhu) rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Allahın evinə yacuc və Məcuc cıxdıqdan sonra da mütləq həcc və ümrə olunacaq.”

Allah təalə İbrahim və İsmayılın (əleyhimə ssələm) dua etmələrini hekayət edərək buyurur: “Ey Rəbbimiz! İkimizi də müsəlman et, nəslimizi dəmüsəlman ümmət et. Bizə ibadət qaydalarını göstər və bizim tövbələrimizi qəbul et! Həqiqətən, Sən tövbələri qəbul edənsən, Rəhmlisən!”. İbn Cərir bu ayə haqqında demişdir: Onlar bununla: “Bizi əmrinə təslim olan, itaətinə boyun əyan insanlardan et. Sənə itaət və ibadət edərkən Səndən başqasını Sənə şərik qoşmayəq.” – demək istəmişdilər. İbn Əbi Hatim bu ayə haqqında demişdir: Bizə atam, o da İsmail İbn Rəca İbn Həyyan əl Hısni əl-Quraşiydən, o da Maqil İbn Ubeydullahdan rəvayət edir ki, Abdulkərim,“ikimizi də müsəlman et” kəlamını: “Sənə ixlasla qulluq göstərən”- deya təfsir etmişdir. “nəslimizi dəmüsəlman ümmət et” kəlamı haqqında isə: “ixlaslı”- demişdir. O həmçinin söyləmişdir: Bizə Əli İbn əl-Hüseyn, o da əl-Muqəddəmidən, o da Səid İbn Amirdən rəvayət edir ki, Səllam İbn Əbi Muti,“ikimizi də müsəlman et” ayəsi haqqında demişdir:Onsuz da müsəlman idilər, lakin ondan sabitlik istəmişdilər. İkrimə demişdir:“İkimizi də müsəlman et” — dedikdə, Allah təala: “Etdim”- dedi. “Nəslimizi də müsəlman ümmət et” dedikdə, Allah: “Onu da etdim”- dedi. Suddi də belə demişdir: ”nəslimizi də müsəlman ümmət et”kəlamında,onlar ərəbləri qəsd etmişdilər. İbn Cərir demişdir: Düzgünü budur ki, bu söz ərəbi də, digərlərini də ehtiva edir. Çünki İsrailoğulları da İbrahimin soyundandı. Allah təala demişdir:”Musanın qövmündən elə bir camaat vardır ki, haqq ilə (insanları) doğru yola yönəldir və onun sayəsində ədalətlə hökm verirlər” (Əraf, 159).

Mən də deyirəm ki, İbn Cəririn bu sözləri, Suddinin dediyinə zidd deyildir. Çünki ərəblərin xüsusiləşdirilməsi digərlərini inkar etməz. Ahəng ərəblər haqqındadır. Buna görə də, ardınca:”Ey Rəbbimiz! Onların içərisindən özlərinə elə bir elçi göndər ki, Sənin ayələrini onlara oxusun, Kitabı və hikməti onlara öyrətsin və onları təmizləsin! (Bəqərə, 129) — demişdir. Bu ayədə nəzərdə tutulan Muhamməddir (salləllahu aleyhi və səlləm). O da onların içərisindən göndərilmişdir. Necə ki, Allah Təala:“(Əksəriyyati yazıb-oxumaq bilməyən) ümmi ərəblərə özlərindən Peyğəmbər göndərən Odur.” (Cumə, 2) — buyurmuşdur. Bununla yanaşı onun zənciya də, ağ dəriliya də göndərilməsi inkar edilmir. Çünki Allah təala belə demişdir: “De: ‘Ey insanlar! Mən Allahın sizin hamınıza göndərilmiş Peyğəmbəriyam”. (Əraf, 158).  Bunun kimi güclü dəlillər çoxdur.

Bu dua, İbrahim və İsmayıl (əleyhiməssalam) tərəfindən edilmişdir. Necə ki, Allah təala təqva sahibi olan mömin qulları haqqında belə xəbər vermişdir: ‘Ey Rəbbimiz! Bizə gözümüzün aydınlığı olan zövcələr və övladlar bəxş et və bizi müttəqilərə imam et!’ (Fürqan74) Bu şəriətə uyğun olaraq istəniləndir. Çünki bir insanın, nəslindən bir və tək olan Allaha ibadət edən, Ona şərik qoşmayən nəsillər istəməsi, Allaha ibadəti mükəmməl sevməyindən irəli gəlir. Buna görə də Allah təala İbrahimə (əleyhissalam):“Səni insanlara imam edəcəm” — dedikdə, o:“nəslimdən də”— dedi. “O da sözüm zalımlara çatmaz” buyurdu. Bu isə:Məni və oğullarımı bütlərə tapınmaqdan uzaqlaşdır.  (İbrahim, 35)- deməkdir.

Müslimin “Səhih” adlı əsərində öz təsdiqini tapmışdır ki, Əbu Hüreyrə (radiyAllahu anhu), Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini nəql etmişdir: “Adəm oğlu öldükdə əməli kəsilər. yalnız bu üç şey xaricində: Davam edən sədəqə, faydalı elm və onun üçün dua edən saleh övlad.

“Bizə ibadət qaydalarını göstər” ayəsi haqqında  İbn Cureyc rəvayət edir ki, Əta bu ayə haqqında:“Bizə ibadət qaydalarını göstər”yəni, onları bizim üçün çıxart və bizə öyrət- demişdir. Mucahid isə, qurban kəsəcəyimiz yerləri göstər demişdir. Əta ilə Qatadədən də belədedikləri rəvayət edilmişdir. Səid İbn Mənsur demişdir: Bizə Attab İbn Bəşir, o da Xuseyfdən, o da Mucahiddənbelə dediyini rəvayət edir: “İbrahim:“Bizə ibadət qaydalarını göstər” — dedikdə, Cəbrayıl gəlib onu Beytullaha apardı və ona: “Evin təməllərini yüksəlt”- dedi. O da həmin təməlləri yüksəldərək tikintini tamamladı. Sonra əlindən tutaraq onu Səfa təpəsinə apardı və:“Bu,Allahınmərasimlərindəndir”- dedi. Daha sonra onunla Mərva təpəsinə getdi və: “Bu da, Allahın mərasimlərindəndir” — dedi. Bundan sonra onu Mina tərəfə apardı. Əqabəya çatdıqda, İblis gəlib ağacın yanında dayəndı. Cəbrayıl: “Təkbir et və onu daşla” – dedi. İbrahim də təkbir gətirərək onu daşladı. İblis gedib Camaratul-Vustada dayəndı. Cəbrayıl və İbrahim onun bərabərindən geçdikdə, Cəbrayıl İbrahimə: “Təkbir et və onu daşla” – dedi. O da təkbir gətirərək onu daşladı. İblis çıxıb getdi. O xəbis, həccə nəsə qarışdırmaq istəyirdi, amma bunu edə bilmədi. Cəbrayıl İbrahimin əlindən tutub onu Məşarul-Harama gətirdi və:“Bu, Məşarul-Haramdır”- dedi. Sonra İbrahimin əlindən tutub onu Ərafayə gətirdi və: “Sənə göstərdiklərimi tanıdınmı?”- dedi. Bunu üç dəfə soruşdu. O da:“Bəli”- dedi.”

Əbu Micləz ilə Qatadədən də buna oxşar rəvayət nəql edilmişdir.

Əbu Davud ət-Tayəlisi demişdir: Bizə Həmmad İbn Sələmə, o da Əbu Asim əl-Ğanəvidən, o da Əbut-Tufeyldən o da İbn Abbasdan, onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “İbrahimə həccin əmr olunan ayinləri göstərildikdə, səy edilən yerdə şeytan onun gözünə göründü. İbrahim onu keçdi. Sonra Cəbrayıl onu Minayə apardı və:“Bura insanların dayənacaq yeridi” — dedi. O,Camaratul-Akabəya çatdıqda, şeytan ona göründi. İbrahim ona yeddi daş atdı. Şeytan da çıxıb getdi. Sonra Cəbrayıl onu Camaratul-Vustayə apardı. Şeytan ona göründi. İbrahim ona yeddi daş atdı. Şeytan da çıxıb getdi. Sonra Cəbrayıl onu Camaratul-Qusvayə apardı. Şeytan ona göründi. İbrahim ona yeddi daş atdı. Şeytan da çıxıb getdi. Axırda onu yığıncaq yerinə apardı və:“Bu, Məşardır”- dedi. Sonra onu Ərafayə apardı və:“Bu da, Ərafadır”- dedi. Cəbrayıl ona: “Tanıdınmı? — dedi.

124-cü ayənin təfsirinə bax.

124-cü ayənin təfsirinə bax.

124-cü ayənin təfsirinə bax.

124-cü ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala, İbrahimin əl-Haram sakinləri üçün son duası olaraq onlara öz aralarından yəni, İbrahimin soyundan bir Peyğəmbər göndəriləcəyini xəbər verərək belə buyurur. Qəbul edilmiş bu dua, Allahın sabiq qədərinə müvafiq olmuşdur. Belə ki, yazıb oxumaq bilməyən onların özlərinə və insan və cinlərdən olan qeyri-ərəblərə Muhamməd salləllahu aleyhi vəsəlləm, rəsul təyin edilmişdir. Necə ki, İmam Əhməd İbn Hənbəl belə demişdir: Bizə Əbdurrəhman İbn Mehdi, o da Muaviya İbn Salehdən, o da Səid İbn Süveyd əl-Kəlbidən, o da Abdul-Əla İbn Hilal əs-Suləmidən, o da İrbad İbn Sariyadən rəvayət edir ki, Rəsulullah salləllahu alleyhi vəsəlləm belə demisdir: “Mən, Allah qatında Peyğəmbərlərin sonuncu idim. Həmin vaxtlar Adəm hələ palçığındadolaşırdı. Sizə bunun əvvəlini xəbər verəcəm. Atam İbrahimin duası olmuşdur. İsanınmənim barəmdə müjdəsi vardı.Anam bir yuxu görmüşdü. Bütün Peyğəmbərlərin anaları da belə görürlər.” Bunu eyni şəkildə İbn Vəhb, Leys və onun dediklərini yazan Abdullah İbn Saleh, Müaviya İbn Salehdən rəvayət etmişdirlər. Əbubəkr İbn Əbu Məryam də ona tabe olaraq Səid İbn Süveyddən belə nəql etmişdir. yenə imam Əhməd belə demişdir: Bizə Əbun-Nadr, o da Fərəcdən rəvayət edir ki,  Loğman İbn Amir demişdir: Əbu Ümamədən onun belə dediyini eşitdim: Mən dedim: “Ey Allahın Rəsulu, sənin bu Peyğəmbərlik işin necə başladı?” O da belə dedi: Atam İbrahimin duası olmuşdur. İsanın mənim barəmdə müjdəsi vardı. Anam özündən bir nur çıxdığını və Şam saraylarını işıqlandırdığını gördü.”

Burada qəsd edilən odur ki, onu ilk dilə gətirən və insanlar arasında məşhur edən İbrahimdir(əleyhissalam). O, zikri insanların dilində dolaşan məşhur bir adam idi. Hətta israil oğullarının nəsəb baxımından son Peyğəmbəri olan Məryam oğlu İsa onun adını çəkmişdir.Belə ki, o, İsrail oğullarına xütbə vermək üçün ayəğa qalxıb belə demişdir:”Mən Allahın sizə göndərdiyi, məndən əvvəl (naziledilmiş) Tövratı təsdiqləyan və məndən sonra gələcək Əhməd adlı elçisi ilə (sizi) müjdələyan bir elçisiyam!”(Saff, 6).

Buna görə də bu hədisdə: “Atam ibrahimin duası olmuşdur. Məryam oğlu İsanın müjdəsi vardı.”- demişdir. “Anam özündən bir nur çıxdığını, Şamın saraylarını işıqlandırdığını görməsi”sözləri belə izah edilir ki, anası onahamilə ikən bir yuxu gördü və onu öz qövmünə danışdı və bu yuxu onlar arasında yayıldı. Bu da bir hazırlıq oldu. Nurunun xüsusi ilə Şamdan görüləcəyinin zikr edilməsi, dinin və Peyğəmbərliyinin Şam diyarında yerləşəcəyinə işarədir. Bunun üçün də Şam, axır zamanda İslamın və müsəlmanların sığınacağı olacaqdır. İsa (əleyhissalam) ora, xüsusi ilə Dəməşqin şərq tərəfindəki  ağ minarəya enəcəkdir.Bunun üçün də “Səhih” adlı iki əsərdə belə rəvayət edilmişdir:“Ümmətimdən bir qrup açıq-aşkar haqqüzərində olacaq, nə onlara qatılmayən, nə də onlara qarşı mübarizə aparan, onlara zərər verə bilməyacəkdir. Allahın əmri gələnə qədəronlar bucür olacaqlar.” Buxarinin “Səhih” əsərində: “Onlar Şamda olacaqlar” – deyilir.

Əbu Cəfər ər- Razi demişdir: Mənə Rabi İbn Ənəs, Əbu-Aliyədən rəvayət etdi ki, o, ”Ey Rəbbimiz! Onların içərisindən özlərinə elə bir elçi göndər” kəlamı haqqında belə demişdir: Bundan, Muhamməd ümməti qəsd edilir və İbrahimə (əleyhissalam): “Duan qəbul edildi. Bu da axır zamanda baş verəcəkdir.” — cavabı verilmişdir.əs-Suddi ilə Qatadə də belədemişdilər.Allah Təalənin “Kitabı  onlara öyrətsin” kəlamına gəlincə, yəni, Quranı, “hikməti” kəlamına gəlincə, yəni, sünnəti deməkdir. Bunu Həsən, Qatadə, Muqatil İbn Həyyan, Əbu Malik və digərləridemişdilər. Hikmət sözünə “dini başa düşmək” də deyilmişdir ki, bu digərlərinə zidd deyildir.“Onları (günahlardan) təmizləsin!” kəlamı barəsində Əli İbn Əbu Talha rəvayət edir ki, İbn Abbas demişdir: “Təmizləmək, Allaha itaət və ixlasdır.” Muhamməd İbn İshaq da, “Kitabı və hikməti onlara öyrətsin” kəlamı barədə demişdir: “Onlara xeyri öyrədir ki, onu etsinlər və şəri də bildirir ki, ondan çəkinsinlər. Ona itaət etdikləri və bunu çoxaltdıqları zaman onlardan razı qalacağını bildirmişdir. Həmçinin Onu qəzəbləndirəcək asiliklərdən çəkindiləri zaman da onlardan razı qalacağını xəbər vermişdir.

“Həqiqətən, Sən Qüdrətlisən, Müdriksən!‘ kəlamına gəlincə,əl-Əziz o kəsdir ki, heç bir şey onu aciz etməz, onun hər şeya gücü çatar. əl-Həkim isə, özəməllərində və sözlərində hikmətli olandır.O, hər şeyi öz yerinə qoyar. Bunu Öz hikmətivə ədaləti ilə edər.

Allah təbaraka və təala bu kəlamı ilə, kafirləri rədd edir. Çünki onlar uydurduqları vəicad etdikləri şirk əməllərlə, tövhid əhlinin imamı olan İbrahim xəlilin dininə müxalif olmuşdular.Çünki İbrahim, uca Rəbbini təkliyində başqalarından ayırmışdı.O, Allahla yanaşı başqa birinə dua etməmişdi. Ona bir göz qırpımı qədər də şərik qoşmamışdı. Ondan başqa bütün  məbudlardan üz döndərmişdi. Bu mövzuda qövmünə qarşı çıxmış, hətta atasıyla belə əlaqəni kəsmişdi: “Ey qövmüm! Həqiqətən, mən sizin (Allaha) şərik qoşduqlarınızdan uzağam!” Doğrudan da mən, hənif olaraq üzümü göyləri və yeri yaradana çevirdim. Mən müşriklərdən deyiləm” (Ənam, 78-79) demişdi. Digər bir ayədə Allah Təala belə buyurmuşdur: Bir zaman İbrahim öz atasına və qövmünə demişdi: ‘Mən sizin ibadət etdiklərinizdən uzağam. yalnız məni yoxdan yaradan (Allahdan) başqa! Şübhəsiz ki, O məni doğru yola müvəffəq edəcəkdir!’ (Züxruf, 26-27). Allah Təala başqa bir ayədə isə belə buyurmuşdu: “İbrahimin öz atası üçün bağışlanma diləməsi isə sadəcə ona verdiyi vədə görə idi. Atasının Allaha düşmən olduğu ona bəlli olduqdan sonra isə ondan uzaqlaşdı. Həqiqətən, İbrahim (Allaha) çox yalvaran həlim bir kimsə idi” (Tövbə, 114). Habelə bu haqda Allah belə də demişdir: Həqiqətən, İbrahim Allaha müti, hənif bir rəhbər idi. O, müşriklərdən deyildi. O, Allahın nemətlərinə şükür edən idi. Allah onu seçmiş və doğru yola yönəltmişdi. Biz ona dünyada gözəl nemət verdik. Şübhəsiz ki, o, axirətdə də əməli salehlərdəndir” (Nəhl, 120-122).

Bu və buna bənzər xüsusiyyatlərinə görə Allah Təala: “Kim İbrahimin dinindən üz çevirər?” demişdir. yəni kim onun yolundan və üsulubundan üz döndərərək ona müxalif çıxar?  “Səfeh olanlardan başqa”: yəni, haqqı tərk edərək azğınlığa getməklə axmaqcasına hərəkət edib, pis hökm verərək özünə zülm edənlərdən başqa deməkdir. Çünki, o, gənc yaşından etibarən Allah tərəfindən Xəlil (dost) seçilənədək dünyada hidayət və doğruluq simvolu olan şəxsin yolunun əksinə getmişdir.  İbrahim axirətdə xoşbəxt və yaxşı insanlardan idi. Kim onun yolunu, mənhəcini və dinini tərk edərək azğınlıq və zəlalət yolu ilə gedərsə bundan daha böyük səfehlik nə ola bilər? yaxud bundan daha böyük zülüm nə ola bilər? Necə ki, Allah Təala belə demişdir: Həqiqətən, Allaha şərik qoşmaq böyük zülmdür!’ (Loğman, 13) Əbu Aliyə ilə Qatadə: “Bu ayə yəhudilər haqqında enmişdir” -demişdilər. Çünki onlar, Allah qatından olmayan bir yol uydurdular. Uydurduqları bu yolla İbrahimin dininə qarşı çıxdılar. Bu sözün doğruluğunu aşağıdakı ayə sübut edir: “İbrahim nə yəhudi, nə də nəsrani idi. O, ancaq hənif bir müsəlman idi və müşriklərdən deyildi. Həqiqətən, insanlardan İbrahimə ən yaxın olanı, onun ardınca gedənlər, bu Peyğəmbər və iman gətirənlərdir. Allah möminlərin Himayədarıdır” (Əli İmran 67-68).

Rəbbi ona: ‘Təslim ol!’– dedikdə, o: ‘Aləmlərin Rəbbinə təslim oldum!’– demişdi.yəni, Allah ona,Rəbbinə ixlası, səmimiyyati və təslimiyyati əmr etdi. O da buna şəriətə və qədərə uyğun olaraq cavab verdi.

“İbrahim də, yaqub da bunu oğullarına vəziyyət etdilər” yəni, Allaha təslim olmağı əmredən İslamı vəziyyət etdilər. Başqa bir fikrə görə ayədəki “bu” əvəzliyi vəziyyətdəki gizli əvəzedici sözə, yəni  ‘Aləmlərin Rəbbinə təslim oldum!’  sözünə qayıdır. Çünki onlar buna çox istəkli idilər və onu çox sevirdilər. Onu ölüm anına qədər qorudular. Özlərindən sonra da oğullarına vəziyyət etdilər. Necə ki, “O bunu öz nəsli arasında daimi qalacaq bir kəlmə etdi” (Züxruf 28) ayəsində belə buyurulmuşdur.

Sələfdən bəzi qarilər “yaqubə” sözünü “Bənihi” sözünə qoşaraq təsirlik (nəsb) halında oxumuşdurlar. Sanki İbrahim öz oğulları ilə yanaşı oğlu İshaqın həmin dövrdə artıq həyatda olan oğlu yaquba da vəziyyət etmişdir. Qurtubinin nəqlinə əsasən, əl-Quşeyri, yaqubun İbrahimin vəfatından sonra dünyayə gəldiyini iddia etmişdir. Bu kimi məsələlər səhih dəlilə əsaslanmalıdır. Doğru olan budur ki, Allah ən doğrusunu biləndir, İshaqın oğlu yaqub, İbrahim ilə Sara həyatda ikən dünyayə gəlmişdir. Çünki Allah: “ Biz onu İshaqla, (İshaqın) ardınca da yaqubla müjdələdik” (Hud, 71) — demişdir. Bəzən hərfi cərin düşməsi ilə yaqubə şəklində mənsub olaraq da oxunmuşdur. Əgər onların hər ikisi həyatda olmadıqları zaman yaqub olsaydı, onun İshaqın zürriyyati içərisində zikredilməsinin o qədər də faydası olmazdı.

Bundan əlavə Allah Təala Ənkəbut surəsində belə demişdir: “Biz ona İshaqı və yaqubu bağışladıq. Onun nəslinə Peyğəmbərlik və Kitab verdik. Dünyada onun mükafatını verdik. Şübhəsiz ki, o, axirətdə əməlisalehlərdən olacaqdır!” (Ənkəbut, 27). Başqa bir ayədə isə belə demişdir: “Biz ona İshaqı, üstəlik yaqubu da bəxş etdik” (Ənbiya, 72). Bu da onun İbrahim həyatda olarkən var olduğunu göstərir. Necə ki, qədim kitablarda yazıldığı kimi o, Beytulmüqəddəsin qurucusudur. İki “Səhih”də Əbu Zərdən belə rəvayət edilir: “Ey Allahın Rəsulu, yer üzündə qurulan ilk məscid hansıdır?” dedim. O da: “Məscidul Haramdır”, dedi. “Sonra hansıdır?” soruşdum. O da “Beytül Məqdis”, dedi. “Aralarında nə qədər fərq var?” soruşdum. O da: “Qırx il” dedi. İbn Hibban Beytül Məqdisin banisi qəbul etdiyi Süleyman əleyhissalam ilə, İbrahim əleyhissalam arasında qırx il fərq olduğunu iddia etmişdir. Halbuki, o, dağılandan sonra onu təmir etmiş və bəzəmişdir. Bu da İbn Hibbana etiraza səbəb olmuşdur. Çünki onlar arasındakı müddət minlərlə ildir. Allah ən doğrusunu biləndir. Bundan əlavə yaqubun oğullarına vəziyyəti bir az sonra qeyd ediləcəkdir ki, bu da yaqubunbu ayədəkivəziyyət edənlər arasında olduğunu göstərir.

‘Ey oğullarım! Həqiqətən, Allah bu dini sizin üçün seçmişdir. Siz də ancaq müsəlman olaraq ölməlisiniz!’ yəni dünyada gözəl işlər görün, bundan əl çəkməyin ki, Allah da sizə buna uyğun gözəl ölüm nəsib etsin. Çünki insan əksər hallarda yaşadığına uyğun ölür, öldüyünə uyğun dirilir. Bu, Kərəm Sahibi Allahın adətidir. Kim xeyirə niyyat edərsə ona müvəffəq olar, o da ona qismət olur. Kim də yaxşılığa niyyat edərsə, bu yolda sabit qalar. Bu, aşağıdakı səhih hədislə ziddətli deyildir: “Bir adam cənnətliklərin əməlini edər, belə ki, onunla cənnət arasında bir qulac və ya bir arşın məsafə qalar, sonra yazısı hökmünü icra edər, o da cəhənnəmliklərin əməlini edər və cəhənnəmə gedər. Bir adam da cəhənnəmliklərin əməlini edər, belə ki, onunla cəhənnəm arasında bir qulac və ya bir arşın məsafə qalar, sonra yazısı hökmünü icra edər, o da cənnətdəkilərin əməlini edərək cənnətə gedər.” Çünki bəzi rəvayətlərdə bu hədis: “insanlar elə hesab edərlər ki, cənnətiklərin və insanlar elə hesab edərlər ki, cəhənnəmliklərin əməlini edər” şəklində gəlmişdir. Allah Təala da belə demişdir: “Kim (haqqını) verir və (Allahdan) qorxursa, və ən gözəl olanı (lə ilahə illəllahı) təsdiq edirsə, Biz onu ən asan olana nail edəcəyik. Kim də xəsislik edərək (Rəbbinə) ehtiyacı olmadığını güman edirsə və ən gözəl olanı yalan hesab edirsə, Biz onun üstünə ən çətin olanı yükləyacəyik” (Leyl, 5-10).

130-cu ayənin təfsirinə bax.

130-cu ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala, İsmayıl oğullarından olan Ərəb müşriklərinə və İsraildənyəni,İbrahim oğlu İshaq oğlu yaquboğullarındankafir olanlara etiraz edərək deyir: yaqub ölərkən oğullarına şəriki olmayan bir tək Allaha ibadət etmələrini vəziyyət etdi və:“Məndən sonra nəyə ibadət edəcəksiniz?”— dedi. Onlar da: “Sənin ilahına, atalarının – İbrahimin, İsmayılın və İshaqın ilahı olan Tək ilaha ibadət edəcəyik”— dedilər. Baxmayəraq ki, İsmayıl yaqubun əmisidir burada məsələ ümumi olaraq götürülmüşdür. Nəhhas bu barədə demişdir: Ərəblər əmiya ata deyirlər. Bunu Qurtub nəql etmişdir. Babanı ata sayəraq mirasdan onun qardaşlarına pay verməyanlər bu ayəni dəlil gətirmişdirlər. Necə ki, Əbu Bəkr Əs-Siddiq də belə demişdir. Bunu Buxari, İbn Abbas və İbn Zubeyr yolu ilə rəvayət etmiş, sonra isə sözünə belə davam etmişdir: Ona da etiraz edən olmadı. Möminlərin anası Aişə də radiyAllahu anha, buna razı olmuşdur. Həsən əl-Bəsri, Tavus, Əta da belədemişdilər. Əbu Hənifə ilə birçox sələf və xələf alimləri bu rəydə olmuşlar. Malik, Şafi və məşhur rəvayətə görə Əhməd, onun qardaşlar arasında  bölüşdürüləcəyini söyləmişdirlər. Bu rəy Ömər, Osman, Əli, İbn Məsud, Zeyd İbn Sabit və digər sələf və xələfdən olan bəzilərindən Məlik tərəfindən rəvayət edilmişdir. Əbu Hənifənin iki dostu qazi Əbu yusuf ilə Muhəmməd İbn Həsən də bunu üstün rəy hesab etmişlər. Bu haqda başqa yerdə izah verilmişdir.

“Tək İlaha” yəni, Onun ilahlığını təkləşdirər və Ona başqa heç bir şeyi şərik qoşmarıq. “Biz yalnız Ona təslim olanlarıq” yəni, itaət edib boyun əyarik. Necə ki, Allah təala belə demişdir: “yoxsa onlar Allahın dinindən başqa bir din axtarırlar? Halbuki göylərdə və yerdə olan hər bir məxluq istər-istəməz Ona təslim olmuş və Ona da qaytarılacaqlar” (Əli İmran, 83). İslam, bütün Peyğəmbərlərin dinidir, şəriətləri və üslubları fərqli olsa da, bu belədir. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Səndən əvvəl elə bir elçi göndərməmişik ki, ona: ‘Məndən başqa heç bir ilah yoxdur, Mənə ibadət edin!’– deya vəhy etməyək.” (Ənbiya, 25). Bu mövzuya aid bir çox ayə və hədislər vardır ki, növbəti hədis də bu qəbildəndir: “Biz Peyğəmbərlər ata bir qardaşlarıq və dinimiz də birdir”.

“Onlar bir ümmət idi ki, gəlib getdilər. Onların qazandıqları özlərinə, sizin qazandığınız isə sizə aiddir.” yəni, Peyğəmbərlərdən və yaxşı insanlardan olan əsli-nəcabətə mənsub olmağınızın, xeyir bir əməl etmədikcə, sizə heç bir faydası yoxdur. Çünki onların əməlləri onlara, sizin əməllər isə, sizə aiddir. “Siz onların etdikləri barədə sorğu-suala tutulmayəcaqsınız”. Əbu Aliyə, Rabi və Qatadə belədemişdilər: “Onlar bir ümmət idi ki, gəlib getdilər” ayəsindəki məqsəd İbrahim, İsmayıl, İshaq, Yaqub və əsbat deyilən nəvələrdir. Buna görə də bir əsərdə belə nəql edilmişdir: Kimin əməli onu geri çəkirsə, nəsil-nəcabəti onu irəli aparmaz.

133-cü ayənin təfsirinə bax.

Muhəmməd İbn İshaq demişdir: mənə Muhəmməd İbn Əbi Muhəmməd, o da Səid İbn Cubeyrdən və yaxud İkrimədən, o da İbn Abbasdan nəql etdi ki, Abdullah İbn Surya əl-Əvar, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm): “Doğru yol ancaq bizim yolumuzdur, ey Muhəmməd. Bizə tabe olsan doğru yolu tapasan” — dedi. Xaçpərəstlər də eyni şeyi söylədilər. Buna görə əziz və cəlil olan Allah “yəhudi və xaçpərəst olun ki, doğru yola yönələsiniz” ayəsini nazil etdi.

“De: Əksinə, (biz) hənif İbrahimin dinindəyik.” yəni, biz sizin dəvət etdiyiniz yəhudilik və xaçpərəstliyi istəmirik, əksinə biz “hənif İbrahimin dinindəyik” ona tabe oluruq. Hənif, doğru olan deməkdir. Bunu Muhəmməd İbn Kəb Əl-Qurazi ilə İsa İbn Cariyademişdilər. Xasif də Mucahiddən: Hənif “İxlaslı” mənasındadır, dediyini rəvayət etmişdir. Əli İbn Əbi Talha da İbn Abbasdan nəql edərək: Hənif “Həcc edəndir” demişdir. Həsən, Dahhək, Atiyyə və Suddidən də belə rəvayət edilmişdir. Əbu Aliyə: “Hənif, namaz qılarkən Kəbəya yönələn və imkan olduğu zaman həcc edəndir”- demişdir. Mucahid ilə Rəbi İbn Ənəs: “Hənif, tabe olandır”-demişdilər. Əbu Qılabə: Hənif,başlanğıcdan sona qədər bütün Peyğəmbərlərə iman edəndir”- demişdir. Qatadə də belə demişdir: Həniflik, Allahdan başqa ilah olmadığına şəhadət gətirməkdir. Buna anaların, qızların, xalaların,bibilərin və Allahın haram etdiy digər şeylərin qadağan olunması və sünnət də daxildir.

Allah Təala mömin qullarına Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) vasitəsi ilə nazil etdiyi şeylərə təfsilatı ilə, keçmiş Peyğəmbərlərə nazil edilənlərə isə, ümumi şəkildə iman etmələrini bildirir. Bəzi Peyğəmbərlərin adlarını çəkir, digərlərini də ümumi olaraq qeyd edir. Onların arasında ayrı-seçkilik etməmələrini, hamısına iman etmələrini və belə deməmələrini buyurur: “Allahı və Onun elçilərini inkar edənlər, Allahı Onun elçilərindən ayırmaq istəyib: ‘Biz (o elçilərin) bəzisinə inanır, bəzilərinə isə inanmırıq!’– deyanlər və bunun arasında bir yol tutmaq istəyanlər məhz onlar əsl kafirlərdir.” (Nisə, 150-151). Buxari demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Bəşşar, o da Osman İbn Ömərdən, o da Əli İbn Mubarəkdən, o da yəhya İbn Əbi Kəsirdən, o da Əbu Sələmə İbn Abdurrahməndən nəql edir ki, Əbu Hureyrə belə demişdir: Kitab əhli Tövratı İbranicə oxuyub müsəlmanlara ərəbcə təfsir edərdilər. Buna görə də Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: Kitab əhlini  təsdiq də etməyin,inkar da etməyin. Biz: Allaha və bizə nazil olana iman etdik — deyin.

Muslim, Əbu Davud və NəSəidə deyilmişdir: Osman İbn Hakim, o da Səid İbn yasardan, o da İbn Abbasdan nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) fəcr namazının iki rükət sünnətini adətən “qulu amənna billəhi və mə unzilə iləynə” (Bəqərə 136) və “əmənnə billəhi vəşhəd bi ənnə muslimun” (Əli İmran 52) ayələri ilə qılardı. Əbu Aliyə, Rəbi və Qatadə belədemişdilər: Əsbat-yaqubun oğullarından ibarət on iki kişidir. Hər biri bir ümmətin atası oldu. Onlara Əsbat deyildi. Xəlil İbn Əhməd ilə başqası belədemişdilər: İsrail oğullarında əsbat, İsmayıl oğullarındakı qəbilələr kimidir.

Zəməxşəri “Kəşşaf”da belə demişdir: Əsbat, yaqubun on iki oğlundan törəyan zurriyyatidir. Ər-Razi bunu ondan nəql edərək təsdiqləmiş və buna etiraz etməmişdir. Buxari demişdir: Əsbat, İsrail oğullarının qəbilələridir. Burada əsbat sözündə məqsəd, İsrail oğullarının qolları və Allahın onlardan olan Peyğəmbərlərə endirdiyi vəhylərdir. Necə ki, Musa onlara belə demişdir: “Allahın sizə olan nemətini xatırlayın. O, sizin aranızdan Peyğəmbərlər göndərdi, sizi hökmdarlar təyin etdi.”(Maidə, 20). Allah Təala demişdir:“Biz onları on iki nəslə – ümmətə böldük.” (Əraf 160). Qurtubi belə demişdir: Onlara əsbat deyilməsi “əs-sibt” kökündən gəlir ki, bu da “ard-arda təqib etmək” deməkdir. Onlar da bir-birinin ardınca gələn bir camaatdır. Bu sözün əslinin “əs-səbat” kəlməsindən törəməsi də deyilmişdir ki, bunun da mənası ağac (şəcərə) deməkdir. yəni, onlar ağac kimi çoxdurlar. Sözün təkdə olan forması “səbtatu” oxunur. Zəccac demişdir: Muhamməd İbn Cəfər əl-Ənbarinin bizə danışdığı rəvayət sənə bunu açıqlayəcaq: Bizə Əbu Nuceyd əd Dəhhaq, o da Əsvəd İbn Amirdən, o da İsraildən, o da Simakdan, o da İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: Bütün Peyğəmbərlər İsrail oğullarından gəlmişdir, ancaq bu 10-u istisnadır: Nuh, Hud, Saleh, Şueyb, İbrahim, Lut, İshaq, yaqub, İsmayıl və Muhamməd aleyhimussalatu vəsəlləmu. Qurtubi demişdir: əs-Sibtu – bir kökdən gələn camaat və qəbilədir. Qatadə də belə demişdir: Allah möminlərə Ona iman etməyi, bütün kitablarını və Peyğəmbərlərini təsdiq etməyi əmr etdi. Süleyman İbn Həbib demişdir: Biz ancaq Tövrat ilə İncilə iman gətirməklə əmr olunduq, içindəkilərə əməl etməklə deyil.

İbn əbi Hatim demişdir: Bizə Muhamməd İbn Muhamməd İbn Musab əs-Suriy, o da Müəmməldən, o da Ubeydullah İbn əbi Hümeyddən, o da Əbuməlihdən, o da Maqil İbn yasardan rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Tövrata, Zəbura və İncilə iman edin, Quran sizə kifayət edər.

Allah Təala deyir: “Əgər …iman gətirsələr” yəni, əhli kitab və digər kafirlər,“sizin iman gətirdiyiniz kimi iman gətirsələr”, ey möminlər, onlar Allahın bütün kitablarına və Peyğəmbərlərinə iman etsələr və Peyğəmbərlər arasında ayrı-seçkilik etməsələr“doğru yola yönəlmiş olarlar”yəni, haqqı tapar və ona doğru yönələrlər. “Əgər üz döndərsələr” yəni, əleyhlərinə bu qədər dəlil gətirildiyi halda haqdan üz çevirib batilə yönələrlərsə “mütləq ixtilafa düşmüş olarlar”. “Onlardan (qorunmaq üçün) Allah sənə kifayət edər” yəni, onlara qarşı Allah sənə kifayət edəcək və zəfər nəsib edəcək. O, Eşidəndir, Biləndir!

İbn Əbi Hatim demişdir: Mənə yunus İbn Əbdul-Alə oxudu ki, İbn Vahb, o da Ziyad İbn yunusdan xəbər verdi ki, Nafi İbn Əbu Nuaym dedi: Bir xəlifə mənə Osman İbn Əffanın mushafını göndərdi. Bərpa etməmi istəyirdi. Ziyad dedi ki, ona: “İnsanlar o öldürülərkən, mushafı qucağında idi və qan “Onlardan Allah sənə kifayət edər. O, Eşidəndir, Biləndir!” yazsısının üstünə düşdü, deyirlər”- dedim. Nafi də: “Mən bu ayənin üzərindəki qanı gözlərimlə gördüm, köhnəlmişdi”- dedi.

“Allahın boyası” Dəhhakdan rəvayət edilir ki, İbn Abbas: “Bu, Allahın dini deməkdir” söyləmişdir. Mucahid, Əbu-Aliyə, İkrimə, İbrahim, Həsən, Qatadə, Dəhhak, Abdullah İbn Kəsir, Atiyyə əl-Avfi, Rəbi İbn Ənəs və Suddidən də eynisi rəvayət edilmişdir. “Sibğə” sözübəzən təhrik mənasında olaraq təsirlik hala düşmüşdür, məsələn “FıtratAllah” (Rum, 30) kəlamı kimi, mənası “ondan möhkəm tutun, buraxmayın” deməkdir. Bəziləri də “Millətə İbrahimə” “(Ənam 161) kəlamına əvəz olaraq təsirlik haldadır,demişdilər. Sibaveyh isədemişdir: O,  “Əmənnə Billəhi”(Bəqərə 136) kəlamı səbəbilə təsirlik hala düşmüş təkidli məsdərdir. Necə ki, “vəbudullahə”(Nisə 36) kəlamında da belədir.

Bir hədisdə belə gəlmişdir: İbn Əbi Hatim ilə İbn Mərdəveyh Əşas İbn İshaqdan, o da Cəfər İbn əbil-Muğiradan, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdirlər ki, Peyğəmbər salləllahu aleyhi vəsəlləm buyurmuşdu: İsrailoğulları: “Ey Musa sənin Rəbbin boyayərmı?” — dedilər. O da: “Allahdan qorxun”– dedi. Rəbbi də ona:”Ey Musa, onlar səndən “Sənin Rəbbin boyayərmı?”deya soruşdular, sən də: “Bəli” de. Mən qırmızıya, ağa və qarayə boyayəram. Bütün rənglər mənim boyamdandır, de.”  Allah Peyğəmbərinə “Allahın boyası, boyası Allahdan daha gözəl olan kimdir?”ayəsini endirdi.İbn Mərdəveyh rəvayətində bu hədis mərfu olaraq gəlmişdir. İbn Əbi Hatimin rəvayətində isə, məvquf olaraq gəlmişdir. Əgər sənədi səhihdirsə, o buna (məvqufa)daha çox oxşayır. Allah ən doğrusunu biləndir.

137-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala Peyğəmbərinə (salləllahu aleyhi və səlləm), müşriklərlə mübahisəni dayəndırmasını göstəriş verərək deyir:De: ‘Allah barəsində bizimlə mübahisəmi edirsiniz?yəni, Allahın tövhidi, Ona ixlaslı olmaq, itaət etmək, əmrini yerinə yetirmək və qadağalarından çəkindirmək mövzularında bizimlə mübahisəmi edirsiniz? O, bizim də Rəbbimiz, sizin də Rəbbinizdir!Biz və siz onun mülküyyatindəyik. İxlasla ibadət edilmək Onun haqqıdır. O təkdir, şəriki yoxdur.

Bizim əməllərimiz bizə, sizin əməlləriniz isə sizə aiddir.yəni, biz sizdən uzağıq, siz də bizdən uzaqsınız. Necə ki, başqa ayələrdə də buyurmuşdur: “Əgər səni yalançı hesab etsələr, de: ‘Mənim əməlim mənə, sizin əməliniz isə sizə aiddir. Siz mənim etdiyim əməldən uzaqsınız, mən də sizin etdiyiniz əməllərdən uzağam” (Yunus, 41); Əgər onlar səninlə mübahisə edərlərsə, de: ‘Mən özümü ardımca gələnlərlə birlikdə Allaha təslim etmişəm!’  (Ali-İmran, 20); Allah təalə İbrahim barədə xəbər verərək buyurdu: “Qövmü onunla höcətləşdi. O dedi:… siz Onun barəsində mənimlə höcətləşirsiniz?” (Ənam, 80); “İbrahim ilə Rəbbi barəsində höcətləşən kəsin( əhvalatını) bilmirsənmi?” (Bəqərə, 258).

Bu ayədə isə Bizim əməllərimiz bizə, sizin əməlləriniz isə sizə aiddir, demişdir. yəni, biz sizdən uzağıq, siz də bizdən uzaqsınız. Biz Ona sadiq olanlarıq!’ yəni,ibadətdə və Ona yönəlmədə sadiq olanlarıq, deməkdir.

Sonra Allah Təala onların İbrahim və ondan sonra zikredilən Peyğəmbərlərlə əsabatın, öz millətlərindən yəni, yəhudi və ya xristianlardan olma iddialarını rədd edərək‘Siz daha yaxşı bilirsiniz, yoxsa Allah?’ dedi. yəni, Allah ən doğrusunu biləndir, deməkdir. Onların nə yəhudi nə də xristian olmadıqlarını xəbər verdi. Necə ki, başqa ayədə buyurmuşdur: “İbrahim nə yəhudi, nə də nəsrani idi. O, ancaq hənif bir müsəlman idi və müşriklərdən deyildi” (Ali imran, 67).

Allahın onlara nazil etdiyi şəhadəti gizlədən kimsələrdən daha zalım kim ola bilər?Həsən Bəsri demişdir: Onlar özlərinə gələn Allahın kitabında,Allah qatında dinin İslam olduğunu, Muhammədin də Allahın Rəsulu olduğunu, İbrahim, İsmayıl, İshaq, yaqub və Əsbatın, yəhudilik və xristianlıqdan uzaq olduqlarını oxuyardılar. Allah da buna şahidlik etmişdir. Öz aralarında bunu təsdiq də edərdilər. Məhz bu şahidliyi onlar gizlədirdilər.  Allah sizin etdiklərinizdən xəbərsiz deyildir.Bu da təhdid və dəhşətli xəbərdarlıqdır. yəni, onun elmi sizin elminizi əhatə etmişdir və sizi buna görə cəzalandıracaqdır. Sonra da Allah Təala dedi:

Onlar bir ümmət idi ki, gəlib getdi. Onların qazandıqları özlərinə, sizin qazandığınız isə sizə aiddir. Siz onların etdikləri barədə sorğu-sual olunmayəcaqsınız.

yəni, onlara tabe olmadan sırf onlara mənsub olmanız sizə bir fayda verməz. Onlar kimi Allahın əmrlərinə itaət etmədikcə, müjdələyan və çəkindirən olaraq göndərilən Peyğəmbərlərə tabe olmadıqca, onlara sadəcə mənsub olmanıza aldanmayın. Çünki bir Peyğəmbəri, xüsusi ilə də nəbilərin başçısı və rəsulların sonuncusunu inkar edən bütün Peyğəmbərləri inkar etmiş olar. O, aləmlərin Rəbbi tərəfindən onun qarşısında məsuliyyat daşıyan bütün insanlara və cinlərə göndərilmişdir. Allahın salavatı və salamı onun və digər Peyğəmbərlərin hamısının üzərinə olsun.

 

139-cu ayənin təfsirinə bax.

139-cu ayənin təfsirinə bax.

Ayədəki “səfehlər” sözündə Ərəb müşriklərinin nəzərdə tutulduğu söylənmişdir. Bunu Zəccac demişdir. “Səfehlər” yəhudi hahamlarıdır deyanlər də olmuşdur. Bunu da Mucahid, demişdir. “Münafiqlərdir” deyanlər də olmuşdur. Bunu da Suddi, demişdir. Ayə bunların hamısını əhatə etməklə ümumidir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Buxari demişdir: Bizə Əbu Nuaym, o da Zuheyrdən eşidərək, o da Əbu İshaqdan, o da Bəradan radıyAllahu anhu rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Beytülmüqəddəsə tərəf on altı və ya on yeddi ay namaz qıldı. Qibləsinin Beytullah olması isə, onun xoşuna gəlirdi. Onun yeni qibləya tərəf dönərək qıldığı ilk namaz əsr namazı idi. Onunla birlikdə bir camaat da qıldı. Onunla namaz qılanlardan biri başqa bir məscidin yanından keçəndə, oradakılar rükuda idilər. Kişi dedi: «Allah şahiddir ki, Rəsulullahla salləllahu əleyhi və səlləm birgə Məkkəya tərəf namaz qıldım.» Onlar da hamısı birlikdə Beytullaha tərəf döndülər. Bəzi insanlar qiblə Beytullaha çevrilmədən əvvəl ölmüşdülər, onlar üçün nə deyacəyimizi bilmədik, bu haqda “Allah sizin imanınızı puç etməz. Həqiqətən də, Allah insanlara qarşı Şəfqətlidir, Rəhmlidir.” ayəsinazil oldu. Hədisi bu yolla yalnız Buxari (4216) rəvayət etmişdir. Muslim də başqa bir yolla rəvayət etmişdir.

Muhəmməd İbn İshaq demişdir: Mənə İsmail İbn Əbi Xalid, o da Əbu İshaqdan Bəranın belə dediyini rəvayət etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Beytulmüqəddəsə tərəf namaz qılardı. Çox vaxt göyə baxar, Allahın əmrini gözləyardi, Allah da “Biz sənin üzünün göyə tərəf çevrildiyini gördük və Biz səni razı qalacağın qibləya tərəf döndərəcəyik. Sən üzünü Məscidulharama tərəf çevir!” (Bəqərə: 144) ayəsini nazil etdi. Müsəlmanlardan biri: «Qiblə dəyişdirilmədən əvvəl ölənlərin vəziyyətini bilmək istərdik, Beytulmüqəddəsə tərəf qıldığımız namazlar necə olacaq?» – dedi. Allah Təala da: “Allah sizin imanınızı puç etməz” ayəsini nazil etdi. O vaxt səfeh insanlar, yəni, əhli kitab: “Onları üz tutduqları qiblədən döndərən nə oldu?” — dedilər. Allah da “Səfeh adamlar deyacəklər” ayəsini nazil etdi.

İbn Əbu Hatim belə demişdir: Əbu Zura, o da Həsən İbn Atiyyədən, o da İsraildən, o da Əbu İshaqdan Bəranın belə dediyini rəvayət etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Beytulmuqəddəsə doğru on altı ve ya on yeddi ay namaz qılmışdı. O, Kəbəya tərəfə dönmək istəyirdi. Bunun qarşılığında Allah Təala: “Biz sənin üzünün göyə tərəf çevrildiyini gördük və Biz səni razı qalacağın qibləya tərəf döndərəcəyik. Sən üzünü Məscidulharama tərəf çevir!” (Bəqərə, 144) ayəsini nazil etdi. Bəra deyir ki, o da Kəbəya tərəfə döndü. Səfeh insanlar, yəni, yəhudilər: “Onları üz tutduqları qiblədən döndərən nə oldu?” — dedilər. Allah da: “De: “Məşriq də, məğrib də Allahındır. O, istədiyi kəsi doğru yola yönəldir!”ayəsini endirdi.

Əli İbn Əbi Talhadan rəvayət olunur ki, İbn Abbas demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Mədinəyə hicrət etdikdə, Allah ona Beytulmuqəddəsə tərəf namaz qılmasını əmr etdi. yəhudilər buna sevindilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də on aydan bir neçə ay artıq bir müddətdə ora tərəf döndü. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) İbrahimin qibləsini sevərdi. Allaha dua edər və səmayə baxardı. Bunun qarşılığında əziz və cəlil olan Allah: “Harada olursunuzsa olun, üzünüzü ona tərəf çevirin!” (Bəqərə: 144) yəni, onun istiqamətinə tərəf, ayəsini nazil etdi. yəhudilər bundan narahat oldular və: “Onları üz tutduqları qiblədən döndərən nə oldu?” — dedilər. Bunun qarşılığında da Allah: “De: “Məşriq də, məğrib də Allahındır. O, istədiyi kəsi doğru yola yönəldir!” ayəsini nazil etdi.

Bu məsələ ilə bağlı bir çox hədislər gəlmişdir. Xülasəsi belədir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Beytulmuqəddəsdəki Saxrayə daşa tərəf dönməklə əmr olunmuşdu. Məkkədə olduğu vaxt iki rüknün arasında qılardı; beləcə Beytulmuqəddəsdəki Saxrayə (böyük daş, qayə) tərəf dönərkən Kəbə də qarşısında olardı. Mədinəyə hicrət etdikdən sonra bu ikisini birləşdirmək mümkün olmadı. Allah da ona Beytulmuqəddəsə tərəf dönməsini əmr etdi. Bunu İbn Abbas ilə cumhur alimlərdemişdilər. Sonra onlar bu əmrin Quranla enməsi və ya başqa cürgəlməsi haqqında ixtilafa düşdülər. Bu məsələdə də iki rəy vardır. Qurtubinin təfsirində İkrimə, Əbu-Aliyə və Həsəndən belə rəvayət olunur ki, Beytulmuqəddəsə dönmə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) şəxsi içtihadı ilə olmuşdur. Bu rəydə qəsd olunan budur: Beytulmuqəddəsə dönmə hadisəsi onun Mədinəyə gəlməsindən sonra olmuşdur. Bu vəziyyət on aydan bir neçə ay artıq bir müddətdə davam etdi. O da İbrahimin (əleyhissalam) qibləsi olan Kəbəya dönmək üçün çox yalvarıb yaxarardı. Onun bu duası qəbul edildi və Beytulətiqə (Qədim evə, Kəbəya) dönməsi əmr edildi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) xütbə oxuyaraq bunu insanlara xəbər verdi. Orayə üz tutaraq ilk qıldığı namaz əsr namazı idi. Necə ki, iki Səhihin Bəra rəvayəti ilə nəql etməsi yuxarıda qeyd olundu.

Nəsainin Əbu Səid İbn əl-Mualə rəvayətinə görə isə həmin namaz, zöhr namazıdır. Deyilir ki: Mən və dostum Kəbəya tərəf ilk namaz qılan insanlarıq. Bir çox təfsirçilər dədemişdilər: Qiblənin dəyişdirilməsi əmri nazil oldu, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) artıq zöhr namazının iki rükətini qılmışdı. Bu, Sələmə oğullarının məscidində baş vermişdi. Bu səbəbdən ora Məscidul Qibləteyn (iki qibləli məscid) deyildi. Nuvəylə bint Muslimin hədisində isə, belə rəvayət olunur: «Onlar zöhr namazında ikən bu xəbər gəldi. Nuveylə deyir ki, kişilər qadınların yerinə, qadınlar da kişilərin yerinə keçdilər.» Bunu da şeyx Əbu Ömər İbn Əbdülbərr ən-Nəmri rəvayət etmişdir. Quba camaatına isə, xəbər ikinci gün fəcr namazında çatdı. Necə ki, İki Səhihdə İbn Ömər belə demişdir: İnsanlar, Quba məscidində fəcr namazında ikən bir nəfər onların yanına gəlib: Gecə Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) Quran ayəsi nazil oldu, Kəbə tərəfə üz tutması əmr edildi, siz də oratərəf dönün, dedi. Onların üzləri Şama tərəf idi, Kəbə tərəfə döndülər. Burada dəlil vardır ki, nəsx edən əmrin hökmü əvvəlcədən nazil olmasına və təbliğ edilməsinə baxmayəraq yalnız onun barəsində bildikdən sonra qüvvəya minər. Çünki, onlara əsr, məğrib və işanın yenidən qılınması əmr olunmadı. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bu vəziyyətdə bəzi nifaq və şübhə əhli olan insanlarda və kafir yəhudilərdə tərəddüd, haqdan uzaqlaşma, çaxnaşma və şəkk etmə kimi hallar müşahidə edildi:“Onları üz tutduqları qiblədən döndərən nə oldu?” dedilər. yəni, bunlara nə oldu ki, gah o qibləya, gah da bu qibləya dönürlər, dedilər. Allah da: “De: “Məşriq də, məğrib də Allahındır.”ayəsi ilə onların cavablarını verdi, yəni bütün hökm, mülkiyyat və əmr Allaha məxsusdur. “Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar.” (Bəqərə, 115). “yaxşı əməl üzünüzü məşriqə və məğribə tərəf çevirməyiniz deyildir. Lakin yaxşı əməl sahibləri Allaha iman gətirən şəxslərdir.” (Bəqərə,177) yəni, məsələnin məğzi Allahın əmrinə möhkəm tutunmaqdır. O bizi hansı tərəfə çevirərsə, biz də orayə üz tutarıq. İtaət Onun əmrini yerinə yetirməkdir. Əgər bizi hər gün dəfələrlə müxtəlif istiqamətlərə çevirsə, biz onun qullarıyıq, Onun mülkiyyatindəyik. Onun xidmətçiləriyik. O bizi hansı tərəfə çevirərsə biz də orayə üz tutarıq. Allah Təalanın qulu və Rəsulu Muhəmmədə (salləllahu aleyhi və səlləm) də, onun ümmətinə də lütfü böyükdür. Çünki onları Rəhmanın xəlilinin qibləsinə tərəf çevirmişdir. Onları Kəbəya tərəf çevirmişdir. O Kəbə ki, tək olan və ortağı olmayan Allahın adına tikilmişdir. yer üzündəki evlərin ən şərəflisidir. Çünki o İbrahim Xəlilin (əleyhissəlam) inşa etdiyi evdir. Buna görə də Allah Təala belə demişdir: “De: “Məşriq də, məğrib də Allahındır. O, istədiyi kəsi doğru yola yönəldir!”

İmam Əhməd, Əli İbn Asimdən, o da Hüseyn İbn Əbdurrahməndən, o da Əmr İbn Qeysdən, o da Muhamməd İbn Əşasdan, o da Aişə radiyAllahu anhədən rəvayət etmişdir,, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) kitab əhli haqqında demişdir: Onlar bizim cüməmizə  həsəd etdikləri kimi heç bir şeydə bizə həsəd etmədilər. Allah bizi ona yönəltdi. Onlar isə, onu itirdi. Allahın bizi yönəltdiyi qibləya də belə həsəd aparırlar. Onlar onu itirdilər. Bir də imamın arxasında “Amin” deməyimizə həsəd aparardılar.

“Beləliklə Biz sizi orta bir ümmət etdik ki, siz insanlara şahid olasınız, Peyğəmbər də sizə şahid olsun”. Uca Allah buyurur: Sizi ümmətlərin ən xeyirlisi etmək üçün İbrahimin qibləsinə yönəltdik, sizdə qiyamət günü ümmətlərə şahidlik edəsiniz. Çünki hamı sizin fəzilətinizi etiraf edir. Orta, burada xeyirli və ən yaxşısı mənasındadır. Necə ki, Qureyş ərəblərin nəsil və yurd baxımından ortasıdır, eləcə də bu onların ən xeyirlisidir deməkdir. Allahın Rəsulu salləllahu aleyhi və sallam də qövmünün ortası idi, yəni nəsil etibarı ilə ən şərəflisi idi, deməkdir. Namazlardan da ən xeyirlisi orta olan əsr namazıdır. Necə ki, səhih kitablarda və digərlərində qeyd olunmuşdur: Allah bu ümməti orta ümmət edincə, şəriətin ən mükəmməlini, mənhəcin ən doğrusunu və yolların ən açığını onlara məxsus etdi. Bu barədə Allah buyurmuşdur: “O, sizi seçdi və atanız İbrahimin dinində olduğu kimi, bu dində də sizin üçün heç bir çətinlik yaratmadı. Peyğəmbər sizə, siz də insanlara şahid olasınız deya, Allah həm əvvəl, həm də bunda sizi müsəlman adlandırdı.” (Həcc, 78).

İmam Əhməd demişdir: bizə Vəki,  o da Aməşdən, o da Əbu Salihdən, o da Əbu Səiddən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: Qiyamət günü Nuh soruşulacaq: “Göndərdiyimizi təbliğ etdin mi?» O, cavab verəcək: “Bəli”. Qövmü soruşulacaq: “Nuh sizə təbliğ etdimi?” Onlar cavab verəcəklər: “Bizi xəbərdar edən gəlmədi, bizə heç kəs gəlmədi”. Nuha deyiləcək: “Sənə kim şahidlik edəcək?” O cavab verəcək: “Muhamməd və ümməti”. Allahın “Sizi orta bir ümmət etdik” kəlmələrinin mənası məhz bundadır. Orta — ədalət deməkdir. Siz çağırılıb onun təbliğ etdiyi barədə şahidlik edəcəksiniz. Sonrada mən sizə şahidlik edəcəm.» Bunu Buxari, Tirmizi, ən-Nəsai, İbn Macə bir çox yollarla Aməşdən rəvayət etmişdirlər.

İmam Əhməd həmçinin demişdir: Bizə Əbu Müaviyya, o da Aməşdən, o da Əbu Salihdən, o da Əbu Səid əl-Xudridən rəvayət etmişdir ki, Allahın Rəsulu demişdir: Qiyamət günü bir Peyğəmbər, yanında bir nəfərlə gəlir. Digəri yanında iki və daha çox adamla gəlir. Qövmündən soruşulur: “Bu sizə təbliğ etdimi?” Onlar: “Xeyr” — deyacəklər. Ondan soruşulacaq: “Sən qövmünə təbliğ etdinmi?” O, — “Bəli” — cavab verəcək. Ona: “Sənə kim şahidlik edəcək?” O, — “Muhəmməd və ümməti”, — cavab verəcək. Mühəmməd və ümməti çağırılıb soruşulacaq: “Bu, qövmünə təbliğ etdi mi?” Onlar: “Bəli”- cavab verəcək. “Haradan bilirsiz?”-soruşulacaqlar. Onlar: “Bizə Peyğəmbərimiz gəldi və Peyğəmbərlərin təbliğ etdikləri barəsində xəbər verdi.” Bu, Allahın “sizi orta bir ümmət etdik” kəlamıdır. Orta yəni, ədalət deməkdir ki, “insanlara şahid olasınız, Peyğəmbər də sizə şahid olsun.”

Imam Əhməd demişdir: Bizə Əbu Müaviyya, o da Aməşdən, o da Əbu Salihdən, oda Əbu Səid əl-Xudridən rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər “Sizi orta bir ümmət etdik” kəlməsinə “ədalətli ümmət” demişdir.

Hafiz Əbu Bəkir İbn Mərduvə ilə İbn Əbu Hatim,  onlar Abdulvahid İbn Ziyaddan, o da Əbu Malik əl-Əşcaidən, o da İbn Muğira İbn Uteybə İbn Nəhhasdan, o da bir mükatib kölədən xəbər verdi, o da Cabir İbn Abdullahdan rəvayət edir ki, Peyğəmbərimiz (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: Mən və ümmətim Qiyamət günü insanlara bir təpə üzərindən baxacağıq: İnsanlardan hər biri bizdən olmaq istəyar. Ümməti tərəfindən təkzib edilən Peyğəmbərlərə, izzət və calal sahibi olan Rəblərinin risalətini yaydıqları barəsində şahidlik edəcəyik.

Hakim “Mustədrək” əsərində və həmçinin İbn Merduveyh — hədisin sözləri sonuncuya aiddir –onlar da, Musab İbn Sabit, Muhəmməd İbn Kəb əl-Qurazidən, o da Cabir İbn Abdullahdan rəvayət etmişdilər ki: Allahın rəsulu, Səlimə oğullarından birinin cənazəsində idi. Mən də onun yanında idim. Bir nəfər dedi: Ey RəsulAllah, Allaha and olsun ki, bu gözəl adam və namuslu bir müsəlman idi. O birilər də ona tərif dedilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: Sən dediyinə əminsən? Adam cavab verdi: Gizlində olanları Allah bilir, bizə zahirən görünənə görə o cür idi. Allahın Rəsulu: Vacib oldu, vacib oldu — dedi. Sonra Harisə oğullarından birinin cənazəsində iştirak etdi. Mən də Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanında ikən, bir nəfər dedi: Ey RəsulAllah, nə pis adamdır, ağzına gələni danışardı, kobud idi. Onun barəsində (ətrafdakılar da) şərli sözlər dedilər. RəsulAllah (salləllahu aleyhi və səlləm) ona: — Dediyində əminsən? — soruşdu. Sirləri Allah bilir, bizə zahirən görünənə görə o cür idi. Allahın rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm)  : Vacib oldu — dedi. Musab İbn Sabit dedi ki, bu anda Muhammad İbn Kəb dedi: «Rəsulullah doğru söylədi.» Sonra ayəni oxudu “Beləliklə Biz sizi orta bir ümmət etdik ki, siz insanlara şahid olasınız, Peyğəmbər də sizə şahid olsun.” Sonra Hakim dedi: İsnadı səhihdir, Buxari və Muslim təxric etməmişlər.

İmam Əhməd demişdir: Bizə yunus İbn Muhamməd, o da Davud İbn Əbu Furatdan, o da Abdullah İbn Bureydədən, o da Əbu-əsvəddən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Mədinəyə xəstəlik yayılan vaxtı gəldim. İnsanlar tez-tez vəfat edirdilər. Ömər İbn Xəttabın yanına gəlib oturdum. Bir cənazə keçirdi. Vəfat etmiş adam haqqında xeyir sözlər söylədilər. O dedi: «Vacib oldu.» Sonra başqası keçdi, onun haqqında pis sözlər söylədilər. Ömər: “Vacib oldu” — dedi. Əbu-əsvəd soruşdu: «Ey möminlərin əmiri, nə vacib oldu?» O da dedi: Mən, RəsulAllah (salləllahu aleyhi və səlləm) kimi söylədim, o belə demişdir: «Bir müsəlmanın yaxşılığına dörd nəfər şahidlik edərsə, Allah onu cənnətə daxil edər.» Biz, “üç nəfər olsa?”, soruşduq. O: «Üç olsa da» — dedi. Biz, “iki nəfər olsa?”, soruşduq. O: «İki olsa da» — cavab verdi. Biz, bir nəfər haqqında ondan soruşmadıq.

Buxari, Tirmizi və ən-NəSəidə, Davud İbn Əbu Furat hədisi eyni şəkildə rəvayət edilmışdir.

İbn Mərduveyh demişdir: Bizə Əhməd İbn Osman  İbn yəhya, o da Əbu Qiləbə ər-Raqqaşidən, o da Əbuvəliddən, o da Nəfi İbn Ömərdən, o da Uməyya İbn Səfvandan, o da Əbu Bəkr İbn Əbu Zuheyr Əssəqafidən, o da atasından onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullahın ən-Nəbəvahda belə dediyini eşitdim: «Sizin yaxşılarınızı pislərinizdən ayıra bilməyinizə az qalıb. “Nə ilə ey RəsulAllah?” soruşdular. O: «Gözəl tərif və alçaldıcı ifadələrlə. Siz yer üzündə Allahın şahidlərisiz.» – dedi. «Bunu həmçinin İbn Məcə, Əbu Bəkr İbn Əbu Şeybədən o da yəzid İbn Harundan rəvayət etmişdir. İmam Əhməd isə, yəzid İbn Harun ilə Abdulməlik İbn Ömərdən, o da Şureyhdən, o da Nəfidən, o da İbn Ömərdən bu cür rəvayət etmişdir.

“Biz, əvvəl üz tutduğun qibləni ancaq ona görə təyin etdik ki, Peyğəmbərin ardınca gedənləri üz döndərənlərdən fərqləndirək. Bu, Allahın doğru yola yönəltdiyi şəxslərdən başqa (hamısına) ağır gəldi.” Allahu Təalə buyurur ki, ey Muhamməd, səni Beytulmüqəddəsdən Kəbəya çevirdik ki, sənə tabe və itaətdə olanlar üzə çıxsın. Sən döndüyün tərəfə səninlə bərabər dönsünlər. İki dabanına dönən yəni, dinindən dönən meydana çıxsın. «Bu, Allahın doğru yola yönəltdiyi şəxslərdən başqa (hamısına) ağır gəldi.» Bu hadisə, yəni qiblənin Beytülmüqəddəsdən Kəbəya dəyişməsi, nə qədər də qəlblərə təsirli bir hadisə olsa belə, yalnız Allah tərəfdən qəlbləri doğru yola hidayət olunan və Rəsulullahın, (salləllahu aleyhi və səlləm), gətirdiyi hər şeyi təsdiqləyarək yaqinləşən kəslər müstəsna olaraq bunu olduğu kimi qəbul etdilər. Onun gətirdiyinin hamısı haqdır. Bunda heç bir şəkk yoxdur. Allah istədiyini edər və istədiyi hökmü verər. İstədiyini qullarına mükəlləf etməyin və istədiyini də nəsx etməyin haqqı yalnız Ondadır. Bütün bu işlərdə mükəmməl hikmət və etiraz edilməz dəlil Ona məxsusdur. Qəlblərində xəstəlik olanlar istisnadır. Hər dəfə yeni bir əmr, onlarda şübhə oyadır. Əksinə, iman edənlərdə yaqin inanc və təsdiqi üzə çıxarır. Bu xüsusda Allah buyurur: “Bir surə nazil edildiyi zaman onlardan: ‘Bu, hansınızın imanını artırdı?’– deyanlər də var. İman gətirənlərə gəldikdə isə, onların imanını artırır və onlar bir-birlərini müjdələyirlər. Qəlbində xəstəlik olanlara gəlincə, onların murdarlığı üstünə bir murdarlıq da artırır və onlar kafir qalaraq ölürlər.” (Tövbə,124-125). Və Allahu Təalə buyurur: “Əgər Biz onu yad bir dildə Quran etsəydik, onlar deyərdilər: ‘Nə üçün onun ayələri müfəssəl izah edilməmişdir? yad dil və ərəb (Peyğəmbər)?!’ De: ‘O, iman gətirənlərə doğru yol göstəricisi və şəfadır’. İman gətirməyanlərin isə qulaqlarında tıxac vardır. Onlar ona qarşı kordurlar. Onlar uzaq bir yerdən çağırılırlar.” (Fussilət, 44)  Allah təalə buyurur: “Biz Quranda möminlər üçün şəfa və mərhəmət nazil edirik. zalımların ancaq ziyanını artırır.” (İsra, 82) Allah rəsulunun təsdiqindən sonra ona qətiyyatlə tabe olmaq və Allahın əmr etdiyi tərəfə şəkk sübhəsiz dönmək – səhabələrin böyüklüyündən idi. Bəziləri, iki qibləya namaz qılanların, ilk muhacir və ənsarlar olduğunu demişlər.

Buxari bu ayənin təfsirində demişdir: Bizə Musəddəd, o da yəhyadan, o da Sufyandan, o da Abdullah İbn Dinardan, o da İbn Ömərdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: İnsanlar, Quba məscidində Sübh namazını qılarkən bir nəfər gəlib dedi: “Peyğəmbərə Quran endirildi, Kəbəya yönəlməsi əmr edildi, siz də yönəlin.” Onlar da Kəbəya döndülər.»

Muslim bunu İbn Ömərdən başqa bir yolla rəvayət etmişdir. Tirmizi isə, Sufyan Səvridən rəvayət etmişdir. Onun hədisinə əsasən, onlar rükuda idilər və rükü halında Kəbəya döndülər. Muslim də eyni sözlərlə Həmməd İbn Sələmədən, o da Sabitdən, o da Ənəsdən rəvayət etmişdir. Bu onların Allaha və Onun Rəsuna mükəmməl şəkildə itaət etmələrinə və Allahın əmrlərinə tam olaraq boyun əymələrinə dəlalət edir. Allah onların hamısından razı olsun.

“Allah sizin imanınızı puç etməz.”yəni, bundan öncə Beytülmüqəddəsə qıldıqlarınız namazları puç etməz. Onların savabı Allah dərgahındadır. Səhihdə Əbu İshaq əs-Səbii, Bəranın belə dediyini rəvayət etmişdir: Beytülmüqəddəsə namaz qılanların bəziləri vəfat etdi. İnsanlar: “Onların aqibəti necə olacaq?” — deya soruşdular. Allah da: “Allah sizin imanınızı puç etməz.” ayəsini endirdi. Bunu Tirmizi İbn Abbasdan rəvayət etmiş və səhih olduğunu demişdir.

İbn İshaq demişdir: Mənə Muhamməd İbn Əbu Muhamməd, o da İkrimə və ya Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allah sizin imanınızı puç etməz” yəni, ilk qibləya yönəlmənizi və Peyğəmbərinizi təsdiq edib digər qibləya yönəlməkdə ona tabe olmağınızı Allah puç etməz demişdir. yəni, sizlərə hər ikisinin əcrini verəcək. “Həqiqətən də, Allah insanlara qarşı Şəfqətlidir, Rəhmlidir”.Həsən Bəsri demişdir: “Allah sizin imanınızı puç etməz” yəni Allah, Muhammədi və onunla bərabər döndüyü yerə dönməyinizi zay etməz “Həqiqətən də, Allah insanlara qarşı Şəfqətlidir, Rəhmlidir.” Səhihdə rəvayət olunur: Rəsulullah əsirlərin içində uşağından ayrılan bir qadını gördü. Qadın, hər dəfə bir əsir uşaq gördüyündə onu tutub qucaqlayəraq bağrına basırdı. O, uşağını gəzirdi. Onu tapan kimi bağrına basdı və döşünü verdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: Necə düşünürsüz, bu, övladını oda atmamağa gücü yetsəydi, onu oda atardımı? Onlar: «Xeyr, ey RəsulAllah» — dedilər. O dedi: Allaha and olsun ki, həqiqətən Allah qullarına, bu qadının öz uşağına etdiyi mərhəmətdən, daha mərhəmətlidir.»

142-ci ayənin təfsirinə bax.

Əli İbn Əbu Talhə, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: Quranda ilk nəsx olunan, qiblə oldu. Allahın Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm) Mədinəyə hicrət etdikdə, şəhər əhalisinin əksəriyyati yəhudi idi və Allah ona Beytul-Müqəddəsə tərəf yönəlməsini əmr etdi. yəhudilər buna sevindilər. Allahın Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm) da, on aydan artıq bir zamanı ona yönələrək namaz qıldı. O, İbrahimin qibləsini istəyirdi. Allaha dua edər və göyə tərəf baxardı. Allah “Biz sənin üzünün göyə tərəf çevrildiyini gördük və Biz səni razı qalacağın qibləya tərəf döndərəcəyik. Sən üzünü Məscidul-Harama tərəf çevir!” ayəsini nazil etdi. yahudulər bundan şübhəya düşərək dedilər: “Onları üz tutduqları qiblədən döndərən nə oldu?.” Allah ”De: Məşriq də, məğrib də Allahındır” (Bəqərə, 142) və “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar” (Bəqərə, 115) və “Biz, əvvəl üz tutduğun qibləni ancaq ona görə təyin etdik ki, Peyğəmbərin ardınca gedənləri üz döndərənlərdən fərqləndirək” (Bəqərə, 143) ayələrini nazil etdi.

İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Qasim əl-Öməri, o da əmisi Ubeydullah İbn Ömərdən, o da Davud İbn əl-Hüseyndən, o da İkrimədən rəvayət etmişdir ki, İbn Abbas demişdir: Allahın Nəbisi (salləllahu aleyhi və səlləm)Beytul-Müqəddəsə tərəf qıldığı namazın salamından sonra başını göyə qaldırardı. Allahu Təalə də “səni razı qalacağın qibləya tərəf döndərəcəyik. Sən üzünü Məscidul-Harama tərəf çevir!” ayəsini endirdi. O, (salləllahu aleyhi və səlləm)Kəbənin novdan olan hissəsinə tərəf durdu və Cəbrail aleyhis-sələm ona imamlıq etdi.

Hakim öz “Mustədrək” əsərində demişdir: Bizə Şöbə, o da yala İbn Ətadan, o da yəhya İbn Qamtadan, onun belə dediyini rəvayət etmişdir: «Abdullah İbn Amrın Məscidul-Haramda qızıl novdanın qarşısında oturduğunu gördüm. O, “səni razı qalacağın qibləya tərəf döndərəcəyik” ayəsini oxuyurdu. O: «Kəbənin novdan tərəfinə» — dedi.» Hakim bu rəvayət barədə: «Sənədi səhihdir. İki şeyx təxric etməmişdir.» demişdir.

Bunu həmçinin İbn Əbu Hatim, Həsən İbn Ərafadan, o da Huşeymdən, o da yalə İbn Ətadan, rəvayət etmişdir. Başqası da bu cür demişdir. Şafinin (radiyAllahu ənhun) iki görüşündən biri belədir: «Məqsəd qiblənin (Kəbənin) özünə yönəlmək idi.» Onun ikinci görüşü və həmçinin çoxluq tərəfindən qəbul edilən fikir, üz tutmaqdır. Necə ki, Hakim, Muhamməd İbn İshaqdan, o da Umeyr İbn Ziyad əl-Kindidən, o da Əli İbn ƏbuTalibdən (radiyAllahu ənhu) rəvayət etmişdir ki, “Sən üzünü Məscidul-Harama tərəf çevir!” yəni, o istiqamətə dön, deməkdir. Sonra Hakim: «İki şeyx təxric etməmiş olsalar da sənədi səhihdir» — dedi. Əbu-Aliyə, Mucahid, İkrimə, Səid İbn Cubeyr, Qatadə, Rabi İbn Ənəs və digərləri də bu cür demişlər. yuxarıda ötən başqa bir hədisdə “şərqlə qərbin arası qiblədir” buyurulmuşdur. Qurtubi demişdir: İbn Cureyc Ətadan, o da İbn Abbasdan (radiyAllahu ənhu) rəvayət etmişdir ki, Allahın Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: «Beytullah, Məscidul-Haram camaatının qibləsidir. Məscid isə, Haram bölgəsinin camaatı üçün qiblədir. Haram bölgəsi isə, yer üzündəki şərqlə qərbin arasındakı ümmətimin qibləsidir.»

Əbu Nuəym Fadl İbn Dukeyn demişdir: Bizə Zuheyr, o da Əbu İshaqdan rəvayət etmişdir ki, Bəra belə demişdir: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Beytul-Müqəddəsə tərəf 16 yaxud 17 ay namaz qıldı. Beytullaha tərəf olan qibləsi xoşuna gəlirdi. O, əsr namazını qıldı. Onunla birgə bir camaat da qıldı. Onlardan biri başqa bir məsçidin yanından keçərkən oradakıları rüküda ikən görüb dedi: Allahı şahid tuturam ki, Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm)birgə Məkkəya tərəf namaz qıldım. Onlar da olduqları halda Beytullaha tərəf döndülər.

Abdur-Rəzzaq o da, İsraildən, o da Əbu İshaqdan rəvayət etmişdir ki, Bəra belə demişdir: Allahın Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm)Mədinəyə gəldi. Beytul-Muqəddəsə dönərək on altı, on yeddi ay namaz qıldı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)Kəbəya tərəf dönmək istəyirdi. Buna görə “Biz sənin üzünün göyə tərəf çevrildiyini gördük” ayəsi nazil oldu. O da Kəbəya tərəf döndü.

Nəsai, Əbu Səid İbn əl-Muallənın belə dediyini rəvayət etmişdir: Biz, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)zamanında məscidə tezdən gedərdik. Orada namaz qılardıq. Bir gün oradan keçəndə Allahın Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm)minbərdə əyləşmişdi. Mən: “mütləq nəsə baş verib” — deyarək oturdum. Allahın Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm)“Biz sənin üzünün göyə tərəf çevrildiyini gördük” ayəsini tam oxudu. Dostuma dedim: Gəl Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) minbərdən enmədən iki rükət namaz qılaq və (yeni qibləya) ilk namaz qılan biz olaq. Sonra gizlinə çəkilib iki rükət namaz qıldıq. Bundan sonra Allahın Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm)endi və o gün insanlara zöhrü qıldırdı.

Həmçinin İbn Mərduvə, İbn Ömərdən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkəya tərəf qıldığı ilk namaz zöhr olmuşdur. Orta namaz da məhz o idi. Məşhur olan budur ki, Kəbəya tərəf qıldığı ilk namaz əsr olmuşdur. Bu səbəbdən Qubə camaatına xəbər sübh namazında çatmışdır.

Hafiz Əbu Bəkr İbn Mərduvə demişdir: Bizə Suleyman İbn Əhməd, o da Hüseyn İbn İshaq ət-Tüstəridən, o da Rəcə İbn Muhəmməd əs-Səqatidən, o da İshaq İbn İdrisdən, o da İbrahim İbn Cəfərdən, o da atasından, o da ata nənəsi Nuveylə bint Muslimdən belə dediyini rəvayət etmişdir: Biz zöhr yaxud əsr namazının iki rükətini Harisə oğullarının məscidində İlyanın məscidinə yönələrək qıldıq. Sonra bir nəfər gəlib Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)Beytul-Harama döndüyü barədə xəbər verdi. Bunu eşidən qadınlar kişilərin, kişilər də qadınların yerinə keçdi. Qalan iki rükəti də Beytul-Harama tərəf qıldıq. Harisə oğullarından bir kişi mənə, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu dedi: «Onlar qeybə iman gətirən kişilərdir.»

yenə İbn Mərduvə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Əli İbn Duheym, o da Əhməd İbn Həzimdən, o da Malik İbn İsmayıl ən-Nəhdidən, o da Qeysdən, o da Ziyad İbn Əlaqadan, o da Umarə İbn Əvsdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: «Biz Beytul-Müqəddəsə yönəlib namaz qılarkən ruku vəziyyətində idik. Bir nəfər carşı qapının yanında dayənıb qiblənin Kəbəya döndüyünü xəbər verdi.” O: Mən də şahidlik edirəm ki, imam istiqamətini dəyişdi. O, kişilər və uşaqlar rükuda ikən Kəbəya tərəf döndülər.

“Harada olursunuzsa olun, üzünüzü ona tərəf çevirin!” Allah Təalə yer üzünün hər tərəfindən, şərqindən, qərbindən, şimalından və cənubundan, Kəbəya yönəlməyi əmr etdi. Burada səfər halında qılınan nafilədən xaric heç bir istisna qoyulmadı. yalnız səfər zamanı, qəlbi Kəbəya tərəf olduqdan sonra, yönəldiyi istənilən tərəfə namaz qila bilər. Döyüş zamanı da hökm eynidir. O, hər bir vəziyyətində namazını qılır. Qiblənin istiqamətini tapa bilməyən də bura aiddir. O da bu işində xəta etsə belə, ictihadı ilə namazı qılar. Çünki Allah təalə heç kəsi gücü yetməyən bir işlə mükəlləf etməz.

Məsələ: Malikilər bu ayəni, namaz qılanın səcdə yerinə deyil, qarşısına baxmasına dəlil gətirirlər. Şəfi, Əhməd və Əbu Hənifə isə, onun səcdə yerinə baxmasını demişlər. Məlikilər “Harada olursunuzsa olun, üzünüzü ona tərəf çevirin!” kəlməsini bu cür izah edirlər: Əgər səcdə yerinə baxsa, bunun üçün müəyyən qədər əyilməsi lazım gələcək, bu da tam şəkildə düz dayanmasına xələl gətirir.

Bəziləri isə: «Namaz qılan qiyamda sinəsinə baxar» — demişlər. Qadi Şərik demişdir: Qiyamda səcdə yerinə baxır və bu cumhurun rəyidir. Çünki bu daha kamil mütilik və daha təkidli xuşü görkəmidir. Bu barədə hədis də varid olmuşdur. Lakin rüku halında ayəqlarının yerinə, səcdə halında burnunun yerinə və oturuş halında isə, qucağına baxar.

“Kitab verilənlər bunun öz Rəbbi tərəfindən gerçək olduğunu bilirlər” yəni, Kəbəya yönəlməyinizə və Beytul-Müqəddəsdən dönməyinizə etiraz edən yəhudilər, səni ona tərəf Allahın döndərdiyini bilirdilər. Çünki onlar Peyğəmbərlərinin kitablarından, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) və ümmətinin vəsflərini tanıyırdılar. Allah təalənın onu xüsusiləşdirdiyini və onu mükəmməl bir böyük şəriətlə şərəfləndirdiyini bilirdilər. Lakin Kitab əhli həsəd, küfr və inadlarında görə bunu öz aralarında gizlədərdilər. Buna görə Allah təalə: “Allah onların etdiklərindən xəbərsiz deyil” deyarək, onları hədələmişdir.

Allah təala yəhudilərin küfrlərini, inadlarını, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) haqqında bildiklərinə xilaf çıxmalarını və gətirdiklərinin doğruluğunu təsdiqləyacək bütün dəlilləri gətirsə belə, yenə tabe olmayəcaqlarını və nəfslərinə uyğun hərəkətlərindən  əl çəkməyacəklərini xəbər verir. Necə ki, uca Allah buyurur: “Həqiqətən, sənin Rəbbinin Sözü özlərinin əleyhinə doğru çıxmış kimsələr iman gətirməzlər. Onlara ayələrin hamısı gəlsə belə, üzücü əzabı görməyincə (iman gətirməzlər)” (Yunus, 96-97) Bu səbəbdən də burada: “Kitab verilənlərə hər cür dəlil gətirsən də, onlar sənin qiblənə üz tutmazlar” demişdir.

“Sən də onların qibləsinə üz tutan deyilsən.” kəlamı isə xəbər verir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Allahın ona verdiyi əmrə qəti şəkildə tabe olacaq və onlar öz rəy və istəklərinə sarıldıqları kimi, o da eyni zamanda Allahın əmrinə və itaətinə sarılacaq və Onun rızasının arxasınca gedəcək. O heç bir halında onların istəklərinə tabe olmayəcaq. Beytul-müqəddəsə tərəf üz tutmaması oranın yəhudilərin qibləsi olduğuna görə deyil, yalnız uca Allahın əmri olmasına görədir.   Sonra Allah təala, bilən bir kəsin haqqa xilaf çıxması haqqında xəbərdarlıq edir. Çünki bilən, başqasından daha çox məsuliyyat daşıyır. Buna görə də Rəsuluna xtab edərək: “Əgər sənə gələn elmdən sonra onların istəklərinə uysan, sən də zalımlardan olarsan.” — demişdir ki, burada qəsd olunan onun ümmətidir.

Allah təala xəbər verir ki, Kitab əhlinin alimləri, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) gətirdiyi şeylərin doğruluğunu bilirlər.

“Öz oğullarını tanıdıqları kimi tanıyırlar.” Onlardan biri öz övladını tanıdığı kimi tanıyırlar. Ərəblər bir şeyin doğruluğunu bu məsəli çəkərək izah edərdilər. Necə ki, hədisdə belə gəlmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm), yanındakı kiçik uşağı olan bir nəfərə: “Sənin oğlundur?” — dedi. Kişi : “Bəli, ey Allahın Rəsulu, buna şahidlik edirəm” — dedi. O da: “O sənin cinayətindən, sən də onun cinayətindən məsuliyyat daşımırsan” — buyurdu.

Qurtubi demişdir: Rəvayətə görə Ömər, Abdullah İbn Səlama: “Sən Muhammədi (salləllahu aleyhi və səlləm) öz uşağını tanıdığın kimi tanıyırsan?” — dedi. O da: “Bəli, həm də çox yaxşı. Göydən bir Əmin, yerdəki bir Əminə vəsfinə müvafiq nazil oldu və mən də onu tanıdım. Amma anasının nə etdiyini bilmirəm” — dedi.” Mən də deyirəm ki, ola bilər “onu öz oğullarını tanıdıqları kimi tanıyırlar” kəlamında məqsəd, bütün insanların oğulları arasından deməkdir. Bir insan öz oğlunu bütün insanların oğulları arasında gördüyü zaman onu tanıdığından şübhə etməz.

Sonra Allah təala xəbər verir ki, bu gerçəkliya və bu qədər dəqiq məlumata baxmayəraq “Həqiqətən də, onlardan bir dəstə haqqı bilə-bilə gizlədir.” yəni, onlar “bilə-bilə” öz kitablarında Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) vəsfinə dair gördüklərini insanlardan gizlədərlər. Sonra Allah təala Peyğəmbəri və möminləri təsbit edərək Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) gətirdiklərinin şəkk və şübhə doğurmayən bir haqq olduğunu xəbər verdi. O buyurdu: “Haqq sənin Rəbbindəndir! Odur ki, şübhə edənlərdən olma!”

146-cı ayənin təfsirinə bax.

Əl-Əvfi, İbn Abbasdan “Hər kəsin üz tutduğu bir qibləsi vardır” kəlamı haqqında: “Burada din sahibləri qəsd edilmişdir” — dediyini rəvayət etmişdir. O, davam edərək demişdir: “Hər kəsin razı olduğu bir qibləsi vardır. Allahın yönü isə möminlərin üz tutduqları yerdədir.” Əbu-Aliyə demişdir: “yəhudilərin bir istiqaməti vardır, ora tərəf üz tutarlar, xristianların da bir istiqaməti vardır, onlar da ora tərəf üz tutarlar. Ey ümmət, sizi də olduğunuz qibləya sarı döndərmişdir.” Mucahid, Əta, Dəhhaq, Rabi İbn Ənəs və Suddidən də belə rəvayət edilmişdir. Mucahid başqa rəvayətində və Həsən Bəsri: “Hər qövmə (bu əmrdən sonra) yalnız Kəbəya üz tutaraq namaz qılmalarını əmr etmişdir” -demişdilər. İbn Abbas, Əbu Cəfər əl-Baqir və İbn Amir, “va Likullin vichətun huvə muvalləhə”( Hər kəsin yönəldildiyi bir qibləsi vardır) şəklində oxumuşdurlar.

Bu, “Sizlərdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik. Əgər Allah istəsəydi, sizi tək bir ümmət edərdi. Lakin (başqa-başqa olmanız) sizə verdikləri ilə sizi imtahan etməsi üçündür. yaxşı işlər görməkdə bir-birinizlə yarışın. Hamınızın qayıdışı Allaha olacaq” (Maidə 48) ayəsinə bənzəməkdədir. Burada isə, “Harada olursunuz olun Allah sizin hamınızı (bir yerə) toplayəcaqdır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeya qadirdir”  demişdir.yəni, bədənləriniz dağılsa, cəsədləriniz çürüsə də sizi (yenidən) torpaqdan toplamağa qadirdir, deməkdir.

Bu ayə, yer üzünün hər tərəfindən Məscidul-Harama tərəf yönəlməya dair uca Allahın üçüncü əmri idi. Bunun üç dəfə təkrar olmasının hikməti barədə ixtilaf etmişlər. Deyilmişdir: Bu təkiddir, çünki İbn Abbas və digərlərinin açıq ifadə etdiyinə görə bu, İslamda ilk nəsx sayılırdı. Həmçinin deyilmişdir: Bu fərqli vəziyyətlərə görə nazil olmuşdur. Birinci əmr, Kəbəni görənlər üçün, ikincisi Məkkədə olub Kəbəni görməyanlər üçündür. Üçüncü əmr isə digər şəhərlərdə olanlar üçün nazil olmuşdur. Fəxrəddin Razi məhz bu cür şərh etmişdir. Qurtubi demişdir: Birinci Məkkədə olanlar üçündür. İkinci digər şəhərlərdə olanlar üçündür. Üçüncü isə səfərə çıxanlar üçündür. Qurtubi bu rəyi üstün saymışdır. Deyilmişdir: Bu cür deyilməsi, ahəngə əsasən, özündən əvvəlki və ya sonrakı ayələrlə əlaqəli olmasına görədir. İlk olaraq Allah buyurur: “Biz sənin üzünün göyə tərəf çevrildiyini gördük və Biz səni razı qalacağın qibləya tərəf döndərəcəyik. Sən üzünü Məscidul-Harama tərəf çevir! Harada olursunuzsa olun, üzünüzü ona tərəf çevirin! Şübhəsiz ki, Kitab verilənlər bunun öz Rəbbi tərəfindən gerçək olduğunu bilirlər. Allah onların etdiklərindən xəbərsiz deyil.” (Bəqərə, 144). Bu məqamda onun bu istəyini qəbul etdiyini zikr etmiş və ona çox sevdiyi və razı qaldığı qibləya yönəlməsini əmr etmişdir. İkinci əmrdə isə, belə buyurur: “Hara çıxsan, üzünü Məscidul-Harama tərəf çevir! Çünki bu, sənin Rəbbindən haqdır! Allah sizin etdiklərinizdən xəbərsiz deyildir.” Qeyd etdi ki, bu, Allahdan haqdır. Bununla da birinci məqamdan yüksəya qalxdı. Belə ki, o (yəni, birinci əmr), Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) razılığına uyğun idi. Burada isə, Allahın da sevdiyi və razı qaldığı bir haqq olduğu bəyan edilmişdir. Üçüncü əmrdə isə, müxalif yəhudilərin sübutlarının puç edilməsi hikmətini zikr etmişdir. Hansılar ki, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) onların qiblələrinə üz tutmasını onun əleyhinə istifadə edirdilər. Kitablarından isə, onun İbrahimin (əleyhis-salam) qibləsinə, Kəbəya tərəf yönəldiləcəyini bilirdilər. Eyni zamanda Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) yəhudilərin qibləsindən daha şərəfli olan İbrahimin qibləsinə yönəldildiyi vaxt ərəb müşriklərinin dəlilləri də boşa çıxdı. Onlar Kəbəni üstün hesab edirdilər və Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) ona (Kəbəya) yönəlməsi onların xoşuna gəldi. Təkrarın hikmətləri barədə bundan başqa fikirlər də söylənilmişdir. Fəxrəddin və digərləri buna geniş izah vermişlər. Allah subhanəhu və təalə daha yaxşı bilir.

“…heç kəsin sizə qarşı bir dəlili olmasın” yəni, Əhli kitabın. Çünki onlar Kəbəya yönəlməyin bu ümmətin əlaməti olduğunu bilirdilər. Əgər yəhudilər bu əlaməti itirsələr, onu müsəlmanlara qarşı dəlil olaraq istifadə edə bilərdilər. yaxud da müsəlmanların onların qibləsinə yönəlməsini dəlil gətirə bilərdilər. Bu da daha aşkardır.

Əbil Aliyə demişdir: “…heç kəsin sizə qarşı bir dəlili olmasın” bununla Əhli kitab qəsd olunur. Onlar: “Muhəmməd Kəbəya döndərildi. Adam atasının evi və qövmünün dininin həsrətində idi.” — demişdilər. Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm)qarşı gətirdikləri dəlil onun Beytul-Harama dönməsi idi. Onlar: “O, bizim qibləmizə yönəldiyi kimi dinimizə də dönəcək” — dedilər.

İbn Əbu Hatim demişdir: Mucahid, Əta, Dəhhak, Rəbi İbn Ənəs, Qatadə və Suddidən də bu cür rəvayət edilmişdir. Onlar “zalımlardan başqa” ayəsinə, yəni, Qureyş müşriklərindən” demişlər.

Bəziləri zalımların mənasız dəlillərini bu cür ifadə edirdilər: “Bu adam, İbrahimin dinində olduğunu iddia edirsə və onun Beytul-müqəddəsə dönməsi İbrahimin millətinə əsasən edilibsə, o zaman nə üçün ondan döndü?” Cavab belədir: Allah təalə öncə onun üçün Beytul-müqəddəsə yönəlməsini seçdi, çünki bunda Onun məxsusi bir hikmət var idi. O da bu məsələdə uca Rəbbinə itaət etdi. Sonra Onu İbrahimin qibləsinə, Kəbəya yönəltdi və O yenə də Allahın əmrini yerinə yetirdi. O salləlahu aleyhi və səlləm, bütün hallarında Allaha itaətkardır və heç göz qırpımı belə Allahın əmrindən kənara çıxmayır. Ümməti də Ona tabedir.

“Onlardan qorxmayın, Məndən qorxun” yəni, tərs və höcət zalımların şübhələrindən qorxmayın. Qorxunu təkcə Mənə aid edin. Çünki Allah təalə Ondan qorxmağa layiq olandır.

“…Mən də sizə olan nemətimi tamamlayım” ayəsi “…heç kəsin sizə qarşı bir dəlili olmasın” ayəsinə bağlıdır. yəni, Kəbəya yönəlməyi sizə əmr etməyimlə nemətimi tamamlayım və sizin üçün şəriəti hər yöndən kamil edim. “Və bəlkə, siz doğru yola yönələsiniz” yəni, ümmətlərin azdığı işlərdə sizi doğru yola yönəltdik və bunu sizə məxsus etdik. Həmin səbəbdən də, bu ümmət bütün ümmətlərdən daha şərəfli və fəzilətli olmuşdur.

149-cu ayənin təfsirinə bax.

Allah təalə Məhəmmədi (salləlahu aleyhi və səlləm) göndərməklə möminlərə verdiyi neməti xatırladır. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)onlara Allahın aydın ayələrini oxuyur. Onları pis əxlaqdan, çirkin nəfslərdən və cahilliya əməllərindən təmizləyir. O, möminləri zülmətlərdən nura çıxarır, onlara Kitabı öyrədir. Bu Kitab, Qurandır. Hikməti də öyrədir. Bu hikmət, Sünnədir. Onlara bilmədiklərini öyrədir. Onlar cahilliya dövründə səfehcəsinə yalanlar daNisən cahillər idilər. Onun bərəkətli risaləti və elçiliyi sayəsində Allah onlara övliyalıq və alimlik əxlaqı nəsib etdi. İnsanların içində ən dərin elmə, ən təmiz qəlbə, ən az mükəlləfiyyatə və ən doğru sözə sahib oldular. Allah təalə buyurur: “Allah möminlərə, öz aralarında onlara (Allahın) ayələrini oxuyan, onları (günahlardan) təmizləyan, onlara Kitabı və Hikməti (Sünnəni) öyrədən bir Elçi göndərməklə mərhəmət göstərmişdir. Halbuki əvvəllər onlar açıq-aydın azğınlıqda idilər”. (Ali İmran, 164) Allah, bu nemətin qədrini bilməyəni qınayəraq buyurur: “Məgər sən Allahın nemətlərini küfrə dəyişənləri və öz xalqını həlak yurduna sürükləyanləri görmürsənmi?”. (İbrahim, 28)

İbn Abbas demişdir:  Allah nemət buyuraraq Muhəmmədi (salləlahu aleyhi və səlləm) qəsd etmişdi. Buna görə də Allah möminləri bu neməti etiraf etməyə və müqabilində onu xatırlamağa və şükür etməyə çağırır. Allah buyurur: “Siz Məni yad edin ki, Mən də sizi yad edim! Mənə şükür edin, Məni inkar etməyin!”

Mucahid “Həmçinin öz içərinizdən sizə bir Elçi göndərdik” ayəsi barəsində demişdir: Mən etdiyim kimi, siz də məni zikr edin.

Abdullah İbn Vahb demişdir: Mənə Hişəm İbn Səd, o da Zeyd İbn Əsləmdən xəbər verdi ki, Musa (aleyhissələm) belə söylədi: “ya Rəbbim, Sənə necə şükür edim?” Rəbbi ona dedi: “Məni zikr et, Məni unutma. Məni zikr etdiyin zaman, Mənə şükür etmiş olarsan, Məni unutduğun zaman Mənə nankorluq etmiş olursan.” Həsən Bəsri, Əbu Əliya, Suddi və Rəbi İbn Ənəs demişlər: Allah da onu zikr edəni zikr edər, şükür edənin nemətini artırar, nankorluq edənə isə, əzab verər.

Sələflərdən biri, Allah təalənin “Allahdan layiqincə qorxun” (Ali İmran, 102) kəlamı barədə demişdir: O, Allaha itaət edib üsyan etməmək, Onu zikr edib unutmamaq, şükür edib nankorluq etməməkdir.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Həsən İbn Muhəmməd İbn Sabbah, o da yəzid İbn Harundan, o da Umara İbn Səydəlanidən, o da Məkhul əl yazdidən xəbər vermişdir ki, o, belə demişdir: Mən, İbn Ömərə dedim: “Necə bilirsən, adam öldürən, içki içən, oğurluq və zina edən Allahı zikr edər? Axı Allah təalə “Siz Məni yad edin ki, Mən də sizi yad edim!” buyurur.” O dedi: “Belə kəs Allahı zikr edərsə, susuncayə qədər Allah da onu Öz lənəti ilə zikr edər”.

Həsən Bəsri “Siz Məni yad edin ki, Mən də sizi yad edim!” ayəsi barəsində demişdir: Sizə fərz etdiklərimdə Məni zikr edin ki, Mən də sizi nəfsimə vacib etdiklərimdə zikr edim.

Səid İbn Cubeyr demişdir: Məni, Mənə itaətlə zikr edin, Mən də sizi məğfirətimlə zikr edim. Başqa rəvayətdə: Rəhmətimlə zikr edim — demişdir. İbn Abbas da, “Siz Məni yad edin ki, Mən də sizi yad edim!” kəlamı barəsində demişdir: Allahın sizi zikr etməsi, sizin Onu zikr etməyinizdən daha böyükdür.

Səhih hədisdə deyilir: “Allah təalə buyurur: Kim Məni öz nəfsində zikr edərsə, Mən də onu Öz nəfsimdə zikr edərəm. Kim məni bir camaat içində zikr edərsə, mən də onu daha xeyirli bir camaat içində zikr edərəm.” İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdur-Razzaq, o da Mamərdən, o da Qatadədən, o da Ənəsdən rəvayət etmişdir ki, Allahın Rəsulu (salləlahu aleyhi və səlləm) əziz və cəlil olan Allahın belə buyurduğunu demişdir: “Ey Adəm oğlu, Məni öz nəfsində zikr etsən, Mən də səni Öz nəfsimdə zikr edərəm. Əgər məni bir toplum içində zikr etsən, Mən də səni mələklərin arasında – və ya belə dedi, daha xeyirli bir toplumun içində – zikr edərəm. Əgər Mənə bir qarış yaxınlaşsan, Mən sənə bir arşın yaxınlaşaram. Əgər Mənə bir arşın yaxınlaşsan, Mən də sənə bir qolac yaxınlaşaram. Əgər Mənə tərəf addımla gəlsən, sənə tərəf qaçaram.” Hədisin sənədi səhihdir. Buxari onu Qatadənin nəql etdiyi hədis olaraq təxric etmişdir. Həmin əsərdə Qatadə: “Allah, rəhməti ilə yaxındır” demişdir.

“Mənə şükür edin, Məni inkar etməyin!” Allah təalə, Ona şükür etməyi əmr etmiş, şükürün qarşılığında çoxlu xeyir verəcəyini vəd etmişdir. Allah buyurur: “O zaman Rəbbiniz bildirmişdi: Əgər şükür etsəniz, sizə artıraram, yox əgər nankorluq etsəniz, Mənim əzabım şiddətlidir.” (İbrahim, 7). İmam Əhməd demişdi: Bizə Ravh, o da Şöbədən, o da Qeys qəbiləsindən olan Fudeyl İbn Fədalədən, o da Əbu Rəca əl-Utarididən, onun belə dediyini rəvayət etmişdir: İmran İbn Hüseyn yanımıza gəldi. Əvvəllər üzərində görmədiyimiz ipək bir şalı var idi. Həmin şalı sonralar bir daha onun üzərində görmədik. O dedi: Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) dedi: Allah kimə bir nemət verərsə, onun əlamətini yaratdıqlarının üzərində görmək istəyar.” Rəuh başqa rəvayətdə: “qulunun üzərində” demişdir.

151-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala şükür etmək barəsində əmrini bəyan edib qurtardıqdan sonra, səbri bəyan etməyə və səbir və namazla kömək istənilməsinə yönələtməya başladı. Həqiqətən də, qul ya nemət içindədir və buna görə Allaha şükür edər, ya da bəlalar içindədir və bu hala səbir edər. Necə ki, hədisdə deyilir: «Möminin halı təəccüblüdür. Allah onun haqqında nə hökm versə, onun üçün xeyirli olur. Əgər firavanlıqdadırsa şükür edər, özünə xeyir qazanar, sıxıntıdadırsa səbir edər və yenə də xeyir qazanmış olar.»

Allah Təala müsibətlərə tab gətirməyin ən yaxşı yolunun, səbir edib namaz qılmaqla kömək diləmək olduğunu bəyan etmişdir. Necə ki yuxarıda demişdir: “Səbr etmək və namaz qılmaqla kömək diləyin! Həqiqətən, bu, yalnız itaət edənlərə ağır gəlməz” (Bəqərə, 45). Hədisdə bu cür deyilmişdir: Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) çətinliya düşdükdə namaz qılardı.

Səbir iki qismə bölünür. Birincisi, haram və günahları tərk edərkən edilən səbirdir. İkincisi, Allaha itaətdə və Ona yaxın olmaq üçün edilən işlərdə göstərilən səbirdir. İkincisinin savabı daha çoxdur. Çünki Allah qullarlından məhz bunu istəyir. Bəla və müsibətlərə qarşı səbir etmək – səbrin üçüncü qismidir. Bu da, günahların bağışlanmasını diləmək kimi vacibdir. Necə ki, Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm demişdir: “Səbir iki hissədən ibarətdir. Birinci — nəfsə və bədənə nə qədər ağır gəlsə də, sevdiyi şeylərə qarşı Allah üçün səbir etməkdir. İkinci – nəfsə nə qədər ağır gəlsə də, xoşlamadığı şeylərə qarşı Allah üçün səbir etməkdir. Kim belə olarsa, o, salam verilən səbir edənlərdən olar. İnşə Allah.”

Əli İbn Hüseyn Zeynul-abidin demişdir: Allah əvvəlkiləri və sonrakıları topladığı zaman, bir carçı: “Səbir edənlər haradadır, haqq-hesabdan öncə Cənnətə girsinlər?” – deya səslənəcək. İnsanlardan bir hissəsi qalxar və mələklər onların qarşısını kəsib soruşarlar: “Ey Adəm oğulları, hara?” Onlar: “Cənnətə” — deyarlər. Mələklər soruşarlar: “Haqq-hesabdan öncə?” Onlar: “Bəli” – deya cavab verərlər. Mələklər soruşarlar: “Siz kimsiniz?” Onlar: “Biz səbir edənlərik” – deyarlər. Mələklər soruşarlar: “Nəyə səbir etdiniz?” Onlar: “Ruhumuzu təslim verənə qədər Allahın itaətində dayənmağa və Allaha asilik etməməya səbir etdik” — dedilər. Mələklər: “Siz dediyiniz kimisiniz, daxil olun cənnətə. Əməl edənlərin mükafatı necə də gözəldir” — dedilər.”

Mən də deyirəm: “yalnız səbir edənlərə mükafatları hesabsız veriləcəkdir” (Zumər, 10) ayəsi buna dəlalət edir. Səid İbn Cubeyr demişdir: “Səbir — başına gələn müsibəti Allah üçün qəbul edib savabını Allahdan ummaqdır. Bəzən insan təlaşa düşür. Lakin bu əsnada özünü topadığına görə, yalnız səbir etdiyi müşahidə olunur.”

“Allah yolunda öldürülənlərə “ölüdürlər!” deməyin. Əksinə, onlar diridirlər, lakin siz bunu dərk etmirsiniz.” Allah təala şəhidlərin bərzəx aləmlərində diri olduqlarını və ruziləndirildiklərini xəbər verir. Necə ki, “Səhih Müslim” də keçən hədisdə deyilmişdir: “Şəhidlərin ruhları yaşıl quşların çinədanlarında olur. Həmin quşlar Cənnətdə istədikləri yerdə dolaşar və Ərşin altından asılan çıraqlara qayıdarlar. Rəbbin onlara baxar və: “Nə istəyirsiz?” – deya buyurar. Onlar: “Ey Rəbbimiz, daha nə istəyacəyik, Sən bizə yaratdıqlarından heç birinə vermədiyini verdin” – deya cavab verərlər. Sonra Allah sualı bir daha təkrarlayər. Onlar, bir şey istəməyincə sualın davam edəcəyini anlayəraq deyarlər: “Bizi dünyayə təkrar qaytarmanı istəyirik ki, Sənin yolunda döyüşüb bir daha şəhid olaq.” Çünki şəhidliyin necə savab olduğunu görürlər. Uca Allah buyurur: “Heç kimsənin ora qayıtmayəcağını yazdım.”

İmam Əhməd belə rəvayət etmişdir: Bizə imam Şafii, o da imam Məlikdən, o da Zuhridən, o da Əbdurrəhman İbn Kəb İbn Məlikdən, o da atasından rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Möminin ruhu Cənnət ağacına qonan bir quşdur. Allah, Qiyamət günü onun ruhunu cəsədinə qaytarana qədər, o cür qalacaqdır.” Bu hədisdə bunun bütün möminlər üçün ümumi olduğuna da işarə vardır. Baxmayəraq ki, şəhidlər Quranda şərəflə, dəyarlə və hörmətlə ilə zikr olunaraq xüsusi vurğulanır.

153-cü ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala qullarını sınağa çəkib imtahan edəcəyi barəsində xəbər verir. Necə ki, buyurur: “Biz aranızdakı Mucahidləri və səbir edənləri ayırd edib üzə çıxarmaq üçün sizi mütləq sınayəcaq və barənizdəki xəbərləri də yoxlayəcağıq” (Muhəmməd, 31). Bəzən bolluqla, bəzən də qorxu və aclıq kimi çətinliklər ilə yoxlayərıq. Necə ki, Allah Təala buyurur:“Allah da onları etdikləri əməllərə görə aclıq və qorxu libasına bürüdü.”(Nəhl, 112). Çünki aclıq və qorxu içində olanın bu əlamətləri onun üzərində özünü büruzə verir. Bu səbəbdən də, aclıq və qorxu libası deyilmişdir. Uca Allah burada isə “Bir az qorxu və aclıqla” buyurmuşdur ki, bu da onların az olduğuna işarədir. “Mal” yəni bir qisminin getməsi ilə, ”insan” bu da dostların, qohumların və sevimli adamların vəfatı ilə olur. “Məhsul” yəni, bağlar və tarlalar əvvəlki kimi bar verməz deməkdir.

Bəzi sələflər demişlər: Bəzi xurma ağacları bir dəfə bar vermiş olur. Bütün bunlar və bunların bənzərləri, Allahın qullarını sınağa çəkməsinin əlamətləridir. Kim bunlara səbir edərsə savab qazanar. Kim bu halda ümidini kəsərsə ona Allahdan əzab endirilər. Buna görə Allah Təala “Səbir edən şəxslərə müjdə ver!” buyurur. Bəzi təfsirçilər ayədəki qorxunun — Allah qorxusu, aclığın – Ramazan orucu, malların azalmasının – zəkat, insanların – xəstəliklər və məhsulların – övladlar olduğunu nəql etmişlər. Bu fikir şübhə doğurur. Allah ən doğrusunu biləndir.

Sonra Allah təala tərif etdiyi səbir edənləri vəsf edərək buyurur: “O kəslər ki, başlarına bir müsibət gəldiyi zaman: ”Allaha məxsusuq və yalnız ona qayıdacağıq” deyirlər” yəni bunu deməklə başlarına gələnlərdən təsəlli taparlar. Özlərini, Allahın istədiyi kimi xərclədiyi mülkündən olduqlarını bilərlər. Həmçinin bilərlər ki, Allah, Qiyamət günü zərrə qədər əməli belə zay etməz. Bu da onlara Allahın qulları olduqları, dünya və axirətdə Ona qayıdacaqları barədə etiraf etmək inancını qazandırır.

Buna görə Allah onların mükafatları barəsində buyurur: “Onlara öz Rəbbi tərəfin-dən təriflər və mərhəmət vardır. Məhz onlar doğru yolda olanlardır.” Bu onlar üçün Allahdan bir tərifdir. Səid İbn Cubeyr yəni, “əzabdan qurtulacaqlarına zəmanətdir” demişdir. “Məhz onlar doğru yolda olanlardır” ayəsi barəsində möminlərin əmiri Ömər İbn Xəttab demişdir: “İki bənzər və əlavə nə gözəldir. “Onlara öz Rəbbi tərəfindən təriflər və mərhəmət vardır” iki bənzər bunlardır. “Məhz onlar doğru yolda olanlardır” əlavə də budur. Əlavə, iki bənzərin arasında qərar tutar ki, onların fəziləti eynidir. Bunların da  savabları artıqlaması ilə verilir.

Müsibət anında “Allaha məxsusuq və yalnız ona qayıdacağıq” deyilməsinin savabı haqqında çoxlu hədislər rəvayət edilmişdir. Onlardan bir neçəsi:

İmam Əhməd demişdir: Bizə yunis İbn Muhəmməd, o da Leys yəni İbn Səddən, o da yəzid İbn Abdullah İbn Usamə İbn əl Həddən, o da Amr İbn Əbu Amrdan, o da Muttalibdən, o da Ummu Sələmədən, onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Bir gün Əbu Sələmə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)yanından gəldi və dedi: “Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)bir söz eşidib sevindim. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dedi: Bir müsəlmanın başına müsibət gələrsə, o “innə lilləhi və innə ileyhi raciun” deyib sonra: Allahım, mənə bu müsibətin əcrini ver və ondan daha xeyirlisini yetir diləsə, Allah bunu edər.” Ummu Sələmə deyir: “Bunu ondan əzbərlədim. Əbu Sələmə vəfat edəndə “innə lilləhi və innə ileyhi raciun” deyib, “Allahım mənə bu müsibətin əcrini ver və ondan daha xeyirlisini yetir” dedim və içimdə düşündüm, mənə Əbu Sələmədən daha xeyirlisi haradan olacaq? İddə dövrüm bitəndə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)bizə gəldi. Mən dərini aşıya qoyurdum. Əlim qaraz yarpağına bulaşıq idi, əllərimi yudum və içəri girməsinə icazə verdim. Ona içi liflə dolu dəri bir yastıq verdim, ona söykəndi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)mənə evlənmə təklif etdi. Sözünü bitirəndə dedim: Ey Allahın Rəsulu sənə necə etiraz edə bilərəm, ancaq mən çox qısqanc qadınam. Qorxuram sənə əziyyat verərəm, Allah da mənə əzab verər. Həm də mən yaşlı və ailəli qadınam. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dedi: “Qısqanclığa gəlincə, Allah onu səndən alacaq. yaşına gəlincə, məndə sənin kimi yaşlıyam. Ailənə gəlincə, sənin ailən mənim ailəmdir.” Ummu Sələmə dedi: Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm)söz verdim o da mənimlə evləndi. Allah mənə Əbu Sələmədən daha xeyirlisini yəni Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm)verdi.”

Səhih Müslimdə Ummu Sələmə demişdir: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)belə dediyini eşitdim: Bir müsəlmanın başına müsibət gələrsə, o “innə lilləhi və innə ileyhi raciun” deyib sonra: Allahım, mənə bu müsibətin əcrini ver və ondan daha xeyirlisini yetir diləsə, Allah quluna mükafatını verər və daha xeyirlisini yetirər. Ummu Sələmə dedi: Əbu Sələmə vəfat etdi, mən də Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)dediyi kimi etdim, Allahda mənə Əbu Sələmədən daha xeyirlisini yəni, Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm)yetirdi.

İmam Əhməd demişdir: Bizə yəzid və Abbad İbn Abbad, onlar da Hişam İbn Əbu Hişamdan, o da Abbad İbn Ziyaddan, o da anasından, o da Fatimə bint Hüseyndən, o da atası Hüseyn İbn Əlidən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Müsəlman bir kişinin yaxud qadının başına bir müsibət gələrsə, o da onu nə qədər zaman keçməsinə baxmayəraq yada salıb yenidən “innə lilləhi və innə ileyhi raciun” deyarsə, Allah da qulu üçün onu yeniləyar və başına gələn ilk günün əcrini verər.” Bu hədisi İbn Macə “Sünən” əsərində Əbu Bakr İbn Əbu Şeybədən, o da Vəkidən, o da Hişam İbn Ziyaddan, o da anasından, o da Fatimə bint Hüseyndən, o da atasından rəvayət etmişdir. Bu hədisi İsmayıl İbn Uləyya və yəzid İbn Xarun, Hişam İbn Ziyaddan, o da atasından, o da Fatimədən, o da atasından rəvayət etmişdir.

İmam Əhməd demişdir: Bizə yəhya İbn İshaq əs-Seyləhiniyyu, o da Həmməd İbn Sələmədən rəvayət etmişdir ki, Əbu Sinan demişdir: Bir oğlumu dəfn etdim, birdən Əbu Talha əl-Xəvlani əlimdən tutdu və məni çıxarıb dedi: “Ey Əbu Sinan, səni müjdələyim?” Mən “Bəli” cavab verdim. Əbu Talha dedi: “Mənə Dəhhak İbn Əbdurrəhman İbn Ərzəb, o da Əbu Musadan rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir”: Allah Təala buyurur: “Ey ölüm mələyi qulumun uşağını geri aldın? Onun göz bəbəyini və ürəyinin bir parçasını geri aldın?” Ölüm mələyi “Bəli” deyar. Allah Təala “Qul nə dedi?” buyurar. Mələk: “O Sənə həmd etdi və — innə lilləhi və innə ileyhi raciun- dedi” cavab verdi. Allah buyurur: “Ona Cənnətdə bir ev tikin adını həmd evi qoyun.” Sonra bu hədisi Əli İbn İshaqdan, o da Abdullah İbn Mubarakdən eyni mətinlə rəvayət etmişdir. Bu hədisi eyni şəkildə Tirmizi, Şuveyb İbn Nəsrdən, o da İbn Mubarakdən rəvayət etmiş və həsən qəribdir demişdir. Qeyd etmişdir ki, Əbu Sinanın adı İsa İbn Sinandır.

155-ci ayənin təfsirinə bax.

155-ci ayənin təfsirinə bax.

İmam Əhməd demişdir: bizə Süleyman İbn Davud əl-Həşimi, o da İbrahim İbn Səddən, o da Zuhridən, o da Ürvədən, rəvayət etmişdir ki, o bir gün Aişəya dedi: “Bax Allah Təala necə buyurur: “Səfa və Mərva Allahın Nisənələrdəndir. Kim Evə həcc və ya ümrə edərsə, bu ikisini təvaf etməsində ona heç bir günah yoxdur.” Allaha and olsun ki, bu o deməkdir ki, onları təvaf etməməkdə günah yoxdur.” Aişə (radiyAllahu ənhə) dedi: “Necə də pis dedin, ey bacım oğlu, yozumu sən dediyin kimi olsaydı, “o ikisini təvaf etməməsində ona günah yoxdur” deyilərdi. Amma bu ayə ənsarlar haqqında nazil olmuşdur. Onlar müsəlman olmadan öncə, əl-Müşəlləl bölgəsindəki ibadətgahları, azğın Mənat bütünün yanından ehrama girərdilər. Bunu edənlər Səfa və Mərva arasında təvaf etməkdən çəkinərdilər. İslamı qəbul etdikdən sonra Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)bu barədə soruşaraq dedilər: “Ey Allahın Rəsulu biz cahilliya dönəmində Səfa və Mərva arasında təvaf etməkdən çəkinərdik.” Allah Təala bu ayəni nazil etdi: “Səfa və Mərva Allahın Nisənələrdəndir. Kim Evə həcc və ya ümrə edərsə, bu ikisini təvaf etməsində ona heç bir günah yoxdur.” Aişə (radiyAllahu ənhə) davam edərək dedi: “Sonra Rəsulullah  (salləllahu aleyhi və səlləm), Səfa və Mərva arasında təvaf etməyi sünnə etdi. Artıq heç kəsin bu əməli tərk etməsi doğru deyil.” Buxari və Muslim onu “Səhih” adlı əsərlərində rəvayət etmişdir.

Zuhri rəvayətində demişdir: Bu hədisi Əbu Bəkr İbn Əbdurrəhman İbn əl-Haris İbn Hişama rəvayət etdim. O dedi: Həqiqətən də bu elmi mən eşitməmişdim. Mən, elm əhli olan adamlardan belə dediklərini eşitdim: “İnsanlar — Aişənin (radiyAllahu ənhə) zikr etdiyi xaric – belə deyirdi: “Bizim bu iki dağ arasını təvaf etməyimiz cahilliya dönəminin əməlidir.” Ənsarlardan olan digər qrup isə: “Biz yalnız Evi təvaf etməyə əmr olunduq. Bizə Səfa və Mərva arasında təvaf etmək əmr olunmadı” — dedilər. Allah Təala da “Səfa və Mərva Allahın Nisənələrdəndir” ayəsini nazil etdi. Əbu Bakr İbn Əbdurrəhman, bu ayənin insanların hər iki qisminə nazil olduğunu demişdir.

Buxari bu hədisi Məlikdən, o da Hişam İbn Ürvədən, o da atasından, o da Aişədən keçdiyi şəkildə rəvayət etmişdir. Sonra Buxari demişdir: Bizə Muhəmməd İbn yusuf, o da Sufyandan, rəvayət etmişdir ki, Asim İbn Süleyman belə demişdir: Ənəsdən Səfa və Mərva barəsində soruşdum, dedi ki, “biz onları cahillikdən sayərdıq, İslam gələndə onları tərk etdik.” Bununla əlaqədar olaraq Allah Təala “Səfa və Mərva Allahın Nisənələrdəndir” ayəsini nazil etdi.

Qurtubi təfsirində İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: Şeytanlar Səfa və Mərva arasında səs salardılar. Bu bütün gecə davam edərdi. İkisinin arasında bütlər var idi. İslam dini gələndə, Rəsulullahdan (salləlahu aleyhi və səlləm) onlar arasında təvaf etmək barədə soruşdular və “Səfa və Mərva Allahın Nisənələrdəndir” ayəsi nazil oldu.

Şabi demişdir: İsaf Səfanın üzərində, Nailə isə Mərvanin üzərində idi. Onlara salam deyərdilər. İslam gələndən sonra onları təvaf etməkdən çəkindilər. Bununla əlaqədar olaraqə “Səfa və Mərva Allahın Nisənələrdəndir” ayəsi endi.

Mən də deyirəm ki, Muhəmməd İbn İshaq “əs-Sira” kitabında demişdir: İsaf və Nailə iki insan idilər. Kəbənin içində zina edib daşa döndülər. Camaat ibrət alsın deya, Qureyş onları Kəbənin qarşısına çıxartdı. Qureyş insanların ibrət almaları üçün onları Kəbənin qarşısına yerləşdirmişdi. Uzun müddət keçdikdən sonra onlara ibadət edildi. Daha sonra Səfa və Mərvayə çevrilərək elə orada da qaldılar. Kim, Səfa və Mərvanı təvaf edərdisə onları salamlayərdı. Bu barədə Əbu Talib məşhur şerində demişdir:

“Sellər aparmış İsaf və Nailə bütlərin boş yerində, saçları qırxılmayan Hacılar dəvələrini çökdürdülər.”

Səhih Müslimdə Cabirdən nəql olunan uzun hədisdə deyilir: Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) Evi təvaf etdikdən sonra, Həcərul-Əsvəd küncünə gəldi və onu salamladı. Sonra Səfa qapısından çıxarkən “Səfa və Mərva Allahın Nisənələrdəndir” ayəsini oxudu. Sonra dedi: “Məndə Allahın başladığından başlayıram.” Nəsainin rəvayətində, “sizdə Allahın başladığından başlayın” deyilmişdir.

İmam Əhməd demişdir: bizə Şureyh, o da Abdullah İbn Muəmməldən, o da Əta İbn Əbu Rəbahdan, o da Səfiya bint Şeybədən, o da Həbibə bint Əbu Təcrahdan rəvayət etmişdir ki, o belə demişdir: Rəsulullahı (salləlahu aleyhi və səlləm) Səfa və Mərva arasında təvaf edərkən gördüm, qarşısında insanlar var idi. Allahın Rəsulu (salləlahu aleyhi və səlləm)  onların arxasınca elə bərk qaçırdı ki, izarının dolanması səbəbindən dizlərini görürdüm. O: “Səy edin, çünki Allah səy etməyi sizə əmr etdi” — deyirdi.

Sonra İmam Əhməd, Əbdurrəzzaqdan, o da Mamərdən, o da Əbu Ueynənin azad etdiyi Vəsildən, o da Musa İbn Ubeydədən, o da Səfiya bint Şeybədən, o da bir qadından, rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) Səfa və Mərva arasında səy edərkən dedi: “Səy etmək sizə yazıldı siz də səy edin.” Səfa və Mərva arasındakı səy, Həccin rüknüdür deyanlər, dəlil olaraq bu hədisi gətirirlər. Necə ki, Şəfii məzhəbi və ona müvafiq olanlar bu cür deyirlər. Həmçinin bir rəvayətdə imam Əhmədin rəyi kimi nəql edilibdir. İmam Məlikdən çatdırılan məşhur görüşdür.

Bunun rükn deyil, vacib olduğu da deyilmişdir. Əgər kimsə bu əməli qəsdən yaxud da səhvən tərk edərsə, bir qurban kəsməlidir. Bu, bir rəvayətdə imam Əhmədin rəyi kimi nəql edilibdir. Bir qisim alimlər də bu cür demişdir.

Onun müstəhəbolduğunu söyləyanlər də vardır. Bunu Əbu Hənifə, Sufyan əs-Səvri, əş-Şabi və İbn Sirin demişlər. Ənəs, İbn Ömər və İbn Abbasdan da bu cür rəvayət olmuşdur. “əl-Utbiyya” əsərində imam Məlikdən də eynisi rəvayət edilmişdi.

Qurtubu demişdir: Bunlar dəlil olaraq Allah Təalanın “Kim könüllü olaraq yaxşı bir iş görərsə” ayəsini göstərmişlər. Birinci görüş tərcih ediləndir. Çünki Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) Səfa və Mərva arasında təvaf etmiş və Həcc ibadətlərini məndən götürün demişdir. Onun Həcdə etdiyi hər şeyin, mütləq şəkildə Həcc zaman yerinə yetirilməsi vacibdir. yalnız dəlillə nəyisə bundan müstəsna etmək olar. Allah ən doğrusunu biləndir.

Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) dediyi “Səy edin, çünki Allah sizə yazdı”, yuxarıda keçmişdir.

Allah Təala Səfa və Mərvə arasında təvaf etməyi Allahın Nisənələrindən yəni, Allah təalənin həcc mərasimi zamanı İbrahimə buyurduğu şəriət əməllərindən olduğunu bəyan etmişdir. İbn Abbasın yuxarıda keçən hədisində deyilmişdir ki, bunun əsası Həcərin təvafından, onun uşağı üçün su axtararkən Səfa və Mərva arasında gediş-gəlişindən götürülmüşdir. Çünki İbrahim (aleyhissələm) onları qoyub getdikdən sonra onları suları tükənmiş və azuqələri bitmişdir. Ətraflarında heç kəs yox idi. Həcər uşağının ölməsindən qorxduqda, belə ki, yanlarında olan azuqələri qurtarmışdı, izzət və cəlal sahibi Allahdan kömək istəmək üçün ayəğa qalxdı. O şərəfli bölgədə, Səfa və Mərva arasında gedib-gəlməya başladı. Üzülmüş, qorxu içində titrəyan, sıxılan və əziz və cəlil olan Allaha möhtac olan bir qul vəziyyətində bunu davam etdi. Nəticədə Allah onun qəm-qüssəsini götürdü, sıxıntısını dəf etdi və qürbətdə onu tək qoymadı. Allah Təala ac üçün yemək və xəstə üçün şəfa olan zəm — zəm suyunu onun üçün çıxartdı. Həmin iki təpə arasında səy edən, Allahın qarşısında fəqirliyini, acizliyini və ehtiyacını gözünün önünə gətirməlidir. Qəlbinin hidayəti, əməllərinin islahı və günahların bağışlanması üçün cəhd etməlidir. Qüsur və nöqsanların azalması üçün Allaha sığınmalı, doğru yola yönəlməsini istəməli və ölənə qədər bu yolda sabit qalmasına qərar verməlidir. Günah və asilikdən ibarət olan hallarını- kamillik, bağışlanma və doğruluğa çevirməsini diləməlidir. Necə ki, bunu Həcərə etdi.

“Kim könüllü olaraq yaxşı bir iş görərsə” yəni,təvafda vacib olandan daha artığını, səkkizinci, doqquzuncu və digər sayda edərsə, deyanlər olmuşdur. Nafilə həcc və ümrə zamanı ikisinin arasında səy edərsə, deyanlər də olmuşdur. Bəziləri də: “Digər ibadətlərdə könüllü yaxşı iş görərsə” mənasında olduğunu demişlər. Bunu Razi nəql etmişdir və üçüncü rəyi Həsən Bəsriya nisbət etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Allah əvəzini verəndir, Biləndir” yəni, az əmələ çox savab verir, mükafatın miqdarını yaxşı bilir və heç kimin savabını azaltmaz deməkdir. Çünki “Həqiqətən Allah zərrə qədər də olsa zülm etməz. Əgər yaxşı əməl olarsa, bunu artırar və Öz tərəfindən böyük mükafat verər.”(Nisə, 40)

Bu ayə Peyğəmbərlərin gətirdikləri dəlilləri gizlədənlər üçün ağır bir təhdiddir. Həmin açıq-aydın dəlillər qəlblər üçün faydalı olan hidayətin və düzgün məqsədlərin dəlilləridir. Çünki Allah bunları Peyğəmbərlərinə endirdiyi kitablarda qullarına bəyan etmişdir.

Əbu Aliyə: — “Bu, Muhammədin (salləllahu aleyhi və səlləm) vəsflərini gizlədən əhli kitab haqqında enmişdir.”  demişdir. Sonra da Allah Təala bu əməlllərinə görə hər şeyin onlara lənət edəcəyini xəbər vermişdir. Necə ki, alim üçün hər şey, hətta sudakı balıqlar və göydəki quşlar da istiğfar edər. Bunlar isə alimlərin tam əksidirlər. Onlara Allah da lənət edər, lənət edənlər də lənət edər. Müsnəd bir hədisdə bir birini dəstəkləyan isnadlarla Əbu Hüreyrə və digərlərindən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)belə dediyi rəvayət edilmişdir:- “Kimə bir elm barəsində sual verilərsə və o da onu gizlədərsə, qiyamət günü ağzına alovdan bir yüyan vurular”. Səhihdə Əbu Hureyrədən onun belə dediyi rəvayət edilmişdir: “Əgər Allahın kitabında “bəyan etdiyimiz açıq-aydın dəlillər və doğru yol göstərən ayələr vəhy olunduqdan sonra onları gizli saxlayənlar” ayəsi olmasaydı, sizə heç bir şey söyləməzdim”.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Həsən İbn Arəfə, o da Əmmar İbn Muhamməddən, o da Leys İbn Əbu Suleymdən, o da Minhəl İbn Amrdan, o da Zəzən əbu Amrdan  rəvayət etdi ki, Bəra İbn Azib dedi: -“Biz bir dəfndə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)ilə birlikdə idik. O dedi:- ”Kafirin iki gözünün arasına bir zərbə vurular ki, onu insanlar və cinlər xaricində hər kəs eşidər. Onu, səsini eşidən hər canlı lənətləyar. Məhz Allah Təalanın ” həm Allah lənət edir, həm də lənət edə bilənlər lənət oxuyurlar” dediyi budur ki, bu da yer üzündəki canlılar deməkdir”. Bunu İbn Macə də Muhamməd İbn Sabbahdan o da Ammar İbn Muhamməddən eyni ilə rəvayət etmişdir.

Ata İbn Əbu Rəbah demişdir: Bütün canlılar, cinlər və insanlar lənət edər. Mucahid isə demişdir: Qıtlıq olduğu zaman heyvanlar: “Bu, Adəm oğlunun asiliklərinə görədir. Allah Adəm oğullarından asi olanlara lənət etsin” deyarlər.

Əbu Aliyə, Rəbi İbn Ənəs və Qatadə “lənət edə bilənlər lənət oxuyurlar” kəlamı haqqında “onlara mələklər və möminlər lənət edərlər”demişdilər.

Hədisdə belə gəlmişdir: “Alim üçün hər şey, dənizdəki balıq belə istiğfar edər”. Bu ayədə də: Elmi gizlədənlərə Allah, mələklər, bütün insanlar və lənət edənlər də lənət edər deyilmişdir. Lənət edənlər həmçinin, bütün fəsahət sahibləri və əcəmilərdir. Bu da söz dili ilə və yaxud hal dili ilə olar. yaxud da əgər ağlı olsaydı və ya qiyamət günündə ona lənət edərdi, deməkdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Sonra Allah Təala bunlar arasından tövbə edənləri istisna edərək: “yalnız tövbə edənlər (əməllərini) islah edənlər və (haqqı) bəyan edənlər” xaricdir dedi. yəni, içərisində olduqları vəziyyətdən geri dönərək, əməllərini və (əvvəlki) hallarını düzəldənlər və gizlədikləri şeyləri insanlara bəyan edənlər deməkdir.

Mən onların tövbəsini qəbul edərəm. Mən tövbələri qəbul edənəm, Rəhmliyam! Burada küfrə və bidətə dəvət edən kəsin Allaha tövbə etdiyi təqdirdə tövbəsinin qəbul olunacağına dəlil vardır.

Nəql edildiyinə görə keçmiş ümmətlərdə bu kimi insanların tövbəsi qəbul edilməzdi, lakin tövbə Peyğəmbərinin və rəhmət nəbisinin şəriətində bu vardır. Allahın salavatı və salamı onun üzərinə olsun.

Sonra Allah Təala kafir olanlardan və ölənədək bu halda davam edənlərdən xəbər verərək dedi:” Kafir olub kafir kimi də ölənlərə Allahın, mələklərin və bütün insanların lənəti olsun!” yəni, lənət onların yaxasını qiyamət gününə qədər buraxmayəcaq, sonra isə cəhənnəm atəşində onlara yoldaşlıq edəcək.

“Əzabı yüngülləşdirilməyacək” yəni, içərisində olduqları əzabları azaldılmayəcaq.

“Və üzlərinə də baxılmaz” yəni, əzabları bir saat belə dəyişməyacək və zəifləməyacək. Əksinə sabit olaraq eyni şəkildə daimi davam edəcəkdir. Bundan Allaha sığınırıq.

Əbu Aliyə ilə Qatadədemişdilər: “Kafir qiyamət günündə dayəndırılar, Allah ona lənət edər, sonra mələklər lənət edər, sonra da bütün insanlar lənət edər”.

Məsələ: Kafirlərə lənət etməyin icazəli olmasında ixtilaf yoxdur. Ömər İbn Xəttab radiyAllahu anh və ondan sonrakı xəlifələr qunutda və digər məqamlarda kafirlərə lənət edərdilər. Amma müəyyən olan bir kafirə gəldikdə bir qisim alimlər ona lənət edilməyacəyi qənaətində olmuşdurlar. Çünki, son nəfəsini Allaha necə verəcəyini bilmirik. Bəziləri də bu ayəni dəlil gətirmişdirlər: “Kafir olub kafir kimi də ölənlərə Allahın, mələklərin və bütün insanların lənəti olsun!” Digər qrup isə belə demişdir: “Xeyr, müəyyən kafirlərə lənət etmək icazəlidir”. Fəqih Əbu Bəkir İbn əl-Arabi əl Maliki də bunu üstün rəy hesab etmiş, lakin zəif bir hədisi dəlil gətirmişdir. Başqa biri isə Səhih Buxaridə varid olan hekayəni dəlil gətirmişdir. Belə ki, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)yanına bir sərxoş gətirilmiş, o da ona cəza tətbiq etmişdi. Bir adam: “Allah ona lənət etsin, bu işi nə çox edir” demişdir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)da buyurmuşdur: “Ona lənət etmə, çünki o, Allahı və Rəsulunu sevir”. Bu da Allah və Rəsulunu sevməyanlərə lənət ediləcəyini göstərir. Çünki qadağayə səbəb, onun Allah və Rəsulunu sevməsi olmuşdur. Allah ən doğrusunu biləndir.

159-cu ayənin təfsirinə bax.

159-cu ayənin təfsirinə bax.

159-cu ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala tək ilah olduğunu, ortağı və bənzəri olmadığını bəyan edir. O əl-Vahiddir, əl-Əhəddir, əl-Fərddir və əs-Saməddir. Ondan başqa İlah yoxdur. O, ər-Rəhman və ər-Rəhimdir. Bu iki adın təfsiri Fatihə surəsinin əvvəlində keçmişdir.

Hədisdə deyilmişdir: Bizə Şəhr İbn Həvşəb, o da Əsma bint yəzid İbn Səkəndən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) demişdir: Allahın əzəmətli adı, bu iki ayədədir “Sizin ilahınız Tək olan İlahdır. Ondan başqa ilah yoxdur, Mərhəmətlidir, Rəhmlidir” və “Əlif, Ləm, Mim. Allah, Ondan başqa ilah yoxdur. yaşayəndır, Qəyyumudur.”(Ali İmran, 1-2)

Sonra tək ilah olduğunun dəlilini, göyləri, yeri, bu ikisinin içində və bu ikisinin arasında olan məxluqları tək yaratması ilə xatırladır. Bunlar Onun təkliyini göstərir.

“Həqiqətən də, göylərin və yerin yaradılmasında” Göyün lətafətində, yüksəkliyində, genişliyində, hərəkət edən və sabit dayənan göy cisimlərində, fələyinin (səmasının) dövr etməsində və bu yerin kəsifliyində, çökək yerlərində, dağlarında, dənizlərində, çöllərində, düzənlik sahələrində, üzərində əkilənlərində və onların faydalarında.

“gecə ilə gündüzün bir-birilə əvəz olunmasında” Bu gəlir sonra gedir, o birisi onun ardınca gəlib yerini alır. Ondan bir an belə gec qalmaz.  Necə ki, Allah buyurur: “Nə günəş ayə çatar, nə də gecə gündüzü keçə bilər. Onların hər biri (öz )orbiti( ilə) üzüb gedir” (yasin, 40). Bəzən biri uzanar, o biri qısalar, bəzən də biri digərindən götürər və beləliklə qarşılıqlı borc verərlər. Allah buyurur: “Bu belədir. Çünki Allah gecəni gündüzə, gündüzü də gecəya qatır. Allah Eşidəndir, Görəndir” (Həcc, 61). yəni bundan ona, ondan da buna artırar.

“İnsanlara fayda verən şeylərlə dənizdə üzən gəmilərdə” yəni, gəmilərlə bir bölgədən digər bölgəya malları daşımaq üçün dənizi ram etdi. Bu, insanların dolanışığı və həmin ərazi sakinlərinin mənfəəti üçün edildi. Bununla da, bir bölgədən digərlərinə, onların da bunlara mal daşıması mümkün olur.

“Allahın göydən endirdiyi, onunla da ölmüş torpağı diriltdiyi suda, bütün heyvanatı yaymasında” necə ki, Allah Təala buyurur: “Ölü torpaq onlar üçün bir dəlildir. Biz onu dirildir, oradan taxıl çıxardırıq, onlar da ondan yeyirlər. Biz orada xurma və üzüm bağları əmələ gətirir, bulaqlar qaynadırıq ki, onların meyvələrindən və öz əlləri ilə becərdiklərindən (yaxud becərmədiklərindən) yesinlər. Hələ də şükür etməzlər? yerin yetişdirdiklərindən, onların (insanların) özlərindən və bilmədiklərindən (erkək və dişi olmaqla) cütlər yaradan Allah pakdır, müqəddəsdir! (Eyibsiz və nöqsansızdır!)” (yasin, 33-36).

“Bütün heyvanatı yaymasında” yəni, görünüşləri, rəngləri, faydaları, kiçiklikləri və böyüklükləri fərqli olan canlıları. Allah bunların hamısını bilir və onları ruziləndirir. Bunlardan heç bir şey Allaha gizli qalmaz. Necə ki, buyurur: “yer üzündə elə bir canlı yoxdur ki, onun ruzisini Allah verməsin. Onların qərar tutduqları yeri də, qorunub saxlanıldıqları yeri də bilir. Hamısı açıq-aydın yəzidadır” (Hud, 6).

“Küləklərin dəyişdirilməsində” Bəzən rəhmət gətirər, bəzən də əzab. Bəzən buludun qarşısında müjdə gətirər. Bəzən onu aparar, bəzən toplayər, bəzən dağıdar və istiqamətini dəyişər. Sonra hərdən cənubdan, bu Şam tərəfdən əsir. Bəzən də yamən və bəzən də Səba tərəfdən əsər ki, bu da şərq küləyidir.  O, Kəbənin üzünə döyan küləkdir. Hərdən də Kəbənin arxa tərəfindən döyan dəbur əsir ki, bu da qərb küləyidir. Küləklərin hamısı Kəbənin yanından keçməsinə uyğun adlanmışlar. Alimlər küləklər, yağmurlar, ulduzlar haqqında kifayət qədər yazıb onların ad və xüsusiyyatlərini açıqlamışlar. Burada danışsaq uzun çəkər. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Göylə yer arasında ram edilmiş buludlarda” yəni, göylə yer arasında dolaşan, Allahın əmrinə hazır olan, Onun istədiyi məkana gedən buludlarda.

“başa düşən insanlar üçün dəlillər vardır” bu əlamətlərdə uca Allahın təkliyini göstərən açıq-aydın dəlillər vardır. Necə ki, Allah Təala başqa ayədə buyurur: “Doğrusu, göylərin və yerin xəlq edilməsində, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsində ağıllı adamlar üçün dəlillər vardır. O kəslər ki, ayəq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı yad edir, göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünür: ‘Ey Rəbbimiz! Sən bunları əbəs yerə xəlq etməmisən. Sən pak və müqəddəssən. Bizi Odun əzabından qoru!” (Ali İmran, 190, 191).

Hafiz Əbu Bəkr İbn Mərduvə demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Əhməd İbn İbrahim, o da Əbu Səid əd-Dəştəkidən, o da atasından, o da atasından, o da Əşas İbn İshaqdan, o da Cəfər İbn Əbu Muğirədən, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir ki, Qureyş Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm)yanına gəlib dedi: Ey Muhəmməd, biz istəyirik ki, sən Rəbbinə dua edəsən, O da Səfa dağını qızıla çevirsin. Bizdə onunla atlar və silahlar alaq, sənə iman edib səninlə birgə döyüşək. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dedi: “Mənə ciddi şəkildə söz verin, əgər Rəbbimə dua etsəm və O da, Səfanı qızıla çevirsə, Allaha iman edərsizmi?” Onlar ciddi şəkildə söz verdilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)Rəbbinə dua etdi. Dərhal Cəbrayıl gəldi: “Rəbbin onlar üçün Səfanı qızıla çevirmək barəsındə duanı qəbul etdi. Bundan sonra iman gətirməsələr, Allah, aləmlərdən heç kimə vermədiyi əzabı onlara verəcək.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dedi: Ey Rəbbim, xeyr, mənim qövmümü mənə burax, onları günbəgün dəvət edim. Allah Təala cavab olaraq bu ayəni endirdi: “Həqiqətən də, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birilə əvəz olunmasında…”.

Bu hədisi İbn Əbu Hatim başqa bir yolla Cəfər İbn Əbu Muğirədən bu cür rəvayət etmişdir. Hədisin sonunda isə, bunu əlavə etmişdir: “Səndən Səfa dağının qızıla çevrilməyini necə istəyirlər? Halbuki onlar Səfadan da daha böyük əlamətləri görürlər.”

İbn Əbu Hatim demişdir: Mənə atam, o da Əbu Huzeyfədən, o da Şibldən, o da İbn əbu Nəcihdən, o da Ətadan rəvayət etmişdir ki, Rəsulullaha Mədinədə (salləllahu aleyhi və səlləm)“Sizin ilahınız Tək olan İlahdır. Ondan başqa ilah yoxdur, Mərhəmətlidir, Rəhmlidir” ayəsi nazil oldu. Məkkədəki Qureyşli kafirlər dedi: “İnsanlara bir ilah necə bəs edər?” Bunun üzərinə Allah Təala “Həqiqətən də, göylərin və yerin yaradılmasında…. başa düşən insanlar üçün dəlillər vardır” ayəsini endirdi.

Bununla onlar Allah Təalanın tək İlah olduğunu və hər şeyin İlahı  və Xaliqi olduğunu bildilər.

Vəki İbn Cərrah demişdir: Bizə Sufyan, o da atasından, o da Əbu əd-Duhadan rəvayət etmişdir ki, “Sizin ilahınız Tək olan İlahdır. Ondan başqa ilah yoxdur, Mərhəmətlidir, Rəhmlidir” ayəsi nazil olanda müşriklər dedilər: “Elədirsə, bizə bir nişanə göstər.” Əziz və Cəlil olan Allah da, “Həqiqətən də, göylərin və yerin yaradılmasında…. başa düşən insanlar üçün dəlillər vardır” ayəsini endirdi. Bunu Adəm İbn Əbu İyas, Əbu Cəfər ər-Razidən, o da Sufyanın atası Səid İbn Məsruqdan, o da Əbu əd-Duhadan rəvayət etmişdir.

Allah Təala ona şərik qoşanların dunaydakı halını və axirətdə onları nə gözləyacəyini xatırladır; çünki onlar Ona ortaqlar yəni, bənzərlər və bərabərlər tutdular. Onunla yanaşı onlara ibadət etdilər. Onları Allahı sevdikləri kimi sevdilər. Halbuki, Allahdan başqa ilah yoxdur, Onun əksi yoxdur, bənzəri yoxdur, şəriki yoxdur. İki Səhihdə bu cür keçir: Abdulla İbn Məsud deyir ki, “Ey Allahın Rəsulu ən böyük günah hansıdır?” Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm)): ”Allahın səni yaratdığına rəğmən Ona şərik qoşasan” — dedi.

“İman gətirənlərin isə Allaha olan sevgisi daha güclüdür”: Onlar Allahı sevdikləri, Onu haqqı ilə tanıdıqları, Ona hörmət göstərdikləri və onu təkləşdirdikləri üçün, Allaha heç bir şeyi şərik qoşmazlar, yalnız Ona ibadət edərlər. yalnız Allaha təvəkkül edib, bütün işlərində Ona sığınarlar. Sonra Allah Təala Ona şərik qoşanları, nəfslərinə zülm edənləri hədələyir: “Kaş zülm edənlər əzabı gördükləri zaman bütün qüdrət və qüvvətin Allaha məxsus olduğunu və Allahın şiddətli əzab verdiyini görəydilər.” Bəziləri demişlər: Bu, ayənin mənası belədir: Əgər əzabı öz gözləri ilə görsəydilər, bütün qüvvətin Allaha məxsus olduğunu bilərdilər. yəni, hökmün tək və şəriki olmayan Allaha xas olduğunu və hər şeyin onun cəzası, gücü və qüvvəti altında olduğunu bilərdilər.

“Allahın şiddətli əzab verdiyini görəydilər.” Necə ki, Allah buyurur: “O gün heç kəs Onun verdiyi əzab kimi əzab verə bilməz, və heç kəs Onun buxovladığı kimi buxovlayə bilməz.” (Fəcr, 25,26). Etdikləri şirk və küfrlərə görə başlarına gələcək qorxunc faciəni görsəydilər, nəfslərdəki azğınlığa son qoyardılar.

Sonra bütlərini tanımayəcaqları və tabe olunmuşların tabe olanlardan imtina etməsindən xəbər verir: “O zaman, tabe olunmuş tabe olunanlardan uzaqlaşacaq, əzabı görəcək və aralarındakı əlaqələr kəsiləcəkdir”: Mələklər dünyada onlara tapındıqlarını iddia edənlərdən uzaqlaşarlar. Mələklər: “Biz (onlardan) uzaqlaşıb Sənə üz tuturuq. Doğrusu, onlar bizə ibadət etmirdilər’” ayəsini oxuyub bu cür davam edərlər: “‘Sən paksan, müqəddəssən! Onlar deyil, Sənsən bizim Hamimiz! Xeyr, onlar cinlərə ibadət edirdilər. Əksəriyyati də məhz onlara iman gətirmişdi’.” (Səba, 41). Cinlər də bu barədə sorğu sual olacaqlarından qorxub onlara edilən ibadətlərdən uzaqlaşar. Necə ki, Allah Təala buyurur: “Allahı qoyub Qiyamət gününədək özünə cavab verə bilməyənlərə yalvaran kimsədən daha çox azmış kim ola bilər? Halbuki onların yalvarışından xəbərsizdirlər. İnsanlar bir yerə toplanılacaqları zaman onlara düşmən kəsiləcək və onların ibadətini inkar edəcəklər.” (Əhqaf, 5-6). Allah Təala yenə bu xüsusda buyurur: “Allahdan başqa tanrılar qəbul etdilər ki, onlara kömək olsunlar. Xeyr! Onların ibadətini inkar edəcək və onların əleyhinə çıxacaqlar.”(Məryam, 80-81).

İbrahim də öz qövmünə demişdir: “dedi: ‘Siz aranızda ancaq dünya həyatına bəslədiyiniz vurğunluğa görə Allahı qoyub bütlərə pərəstiş etdiniz. Sonra isə Qiyamət günü bir-birinizi kafir adlandırıb lənətləyacəksiniz. Sığınacağınız Od olacaqdır. Sizə yardım edə bilən kəslər də tapa bilməyacəksiniz’” (Ənkəbut, 25). Allah Təala buyurur: “Zalımları Allahın hüzurunda həbs olunmuş halda görsən, biri-birinə böhtan atarlar. Zəiflər özlərini yüksək tutanlara deyarlər: “Siz olmasaydız biz mömin olardıq.” Özləri haqda yüksək rəydə olanlar zəiflərə cavab verər: Sizə hidayət olunduqdan sonra sizi doğru yoldan biz sapdırdıq? Əksinə siz elə günahkar idiniz. Zəiflər də onlara bu cür dedilər: “Zəiflər özləri haqda yüksək rəydə olanlara deyarlər: ‘Xeyr! (İşiniz) gecə-gündüz hiylə qurmaq idi. Siz bizə Allahı inkar etməyi və Ona şəriklər qoşmağı əmr edirdiniz’. Onlar əzabı gördükdə peşmançılıq hissini gizlədərlər. Kafirlərin boyunlarına zəncirlər vurarıq. Onlar ancaq etdikləri əməllərə görə cəzalandırılarlar” (Səba, 31-33).

Allah Təala buyurur: “İş bitdikdə şeytan deyacək: ‘Həqiqətən də, Allah sizə gerçək vəd vermişdi. Mən də sizə vəd vermişdim, lakin xilaf çıxdım. Mənim sizin üstünüzdə heç bir hökmranlığım yox idi. Mən sizi dəvət etdim, siz də qəbul etdiniz. Buna görə də məni yox, özünüzü qınayın. Nə mən sizin köməyinizə çata bilərəm, nə də siz mənim köməyimə çata bilərsiniz. Heç şübhəsiz ki, mən əvvəllər də sizin məni şərik qoşmağınızı rədd etmişdim’. Həqiqətən, zalımlar üçün üzücü bir əzab hazırlanmışdır.” (İbrahim, 22).

“Əzabı görəcək və aralarındakı əlaqələr kəsiləcəkdir.” yəni, Allahın əzabını gözləri ilə gördülər, çarələri və xilas səbəbləri tükəndi; oddan qaçmağa və uzaqlaşmağa yer də tapa bilmədilər. Ətadan rəvayət edilir ki, İbn Abbas “əlaqələr kəsiləcəkdir” kəlamı haqqında “sevgi kəsiləcəkdir” demişdir. İbn Əbu Nəcihin rəvayətinə görə Mucahid də belə demişdir.

Tabe olanlar deyacəklər: ‘Əgər bizim üçün dönüş olsaydı, onlar bizdən uzaqlaşdıqları kimi biz də onlardan uzaqlaşardıq!’ yəni, “dünya diyarına dönə bilsəydik, onlardan da, onlara ibadətdən də əl çəkərdik, onlara üz tutmazdıq, Allahın bir olduğunu bilər və yalnız Ona ibadət edərdik”- deyarlər. Onlar burada da yalan danışırlar. “Xeyr! Əvvəllər gizlətdikləri (günahlar) onlara aşkar oldu. Əgər onlar (geri) qaytarılsaydılar, yenə də özlərinə qadağan olunmuş şeylərə qayıdardılar. Şübhəsiz ki, onlar yalançıdırlar. (Ənam, 28) Necə ki, onlardan belə xəbər verilmişdir. Buna görə də “Beləcə, peşman olsunlar deya Allah onlara özlərinin əməllərini göstərəcək” buyurmuşdur. yəni, əməlləri puç olub gedəcək. Necə ki, Allah Təala buyurmuşdur: Biz onların etdikləri əməllərə baxdıqdan sonra onları sovrulmuş toz dənəciklərinə çevirərik.(Furqan 23) Bundan başqa Allah Təala belə də buyurmuşdur: Rəbbini inkar edənlərin məsəli – onların əməlləri, qasırğalı bir gündə küləyin şiddətlə sovurduğu külə bənzəyir. (İbrahim, 18) Digər bir ayədəAllah Təala buyurmuşdur:Kafirlərin əməlləri səhradakı ilğıma bənzəyir ki, susamış kimsə onu su hesab edər. (Nur, 39) Buna görə də “onlar oddan çıxa bilməyacəklər”  buyurulmuşdur.

165-ci ayənin təfsirinə bax.

165-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala özündən başqa məbud olmadığını, tək yaradıcı özü olduğunu bəyan etdikdən sonra özünün bütün məxluqatın ruzi verəni olduğunu bəyan etməyə başladı. O bu məqamda, onlara Allah tərəfindən verilən halal və pak, yəni,özlüyündə təmiz olmaqla yanaşı bədənlərə və ağıllara zərər verməyan, yer üzündəki hər şeydən yemələrini bildirdi. Onlara şeytanın addımlarını izləməyi qadağan etdi. Bu addımlar şeytanın metod və yollarıdır.  Beləcə o, özünə tabe olanları azdırdı; bahirə, saibə, vasilə və başqa batil şeyləri uydurdu. Cahiliyya dövründə bunları onlar üçün bəzəmişdi. Necə ki,Səhih Müslimdəki İyad İbn Himarın hədisində, Rəsulullah (salləllahualeyhivəsəlləm) demişdir: Allah Təala deyir:“Qullarıma verdiyim hər şey onlar üçün halaldır. Mən qullarımı hənif olaraq yaratdım. Şeytanlar onlara yanaşaraq, onları dinlərindən döndərdilər və mənim onlara halal etdiklərimi haram etdilər.”

Hafiz İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Süleyman İbn Əhməd, o da  Muhamməd İbn İsa İbn Şeybə əl Misridən, o da Həsən İbn Əbdurrəhman əl İhtiyatidən, o da İbrahim İbn Ədhəmin dostu Əbu Abdulla əl-Cəvzəcanidən o da İbn Cureycdən, o da Ətadan rəvayət edir ki, İbn Abbas  demişdir: Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm)yanında “ Ey insanlar! yerdə olan halal və təmiz ruzilərdən yeyin  “ ayəsi oxundu, Sad İbn Əbi Vəqqas ayəğa qalxdı: Ey Allahın Rəsulu, Allaha dua et ki, məni duası məqbul olan qullarından etsin, dedi. O da: Ey Sad, yediyin təmiz olsun, duan qəbul olunar. Ruhumu əlində tutan Allaha and olsun ki, insan haram loğmanı qarnına tıxarsa, o loğma onun bədənində ikən duası qırx gün qəbul olmaz. Hansı qulun əti haramdan və faizdən bəslənərsə, oda daha layiqdir.”

O, sizin açıq-aşkar düşməninizdir.Bu da ona nifrət etdirmək və ondan çəkindirməkdir.  Necə ki, belə demişdir: Şübhəsiz ki, şeytan sizin düşməninizdir, siz də onu düşmən sayın. O öz tərəfdarlarını Od sakini olmağa çağırır. (Fatir 6) Başqa ayədə Allah Təala belə demişdir:  Onlar sizin düşməniniz olduğu halda, siz Məni qoyub onu və nəslini (övladını özünüzə) dostmu tutursunuz? Bu, zalımlar üçün necə də pis dəyiş-düyüşdür! (Kəhf 50)

Qatadə ilə Suddi “şeytanın addım izləri ilə getməyin!” kəlamı haqqında “Allaha hər asilik şeytanın addımlarındandır”demişdilər. İkrimə də “onlar şeytanın yoldan çıxartmalarıdır” demişdir. Mucahid də: “Addımlarıdır və ya səhvləridir” — demişdir. Əbu Micləs də “onlar günah olan nəzirlərdir” demişdir. Şabi isə demişdir: “Bir adam oğlunu kəsməya and içdi,Məsruq isə, ona bunun yerinə bir qoç kəsməsini fətva verdi və bu şeytanın addımlarındandır” dedi. Əbud-Duha da Məsruqdanbelə rəvayət edir: İbn Məsuda (radiyAllahu anh) heyvan döşü (yelin) və duz gətirdilər, o da yeməya başladı. Adamlardan biri digərlərindən aralandı. İbn Məsud: “Dostunuza da bir az verin” dedi. O da: “Mən istəmirəm” dedi. İbn Məsud: “Oruclusan?” soruşdu. O da: “Xeyr” dedi. “Bəs  onda niyə yemirsən?” soruşdu. O da: “Heyvan döşünü heç vaxt yeməmək üçün onu özümə haram etdim” dedi. İbn Məsud isə: “Bax, bu şeytanın addımlarındandır, ye və andının kəffarəsini ver” dedi. Bunu İbn Əbi Hatim rəvayət etmişdir. İbn Əbi Hatim digər bir rəvayətdə demişdir: Bizə atam, o da Hassan İbn Abdullah əl Misridən, o da Süleyman ət Teymidən rəvayət edir ki, Əbu Rafi dedi: Bir gün zövcəmə qəzəbləndim, o da: Bir gün yəhudi, bir gün xristian olmağa və zövcəni boşamasa bütün kölələrini azad etməyə and içdi. Mən də Abdullah İbn Ömərin yanına gəldim, o da: “Bu şeytanın addımlarıdır”- dedi. Zeynəb bint Ummu Sələmə də belə demişdir. O,  həmin dövrdə Mədinədə ən fəqih qadın idi. Mən də Asim ilə İbn Ömərin yanına getdim, onlar da eynisini dedilər.  Abd İbn Hümeyd belə demişdir: Bizə Əbu Nüaym, o da Şərikdən, o da Abdulkərimdən, o da İkrimədən rəvayət etdi ki, İbn Abbas  demişdir: Qəzəbli halda içilən hər bir and və ya nəzir, şeytanın addımlarındandır, kəffarəsi də and kəffarəsidir. Səid İbn Davud da təfsirində belə demişdir: BizəUbadə İbn Abbad əl-Muhalləbi, o da Asim əl Əhvəldən, o da İkrimədən rəvayət edir ki, o demişdir: Bir adam öz köləsinə: “Əgər sənə yüz şallaq vurmasam, zövcəm boşanmışdır” deyarsə, köləsinə şallaq vurmaz, zövcəsini də boşamaz; çünki, bu şeytanın addımlarındandır.

“O sizə pis və iyrənc işlər görməyi və Allaha qarşı bilmədiyiniz şeyləri söyləməyi əmr edir.” yəni düşməniniz şeytan ancaq pis şeyləri əmr edər. Bunlarında ən ağırı zina və ona bənzər çirkin işlərdir. Bunlardan da ağırı, Allaha qarşı bilmədiyi şeyi danışmaqdır. Bura bütün kafirlər və bütün bidətçilər daxildir.

168-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala müşriklərdən olan kafirlərə xitab edərək buyurur: Allahın Peyğəmbərinə nazil olana tabe olun, azğınlığı və cahilliyi tərk edin, deyildikdə buna cavab olaraq: «Xeyr. Biz ata-babalarımızın yoluna tabe olaraq bütlərə sitayiş etməyə davam edəcəyik.» – dedilər. Allah Təala da onları rədd edərək: “Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru yola yönəlməyiblərsə necə?” yəni, tabe olduqları və izlədikləri şəxslər ataları olsa da belə, «bir şey anlamayıb doğru yola yönəlməyiblərsə necə?» yəni, onların fəhm və hidayətləri yoxdur!!

İbn İshaq, Muhəmməd İbn Əbu Muhəmməddən o da İkrimədən və ya Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, İbn Abbas demişdir: Bu ayə bir qrup yəhudi haqqında idi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onları İslama dəvət etdi. Onlar da: Xeyr, biz ata-babalarımızın üzərində olduğu şeya tabe oluruq. Buna görə də Allah Təala bu ayəni nazil etdi.

Sonra onlara bir misal çəkdi.“axirətə inanmayənlar üçün pis bir misal vardır” (Nəhl 60).

«Kafirlərin məsəli” yəni, içində olduqları azğınlıq, sapıqlıq və cahilliyin misalı otlayən və özlərinə deyilən şeyi anlamayən mal-qara kimidir. Hətta onları çobanları çağırdığı yəni, onları doğru yola dəvət etdiyi zaman nə dediyini anlamaz, sadəcə səsini eşidərlər. İbn Abbas, Əbu Aliyə, Mucahid, İkrimə, Həsən, Qatadə, Əta Əl-Xorasani və Rəbi İbn Ənəsdən də belə rəvayət edilmişdir.

Belə də deyilmişdir: Bu onların eşitməyan, görməyan və heç bir şey düşünməyan bütlərə yalvarmalarına misaldır. Bunu İbn Cərir seçmişdir. Birincisi daha yaxındır. Çünki bütlər heç bir şey eşitməz, ağıl işlətməz və görməzlər. Onların  nə qüvvələri, nə də həyatları yoxdur.

“Onlar kar, lal və kordurlar” yəni, haqqı eşitmədiklərinə görə kar, onu ifadə edə bilmədiklərinə görə lal, onun yolunu görmədikləri üçün kordurlar. “Anlamazlar” yəni, heç bir şey düşünməz və anlamazlar deməkdir. Necə ki, Allah Təala buyurur: “Ayələrimizi yalan sayənlar lal və dilsizdirlər. “Allah kimi istəsə azdırır kimi də istəsədoğru yola yönəldir” (Ənam 39).

170-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala, mömin qullarına onlara ruzi olaraq verdiyi pak qidalardan yemələrini və buna görə Allaha şükür etmələrini əmr edərək buyurur. Əgər onlar Allahın qullarıdırsa, belə etməlidirlər. Halal yemək duanın və ibadətin qəbul olunmasına səbəbdir. Necə ki, haram yemək dua və ibadətin qəbul olunmasına maneədir. İmam Əhmədin rəvayət etdiyi hədisdə bucür deyilir: Bizə Əbun-Nadr, o da Fudeyl İbn Mərzuqdan, o da Adiy İbn Sabitdən, o da Əbu Həzimdən, o da Əbu-Hureyrədən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) demişdir: Ey insanlar, Həqiqətən Allah Ət-Tayyibdir (Pakdır) və yalnız pak olanı qəbul edər. Allah möminlərə, Peyğəmbərlərə əmr etdiyini əmr etmişdir. O buyurur: “Ey Peyğəmbərlər təmiz nemətlərdən yeyin və yaxşı işlər görün, həqiqətən Mən nə etdiklərinizi yaxşı bilirəm”(Əl-Muminun, 51), və “Ey iman gətirənlər! Sizə verdiyimiz ruzilərdən halalından yeyin”. Sonra o uzun müddət səfərdə olan saçı dağınıq üstü toz torpaqlı bir kişini xatırlatdı. Həmin kişi əllərini göyə açaraq: “Ey Rəbbim, Ey Rəbbim” deyirdi. Onun yediyi də haramdır, içdiyi də haramdır, geyindiyi də haramdır. O, haramla bəslənibdir. Belə adamın duası necə qəbul olunsun? Bu hədisi Muslim “Səhih” əsərində və Tirmizi, Fudeyl İbn Mərzuqdan rəvayət etmişlər.

Allah möminlərə ruzisini lütf edincə və onları pak olanından yeməya yönəldincə,bundan yalnız leşi yeməyi haram etdiyini xatırlatdı. yəni, boğazlanmadan öz ölümü ilə öləni, istər boğulmuş, vurulmuş, yüksəklikdən atılmış yaxud canavar parçalamış olsun.

Cumhur alimlər bunların içindən dəniz ölüsünü istisna etmişdir. Çünki Allah Təala buyurur: “Həm sizin, həm də səfərdə olanların faydalanması üçün dəniz ovu və onu yemək sizə halal edildi.”( Əl-Maidə, 96).  Bu da irəlidə gələcəkdir. “Səhih”, “Musnəd”, “Muvatta” və “Sünən” əsərlərində balina haqqında hədisdə, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)dəniz barədə buyurur: “Onun suyu təmizlənməya yararlıdır və ölüsü də halaldır.”Şəfii, Əhməd, İbn Macə və Daraqutni, İbn Ömərdən mərfu olaraq:“Bizə iki ölü və iki qan halal edilmişdir: Balıq ilə çəyirtkə və qara ciyarlə dalaq” hədisini rəvayət etmişlər. Hədisin açıqlaması Maidə surəsində gələcək.

Şəfii və qeyrilərinin rəyinə görə leşin cəsədindəki süd və yumurta nəcisdir. Çünki ondan bir hissə sayılır. Məlik bir rəvayətdə: Təmizdir, cəsəddən ayrılmamış olsa nəcisdir, demişdir. Eyni şəkildə leşin pendir mayəsı barəsində alimlər ixtilaf etmişlər. Onlara görə nəcis olması daha məşhur rəydir. Səhabələr tərəfindən məcusilərin pendirinin yeyilməsi onların əleyhinə dəlildir. Qurtubi təfsirində demişdir: Südə pendir mayəsından az bir qismi qarışır, az bir nəcasət çoxlu miqdarda maye ilə qarışarsa, bu bağışlanandır. İbn Macə demişdir: Bizə Seyf İbn Harun, o da Suleyman Teymidən, o da Əbu Osman Nəhdidən, o da Salman Farisidən rəvayət etmişdir: Rəsulullahdan (salləlahu aleyhi və səlləm) kərə yağı, pendir və kürk haqqında soruşdular. O da dedi:“Halal, Allahın Öz Kitabında halal etdiyidir və haram, Allahın Öz Kitabında haram etdiyidir, susub demədiyi isə, Onun əfvindəndir.”

Eyni şəkildə Allah Təala onlara donuz ətini də haram etmişdir, istər boğazlansın, istər öz ölümü ilə ölsün. Donuzun yağı ətinin hökmünə daxildir. Bu ya çoxluq, ya da ətin onu da əhatə etməsinə görədir. Bir rəya görə bu, qiyas yolu ilə haram hökmünə düşür. Həmçinin Allah onlara Allahdan başqası üçün kəsiləni haram etmişdir. Bu da Allah təalədən başqasının, tikili daşların, ortaq tutulanların, fal oxlarının və digər bu kimilərinin adına kəsilən heyvanlardır. Onlar cahiliyya dövründə belə edərdilər. Qurtubi İbn Ətiydən, o da Həsən Bəsridən rəvayət etmişdir ki, ondan, əyləncə xatirinə toy edən və toyunda dəvə kəsən bir qadın barədə soruşdular. O: «yeyilməz, çünki bütə (sənəmə) kəsilib» — dedi. Qurtubi rəvayət edir ki, Aişə, əcəmilərin bayramlarında kəsdikləri və müsəlmanlara hədiyya etdikləri ət barəsində soruşuldu. O da: «O gün üçün kəsiləndən yeməyin, meyvələrindən yeyin» dedi.

Sonra Allah Təala zərurət halında və ehtiyac duyduqda bunları yeməyi mübah etdi.  Bu, başqa yeməklər olmadıqda edilir. Allah: “Hər kəs meyl etmədən və həddi aşmadan” buyurdu. yəni, meylsiz və həddi keçmədən deməkdir. “Ona günah hesab edilməz” yəni, onu yeməkdə günah olmaz. “Həqiqətən, Allah Bağışlayəndır, Rəhmlidir.”

Mucahid demişdir: Hər kəs meyl etmədən və həddi aşmadan məcbur olarsa, yəni, kiminsə yolunu kəsmədən və ya rəhbərlərə qarşı çıxmadan yaxud Allaha asilik etmədən, ona rüsxət vardır. Kim ki, meyl edərsə və ya həddini aşarsa yaxud da Allaha asilik edərsə, məcbur edilsə belə, ona rüsxət yoxdur. Səid İbn Cubeyrdən də bu cür rəvayət edilmişdir.

Səid İbn Cubeyr, ondan nəql olunan bir rəvayətdə və Muqatil İbn Həyyan demişlər: Meyl etmədən sözü, halal saymadan mənasındadır.

Suddi demişdir: meyl etmədən, yəni, şəhvətinin tələbini istəyarək.

Adəm İbn Əbu İyas demişdir: Bizə Dəmrə, o da Osman İbn Əta əl-Xorasanidən, o da atasından rəvayət etmişdir ki, o, “meyl etmədən” sözü barədə, «nəfsi çəkdiyi üçün leşi qızartmaz və bişirməz, yalnız ölməyacəyi qədər yeyar. Halal tapana qədər özü ilə daşıyar, halalı tapan kimi onu tullayər. “Həddi aşmadan” sözü, məhz elə bu deməkdir. Deyir ki, onunla halal sərhədini aşmaz. İbn Abbas: ondan doymaz, demişdir. Suddi onu həddi aşmaqla təfsir etmişdir. İbn Abbas “Hər kəs meyl etmədən və həddi aşmadan” ayəsi barəsində: Leşə meyl etmədən və yeməsində həddi aşmadan, demişdir. Qatadə isə, “Hər kəs meyl etmədən və həddi aşmadan məcbur olarsa” ayəsi barəsində: Leş əti yeməya meyl etməmək, yəni, ondan çox yeyib halal sərhədindən harama keçməmək, demişdir. Çünki artıq təhlükə sovuşmuşdur. Qurtubi Mucahiddən “kim məcbur olarsa” yəni, istəmədən yeməya məcbur olarsa demişdir.

Məsələ: Qurtubi demişdir: «Çətinliya düşən leş ilə bərabər başqasının yeməyini yol kəsmədən və əziyyat vermədən taparsa, leş əti yemək halal olmaz. O, başqasının yeməyini yeməlidir və bunda ixtilaf yoxdur.» Sonra Qurtubi demişdir: Bu halda yesə, yediyini təzmin etməlidirmi? Bu barədə İmam Məlikin iki görüşü vardır. Sonra İbn Macənin “Sunən” əsərindən  hədis varid etmişdir: Şöbə, Əbu İyas Cəfər İbn Əbu Vəhşiynin belə dediyini rəvayət etmişdir: Abbad İbn Şurahbilin Əl-Ənəzidən bu cür dediyini eşitdim: “Bir il aclıq oldu. Mədinəyə gəldim, bir bostana girib, arpa sünbülünü əzib yedim. Ondan az miqdarda boğçama qoydum”. Bostan sahibi gəldi məni döyüb paltarımı əlimdən aldı. Mən də gəlib Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm)xəbər verdim. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)o adama: Ac olanı və xəbər gətirəni yedizdirmədin, cahili də öyrətmədin, dedi və paltarımı geri qaytarmasını əmr etdi. Bir yaxud yarım yük yemək verməsini buyurdu. Hədisin sənədi sağlamdır və çox güclüdür. Çoxlu şahidləri var, onlardan biri də: Amr İbn Şueyb, atasından, o da babasından rəvayət etmişdir ki, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm), budaqdan sallanan meyvə haqqında soruşulduqda, o dedi: Kimin ehtiyacı olarsa ondan yesin, özü ilə aparmasın, bu halda ona günah yoxdur.

Muqatil İbn Həyyan “ona günah hesab edilməz. Həqiqətən, Allah Bağışlayəndır, Rəhmlidir” ayəsi barəsində demişdir: məcburiyyatdən yeyarsə, bizə çatdığına görə, üç loğmadan artıq yeməz, Allah ən doğrusunu biləndir.

Səid İbn Cubeyr demişdir: Allah Bağışlayəndır haram yeməyi, Mərhəmətlidir, çünki məcburiyyat zamanı haram yeməyi halal edər.

Vəki İbn Cərrah demişdir: Bizə Aməş, o da Əbud-Duhadan, o da Məsruqdan. Onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Kim çətinliya düşüb, yeməyib-içməyib ölərsə, oda daxil olar.

Bu da çətinliya düşənin leş əti yeməsinin rüsxət deyil, vacib olduğunu bildirir.

Qəzalinin dostu Kəyal-Hərrasi kimi tanınan Əbu-Həsən Ət-Təbəri “əl-İştiğal” əsərində demişdir: Bizə görə doğrusu budur. Bu, xəstə və onun kimilərin Ramazanda orucu açmalarına bənzəyir.

172-ci ayənin təfsirinə bax.

“Allahın nazil etdiyi kitabda olanları gizli saxlayənlar” Bunlar yəhudilərdir. Onlar kitablarında Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) risaləti və Peyğəmbərliyi ilə əlaqəli xüsusiyyatlərini gizlətdilər. Başçılıqlarının və ərəblərdən hörmət əlaməti olaraq aldıqları pay və hədiyyalərin əldən getməməsi üçün bunu etdilər. Bunu açıqladıqları təqdirdə insanların ona (Muhammədə (salləllahu aleyhi və səlləm)tabe olacaqlarından və onları tərk edəcəklərindən qorxurdular. Allah onlara lənət etsin. Əldə edəcəkləri cüzi bir miqdara görə bunu gizlətdilər. Beləliklə də, özlərini satdılar. Hidayəti, haqqa tabe olmağı, Peyğəmbəri təsdiq etməyi və onun Allah qatından gətirdiyinə iman gətirməyi azacıq bir şeya dəyişdilər. Beləcə əlləri boş qaldı, dünya və axirətdə ziyana uğradılar. Dünyada ziyana uğradılar, çünki Allah qullarına Rəsulunun doğruluğunu, açıq aydın möcüzələrlə və qətiyyatli dəlillərlə göstərdi. Ona tabe olacaqlarından qorxduqları kimsələr, onu təsdiq edib onlarla döyüşdə ona dəstək oldular. Qəzəbin üstünə qəzəbə uğradılar. Allah, kitabının bir çox yerində onları tənqid edir. Belə ayələrdən biri də bu kərim ayədir: ”Allahın nazil etdiyi kitabda olanları gizli saxlayənlar və bununla cüzi miqdarda əldə edənlər”. Cüzi bir miqdar dünya malıdır. “əldə edənlər öz qarınlarına oddan başqa bir şey doldurmurlar” yəni, haqqı gizlətməyin qarşılığı qiyamət günü qarınlarına doldurulacaq od olacaq.

Necə ki, Allah Təala buyurur: “Həqiqətən, yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyanlər öz qarınlarına ancaq od doldururlar və onlar yandırıb-yaxan oda girəcəklər.”(Nisə, 10). “Səhih” əsərində Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: «Qızıl və gümüş qabda yeyan və ya  içən, qarnına yalnız cəhənnəm odunu doldurur.»

“Qiyamət günü Allah onları danışdırmaz və onları təmizə çıxarmaz. Onlar üçün üzücü bir əzab vardır” Çünki Allah Təala onlara qəzəblənmişdir. Onlar bildikləri şeyi gizlətdilər və qəzəbə layiq oldular. Onlara baxmaz, onları təmizə çıxartmaz, yəni, onları tərifləməz və ucaltmaz, əksinə onlara acılı bir əzab verər.

İbn Əbu Hatim və İbn Mərduveyh bu məqamda, Muslimin də rəvayət etdiyi bir hədisi xatırlatmışlar: Aməş, Əbu Hazimdən, o da Əbu Hureyrədən, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm)belə buyurduğunu demişdir: «Üç qisim insan var ki, Allah onlarla danışmaz, onlara baxmaz və onları təmizə çıxarmaz: Zinakar qoca, yalançı başçı və təkəbbürlü kasıb.»

Sonra Allah Təala onlardan xəbər verərək dedi: “Onlar doğru yolun əvəzinə azğınlığı, bağışlanmanın isə əvəzinə əzabı satın alan şəxslərdir”, yəni hidayəti azğınlığa dəyişdilər. O hidayət ki, o, onların kitablarında Peyğəmbərin əlamətləri, göndərilişi, Peyğəmbərlərin kitabdarındakı müjdəsi, ona tabe olub onu təsdiq etməkdir. Bunu dəyişdirib yerinə azğınlığı seçdilər. O da Rəsulullahı (salləlahu aleyhi və səlləm) yalanlamaq, onu inkar etmək və kitabdarındakı xüsusiyyatlərini gizlətməkdir.

“Bağışlanmanın isə əvəzinə əzabı satın alan şəxslərdir” yəni, bağışlanmanın yerinə əzabı seçdilər. O da yuxarıda zikr edilən səbəblərdir.

“Onlar oda necə də səbrlidirlər!”: Allah Təala onların şiddətli və qorxunc bir əzaba düçar olacaqlarını xəbər verir. Onları orada görən, şiddətli əzaba, ibrət alınacaq cəzayə və zəncirlərə necə səbir etdiklərini görərək donub qalacaq. Allah bizləri bunlardan qorusun.

Bu cür də deyilmişdir: “Onlar oda necə də səbrlidirlər!” ayəsinin mənası, onları oda aparan asiliklərə davamlıdırlar, deməkdir.

“Bu ona görədir ki, Allah kitabı haqq olaraq nazil etmişdir”: yəni, şiddətli əzaba layiq olmaları buna görədir. Çünki Allah Təala elçisi Muhəmmədə (salləllahu aleyhi və səlləm)və ondan öncəki Peyğəmbərlərə kitablarını haqqı qəbul edib batildən imtina etmək üçün göndərdi. Bunlar isə, Allahın ayələrinə lağ etdilər. Halbuki kitabları elmi  yaymaq üçün göndərdi. Onlar isə müxalif olub onu təkzib etdilər. Bu son Peyğəmbər onları Allaha dəvət edir, onlara yaxşı işlər görməyi əmr edir və onları pisliklərdən çəkindirir. Onlar isə onu yalanda ittiham edib müxalif oldular, onu inkar edib əlamətlərini gizlətdilər. Eləcə də, Allahın Peyğəmbərinə endirdiyi ayələrə lağ etdilər. Bu səbəbdən ağrılı acılı və aləmlərə ibrət olan bir əzaba layiq oldular. Bu xüsusda Allah Təala “Bu ona görədir ki, Allah kitabı haqq olaraq nazil etmişdir. Kitab barəsində ixtilaf edənlər isə, əlbəttə, uzaq bir ziddiyyat içindədilər” ayəsini nazil etdi.

174-cü ayənin təfsirinə bax.

174-cü ayənin təfsirinə bax.

Bu ayə əzəmətli cümlələri, ümumi qaydaları və doğru əqidəni ehtiva edir. Necə ki, İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə atam, o da Ubeyd İbn Hişam əl-Hələbidən, o da Ubeydullah İbn Amrdan, o da Amir İbn Şufəydən, o da Abdulkərimdən, o da Mucahiddən rəvayət etmişdir ki, Əbu Zərr Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)  soruşdu: “İman nədir?”. O da ona: “yaxşı əməl üzünüzü məşriqə və məğribə tərəf çevirməyiniz deyildir” ayəsini sona qədər oxudu. Deyir ki, sonra bir daha soruşdu və ayəni yenidən ona oxudu. Növbəti dəfə soruşduqda, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Bir yaxşılıq etdiyin zaman qəlbin onu sevər, bir pislik etdiyin zaman qəlbin ona nifrət edər” — dedi. Bu munqati rəvayətdir, çünki Əbu Zərr tez öldüyündən, Mucahid onu görməmişdir.

Məsudi demişdir: Bizə Qasım İbn Əbdurrəhman rəvayət etdi ki, bir nəfər gəlib Əbu Zərdən “İman nədir?” soruşdu. O da ona bu ayəni “yaxşılıq üzünüzü məşriqə və məğribə tərəf çevirməyiniz deyildir” sona qədər oxudu. Adam: “Mən səndən yaxşılıq barəsində soruşmadım”, dedi. Əbu Zərr dedi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına bir nəfər gəlib sənin mənə verdiyin sualı verdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bu ayəni oxudu. O da sənin kimi qane olmadı və Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) əli ilə işarə etdi və dedi: “Mömin yaxşılıq etdiyi zaman, sevinər və onun savabını umar. Pislik etdiyi halda, kədərlənər və onun əzabından qorxar”.

Bunu İbn Mərduveyh rəvayət etmişdir. Bu munqat hədisdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Ayənin təfsiri: Allah Təala möminlərə birinci Beytul-Müqəddəsə sonra isə Kəbəya yönəlməyi əmr etmişdir. Bu, kitab əhlindən bir dəstəya və bəzi müsəlmanlara çətin gəldi. Allah Təala bunun hikmətini bəyan edən ayələri nazil etdi. Belə ki, məqsəd əziz və cəlil olan Allaha itaət edib əmrlərini yerinə yetirmək, hara yönəldirsə ora yönəlmək və şəriətinə tabe olmaq idi. yaxşılıq, təqva və kamil iman məhz elə budur. Allah şərqdən qərbə tərəf dönməyi əmr və şəriət etməyincə, bu əməl yaxşılıq və itaət sayılmaz. Buna görə də Allah “yaxşı əməl üzünüzü məşriqə və məğribə tərəf çevirməyiniz deyildir. Lakin yaxşı əməl Allaha, Axirət gününə, mələklərə, kitablara, Peyğəmbərlərə iman gətirən” deya buyurdu. Necə ki, Allah Təala Kəbəya hədiyya edilən qurbanlar və davarlar haqqında buyurur: “Onların nə əti, nə də qanı, Allaha çatmaz. Ona yalnız sizin təqvanız çatar. Sizi doğru yola yönəltdiyinə görə Onu uca tutasınız deya, bunları sizə beləcə ram etdi.  yaxşılıq edənləri müjdələ!” (Həcc, 37).

Avfi, İbn Abbasdan bu ayə barəsində demişdir: yaxşılıq, namaz qılıb başqa əməllər etməməniz deyil. Bu, Məkkədən Mədinəyə hicrət edildiyi, fərz və cəzaların endiyi bir vaxtda idi. Allah fərzləri və onların icrasını əmr etdi. Dəhhak və Muqatildən də eynisi rəvayət edilmişdir. Əbu Aliyə demişdir: yəhudilər qərb tərəfə, Nəsranilər isə şərq tərəfə üz tutardılar. Allah Təala buyurdu: “yaxşı əməl üzünüzü məşriqə və məğribə tərəf çevirməyiniz deyildir”.

Əbu Əliya deyir ki, bu iman kəlamıdır və bunun gerçəkliyi isə, əməldir. Həsən ilə Rəbi İbn Ənəsdən də buna bənzəri rəvayət edilmişdir.

Mucahid demişdir: yaxşılıq, izzət və cəlal sahibi Allaha itaət səbəbindən qəlblərdə sabitləşən bir şeydir.

Dəhhak demişdir: yaxşılıq və təqva, fərzləri olduğu şəkildə yerinə yetirməkdir. Əs-Səvri: “Lakin yaxşı əməl Allaha, Axirət gününə, mələklərə, kitablara, Peyğəmbərlərə iman edən, sevdiyi malı qohum-əqrəbayə, yetimlərə, miskinlərə, müsafirlərə, dilənənlərə və kölələrin azad edilməsinə sərf edən, namaz qılıb zəkat verən, əhd bağladıqda əhdlərini yerinə yetirən, sıxıntı və xəstəlik üz verdikdə, habelə döyüşdə səbir edən şəxslərdir.” ayəsi barəsində demişdir: “Bütün yaxşılıq növləri bunlardır.” O düzgün söyləmişdir. Allah ona rəhmət etsin. Çünki bu ayədəki sifətlərə sahib olan kimsə İslamın bütün əsaslarını əhatə etmiş və bütün xeyirlərini götürmüş olur. O da Allaha və Ondan başqa ilah olmadığına iman gətirib, Allahla Peyğəmbərləri arasında səfirlik edən mələklərin varlığını təsdiq etməkdir.

“Kitablara iman edən” “Kitab” ismu-cinsdir, göydən Peyğəmbərlərə endirilən kitabları əhatə edir. Kitabların sonuncusu və ən şərəflisi — Qurani Kərimdir. O öncə nazil olan kitablara hökm edəndir. Hər bir xeyir onda sona çatır. O dünya və axirət səadətini əhatə edir. Allah Quranla öncə göndərilən bütün kitabları nəsx etmişdir.

“Peyğəmbərlərə iman edən” yəni, Allahın bütün Peyğəmbərlərinə, birincisindən sonuncusu Muhəmmədə qədər, Allahın salavatı və salamı onun və hamısının üzərinə olsun.

“Sevdiyi malı verən” yəni, sevdiyi və rəğbət etdiyi halda onu çıxartmaq. İbn Məsud, Səid İbn Cubeyr, sələflərdən və xələflərdən olan digərləri də bunu açıq izah etmişlər. Necə ki, iki “Səhih” əsərlərində Əbu Hureyrədən mərfu olaraq nəql edilən hədisdə deyilir: “Sədəqənin ən fəzilətlisi, sağlam və xəsis ikən, varlılığı umduğun və fəqirlikdən qorxduğun vaxt verdiyin sədəqədir.”

Hakimin “Mustədrək” əsərində nəql etdiyi hədisdə, Şubə və Əs-Səvridən, onlar da Mənsurdan, o da Zubeyddən, o da Mürrədən, o da İbn Məsuddan rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Sevdiyi malı verən” yəni, onu sağlam və xəsis ikən, varlılığı umduğun və fəqirlikdən qorxduğun vaxt verməyindir.” Sonra Hakim: iki şeyxin şərtlərinə görə səhihdir, lakin təxric etməmişlər, demişdir.

Mən isə deyirəm: Doğrusu budur ki, bunu Vəki Aməşdən, o da Sufyandan, o da Zubeyddən, o da Murrədən, o da İbn Məsuddan məvquf olaraq rəvayət etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Allah Təala buyurur: “Onlar özlərinin istədikləri şeylərdən kasıba, yetimə və əsirə də verərlər. Biz sizi yalnız Allahın Üzü xatirinə yedirdirik və sizdən nə əvəzini, nə də minnətdarlıq gözləmirik!” (İnsan, 8-9).

“Sevdiyiniz şeylərdən xərcləməyincə xeyrə nail olmayəcaqsınız. Sizin nə xərclədiyinizi, şübhəsiz ki, Allah bilir” (Ali-İmran, 92).

“Onlara verdiklərinə görə qəlblərində peşmançılıq hissi duymurlar. Hətta özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tuturlar” (Həşr, 9). Sonuncu nümunə yuxarıda qeyd olunanlardan daha üstündür. Belə ki, buradakılar, özləri ehtiyac içində olsalar da, başqalarını özlərindən üstün tuturlar. yuxarıda qeyd olunanlar isə, sevdikləri şeyləri verib yedirdənlərdir.

“Qohumlarına” bunlar insanın yaxınlarıdır və sədəqə verməya ən çox layiq olanlardır. Necə ki, hədisdə deyilmişdir: “yoxsullara verilən sədəqə bir sədəqədir, qohuma verilən sədəqə isə, iki sədəqədir: Sədəqə və qohumluq əlaqəsi. Onlar sənə, sənin yaxşılığına və verdiyinə daha layiqlidirlər.” Allah Təala əziz Kitabı Quranın bir çox yerlərində onlara ehsan edilməsini əmr vermişdir.

“yetimlərə”: Onların qazanıb gətirənləri yoxdur, uşaq çağlarında ataları ölən zəif kimsələrdir. Həddi-buluğa və qazanc əldə ediləsi duruma çatmayənlardır. Əbdurrəzzaq demişdir: Bizə Mamər, o da Cüveybirdən, o da Dəhhakdan, o da Nəzzal İbn Səbrədən, o da Əlidən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm)): “Həddi-buluğa çatdıqdan sonra yetimlik yoxdur” demişdir.

“Miskinlərə” onlar da yetəcək qədər yemək, geyim və sığınacaq tapmayənlardır. Bunlara ehtiyaclarını ödəyacək qədər verilir. İki “Səhih” əsərlərində Əbu Hureyrədən rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Qapı-qapı gəzib bir iki xurma və bir iki loğma ilə kifayətlənən miskin deyil. Əsil yoxsul ehtiyacını ödəməyi tapmayəndır, bunu heç kəs bilməz və ona sədəqə verilməz.”

“Müsafirə” bu da pulu qurtarıb yolda qalan kimsədir. Buna da şəhərinə gedib çatacaq qədər verilir. Allaha itaət səbəbi ilə səfər etmək istəyan də bura daxildir, ona da gediş-gəlişinə kifayət edəcək qədər vəsait verilir. Bura qonaq da daxildir. Necə ki, Əli İbn Əbu Talha İbn Abbasdan rəvayət etmişdir: Müsafir, müsəlmanların yanına qonaq gələndir. Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Əbu Cəfər Əl-Baqir, Həsən, Qatadə, Dəhhak, Zuhri, Rəbi İbn Ənəs və Muqatil İbn Həyyan da bu cür demişlər.

“İstəyanlərə” bunlar qarşına çıxıb yardım diləyanlərdir. Bunlara da zəkat və sədəqədən verilir. Necə ki, İmam Əhməd demişdir: Bizə Vəki ilə Əbdurrəhman, onlar da Sufyandan, o da Musab   İbn Muhəmməddən, o da yalə İbn Əbu yəhyadən, o da Fatimə bint Əl-Huseyndən, o da atasından — Abdurrahmən dedi – yəni Hüseyn İbn Əlidən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)buyurmuşdur: “İstəyənin, hətta at üstündə gəlsə də belə, haqqı vardır.” Bunu Əbu Davud rəvayət etmişdir.

“Kölələrə” Bunlar da azad olmaq üçün əhd bağlayənlardır. Hansılar ki, müqavilələri ilə bağlı ödəniş etmələri üçün vəsait tapa bilmirlər. Bu sinif insanlar barəsində, Allahın izni ilə “Bəraət” surəsinin sədəqələr haqqındakı ayəsində bəhs ediləcək.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə atam, o da yəhya İbn Əbdülhəmiddən, o da Şərikdən, o da Əbu Həmzədən, o da Şəbidən rəvayət etmişdir ki, Fatimə bint Qeys Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)soruşdu: “Malın zəkatdan başqa haqq varmı?” O da: “Sevdiyi malı sərf edən” ayəsini oxudu.

Bunu İbn Mərduvə Adəm İbn Əbu İyasdan, o da yəhya İbn Abdulhəmiddən, onların ikisi də Şərikdən, o da Əbu Həmzədən, o da Şəbidən, o da Fatimə bint Qeysdən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Malda zəkatdan başqa haqq var” dedi və sonra bu ayəni oxudu: “yaxşı əməl üzünüzü məşriqə və məğribə tərəf çevirməyiniz deyildir. Lakin yaxşı əməl… kölələrin azad edilməsinə sərf edən”. Bunu İbn Macə ilə Tirmizi rəvayət etmişlər. Tirmizi, Əbu Həmzə Meymun Əl-Əvərin zəif olduğunu söyləmiş və demişdir: Bu hədisi Bəyan və İsmayıl İbn Salim Şabidən rəvayət etmişlər.

“Namaz qılıb zəkat verən” yəni, namazın hərəkətlərini vaxtlı-vaxtında tamamlayər. Rüküsu, səcdəsi, arxayınlığı və xuşusu ilə şəriətin razı qaldığı şəkildə yerinə yetirər.

“Zəkat verən” bu da nəfsin alçaq və rəzil əxlaqdan təmizlənməsi və xilas olması mənasında ola bilər. Necə ki, Allah Təala demişdir: “Nəfsini təmizləyan uğur qazanmışdır. Onu batıran isə ziyana uğramışdır”(Şəms, 9-10). Musa Firona dedi: “De: xilas olmaq istəyirsənmi? Səni Rəbbinə doğru yönəldimmi ki, qorxub çəkinəsən?”(Nəziət, 18-19). Allah Təala buyurur: “..Vay müşriklərin halına! O kəslərin ki, zəkat vermir və axirəti inkar edirlər”(Fussilət, 6-7).

Malın da zəkatı olması bir ehtimaldır. Necə ki, Səid İbn Cubeyr və Muqatil İbn Həyyan da bunu demişlər. Bu təqdirdə qeyd olunan verilmə və zikr olunan siniflər, yalnız könüllü, yaxşılıq və qohumlara yardım şəklində edilir. Necə ki, Fatimə bint Qeysin nəql etdiyi hədisdə: “Malda zəkatdan başqa da haqq vardır.” deyilmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“əhd bağladıqda əhdlərini yerinə yetirən” Bu da: “O kəslər ki, Allaha verdikləri sözü yerinə yetirir və əhdi pozmurlar” (Rad, 20) ayəsi kimidir. Bu sifətin əksi nifaqdır. Səhih hədisdə deyildiyi kimi: “Münafiqin əlaməti üçdür: Danışarkən yalan söyləyar, vədinə xilaf çıxar və əmanətə xəyanət edər.” Başqa hədisdə deyilmişdir: “Danışdığı zaman yalan söyləyar, verdiyi əhdə xəyanət edər, mübahisə etdikdə haqsızlıq edər.”

“Sıxıntı və kədər üz verdikdə, habelə çətin anda səbir edən şəxslərdir” yəni, fəqirlik halında, bu sıxıntıdır. Xəstəlik və zəiflik halında, bu isə kədərdir. Çətin anda yəni, döyüşdə, düşmənlərlə üz-üzə gəldikdə deməkdir. Bunu İbn Məsud, İbn Abbas, Əbu Aliyə, Mürrə Əl-Həmədani, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Həsən, Qatadə, Rəbi İbn Ənəs, Suddi, Muqatil İbn Həyyan, Əbu Malik, Dəhhak və digərləri demişlər.

“Səbir edən şəxslərdir” kəlməsinin təsirlik halda olması, bu şiddətli və çətin hallarda səbrin tərifəlayiq və təşviq edilən bir iş olduğunu bildirir. Allah ən doğrusunu biləndir. yalnız Ondan istəyirik və yalnız Ona təvəkkül edirik.

“Onlar imanlarında doğru olanlardır” yəni, bu sifətlərə sahib olanlar imanlarında sadiq olanlardır. Çünki onlar qəlbdəki imanı söz və əməlləri ilə gerçəkləşdirmişlər; Sadiqlər məhz onlardır. “Müttəqi olanlar da elə məhz onlardır“ çünki bunlar haramlardan çəkinərək itaət edərdilər.

 

Allah Təala buyurur: Ey möminlər, qisas alarkən ədalətli olmaq sizə vacib edildi: azad olanınıza azad olanınız ilə, kölənizə kölənizlə, qadınınıza qadınınızla qisas alın. Sizdən əvvəlkilər bunu etdiyi kimi bundan kənara çıxmayın və həddinizi aşmayın. Onlar Allahın hökmlərini barələrində dəyişdilər. Buna səbəb Qureyz və Nədir oğullarıdır. Nadir oğulları cahilliya dönəmində Qureyzə hücum edib qalib gəlmişdir. Nadir oğullarından biri Qureyzlidən birini öldürdükdə bunun qarşılığında öldürülməz, yalnız yüz vəsəq (1 vəsəq təqribi 180 kq) xurma ilə qanbahası ödəyardi. Qureyzlilərdən biri Nadir oğullarından kimisə öldürdükdə, əvəzində öldürülərək qisas alınırdı. Qanbahası veriləndə isə, Qureyzli iki qat artıq yəni, iki yüz vəsəq xurma ödəyardi. Buna görə də Allah Təala qisas alarkən ədalətli olmağı əmr etdi. Fəsad yayənların və təhrif edənlərin, Allahın hökmünə müxalif olub küfr və həddini aşanların yolu ilə getməməyi əmr etdi. Allah Təala buyurur: “Öldürülənlərə görə qisas almaq sizə vacib edildi. Azad kəsə görə azad olandan, köləya görə kölədən, qadına görə qadından”.

Bu ayənin nazil olma səbəbində imam Əbu Muhəmməd İbn Əbu Hatimin rəvayəti zikr olunur. O demişdir: Bizə Əbu Zura, o da yəhya İbn Abdullah İbn Bukeyrdən, o da Abdullah İbn Ləhiədən, o da Əta İbn Dinardan, o da Səid İbn Cubeyrdən onun “Öldürülənlərə görə qisas almaq sizə vacib edildi” ayəsi barəsində bu cür dediyini rəvayət etmişdir: Qəsdən öldürərsə, azad kəsə azad olandan qisas almaq əmr olundu. Çünki İslamdan az öncə cahilliya dövründə iki ərəb qəbiləsi arasında döyüş oldu. Nəticədə ölən və yaralananlar oldu. Hətta kölə və qadınları öldürüldü. Qarşılıqlı intiqam almadan müsəlman oldular. Qəbilələrin biri digərindən sayda və malda üstün olmasını iddia edərək, bir köləya qarşı bir azad insanı və bir qadına qarşı bir kişini öldürənə qədər razı qalmayəcaqlarına söz verdilər. Onlara görə  “Azad kəsə görə azad olandan, köləya görə kölədən, qadına görə qadından” ayəsi nazil oldu. Bu ayənin nəsx olan hissəsi var. Onu “cana can” (Maidə,45) ayəsi nəsx etmişdir.

Əli İbn Əbu Talha, İbn Abbasın “qadına görə qadından” ayəsi haqqında bu cür dediyini rəvayət etmişdir: Onlar qadının qarşılığında kişini öldürməzdilər. Kişinin qarşılığında kişini və qadının qarşılığında qadını öldürərdilər. Bu səbəbdən də Allah: “Cana can, gözə göz” ayəsini endirdi. Azad insanların arasında bilərəkdən öldürülənlərin və yaralananların qisasını bərabər etdi. Kişilərlə qadınların arasında can və cana zərər məsələsində fərq qoyulmadı. Kölələrin də arasında öldürülənlərin və yaralananların qisasını bərabər etdi. Kişilərlə qadınların arasında can və cana zərər məsələsində fərq qoyulmadı.

Əbu Malikdən də bunun “cana canla” (Maidə, 45) ayəsi ilə nəsx edildiyi rəvayət edilmişdir.

Məsələ: Əbu Hənifə  kölənin qarşılığında azad insanın öldürüləcəyini rəy olaraq söyləmişdir. Çünki Maidə surəsindəki ayə ümumidir. Sufyan Sovri, İbn Əbu Leylə və Davud da bu cürdemişdilər. Həmçinin bu Əli, İbn Məsud, Səid İbn Müsəyyab, İbrahim Nəxai, Qatadə və Həkəmdən də rəvayət edilmişdir. Buxari, Əli İbn Mədini, İbrahim Nəxai və Sufyan Sovri ondan nəql edilən bir rəvayətdə də: Sahibi köləsinin qarşılığında öldürülür, deyiblər. Çünki Həsənin Səmurədən rəvayət etdiyi hədis ümumidir: “Kim köləsini öldürərsə onu öldürərik, burnunu kəsərsə biz də onun burnunu kəsərik, axtalayərsa biz də onu axtalayərıq.” Cumhur alimlər buna etiraz edərək: kölənin əvəzinə azad olan öldürülməz, deyirlər. Çünki kölə əşya sayılır. Əgər təsadüfən öldürülərsə qanbahası ödənilmir. yalnız dəyari vacib sayılır. Gözü çıxarılarsa qisası alınmırsa, can məsələsi bundan daha önəmlidir.

Cumhur, kafirin qarşılığında müsəlman öldürülməz rəyindədir. Çünki Buxaridə Əlidən rəvayət edilən hədisdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Kafirə görə müsəlman öldürülməz.” Buna qarşı səhih bir hədis və yozum yoxdur. Əbu Hənifə isə Maidə surəsindəki ayənin ümumi olmasından ötrü bucür demişdir.

Məsələ: Həsən ilə Əta demişlər: Bu ayəyə görə qadının qarşılığında kişi öldürülməz. Cumhur alimləri bu məsələya etiraz olaraq Maidə surəsinin ayəsinə və Rəsulullahin ((salləllahu aleyhi və səlləm)in)  “Müsəlmanların qanı eynidir” hədisinə əsaslanmışlar. Leys demişdir: Kişi arvadını öldürərsə bunun əvəzində xüsusi olaraq kişi öldürülməz.

Məsələ: Dörd imamın və Cumhurun rəyinə əsasən bir kişinin qarşılığında toplum qatillər öldürülür. Ömər bir xidmətçinin qanbahası olaraq 7 nəfəri öldürmüşdü və: Əgər Sana camaatı birləşib onu öldürsəydi, onları öldürərdim, demişdir. O zaman buna etiraz edən səhabə olmadığından o icma rəyi kimi hesab edilir.

İmam Əhməddən bu mövzuda bir rəvayət vardır: Bir nəfərin qarşılığında toplum öldürülməz. Bir canın qarşılığı olaraq yalnız bir can alınar. Bunu İbn Munzir Muazdan, İbn Zubeyrdən, Abdulməlik İbn Mərvandan, Zuhridən, İbn Sirindən, Həbib İbn Əbu Sabitdən rəvayət etmişdir. Sonra İbn Munzir demişdir: Bu daha doğrudur. Toplumu öldürənin dəlili yoxdur. İbn Zubeyrdən bu dediyimiz sabitdir. Səhabələr arasında fikir ayrılığı olanda bunun yolu məsələya şübhəli yanaşmaqdır.

“Əgər qardaşı tərəfindən bir şeylə əfv edilsə, onda insafla davranmalı və ona müvafiq qaydada ödənilməlidir”: Bağışlamaq — bilərəkdən öldürülənin qarşılığında qanbahasını qəbul etməkdir. Əbu Aliyə, Əbuş-Şasə, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Əta, Həsən, Qatadə və Muqatil İbn Həyyandan da bu cür rəvayət edilmişdir.

Dəhhak İbn Abbasdan “Əgər qardaşı tərəfindən bir şeylə əfv edilsə” ayə barəsində: yəni, kim qardaşından qan tökmə haqq olduqdan sonra qanbahasını qəbul edərsə, o qardaşını bağışlamış olar. “Onda insafla davranmalı”: Qan əvəzinə qanbahasını qəbul edərkən insafla davranmalı və “ona müvafiq qaydada ödənilməlidir ”yəni, qatil tərəfdən zərər vermədən və gecikdirmədən.

Hakim, Sufyandan, o da Amrdan, o da Mucahiddən, İbn Abbasın bu cür dediyini rəvayət etmişdir: yəni, öldürülənin vəlisinə gözəl şəkildə ödənilər. Səid İbn Cubeyr, Əbuş-Şasə, Cabir İbn Zeyd,  Mucahid, Həsən, Qatadə, Əta Əl-Xorasani, Rəbi İbn Ənəs, Suddi və Muqatil İbn Həyyan da bunu demişlər.

Məsələ: İmam Məlik — Allah ona rəhm etsin — İbn Qasimin ondan danışdığı məşhur bir rəvayətdə, Əbu Hənifə və tərəfdarları, imam Şəfii və iki rəyinin birində də Əhməd belə demişlər: “Ölənin vəlisi, qatilin razılığı olmadan, ondan gələcəkdə qanbahasını almaq şərti ilə onu bağışlayə bilməz.” Qalanları, razı olmasa da edə bilər, demişlər. Sələfdən bir toplum: qadınların bağışlama haqqı yoxdur, demişlər. Həsən, Qatadə, Zuhri, İbn Subrumə, Leys və Əuzai onlardandır. Qalanları isə buna etiraz edirdilər.

“Bu, Rəbbiniz tərəfindən bir yüngülləşdirmə və mərhəmətdir”: Allah Təala deyir ki: Sizə bilərəkdən etdikdə qanbahası yazılması, sizdən əvvəlkilərlə müqayisədə Allah tərəfdən yüngülləşdirmə və mərhəmətdir. Çünki onlara yalnız  öldürmək yaxud bağışlamaq əmr olunmuşdur. Necə ki, Səid İbn Mənsur demişdir: Bizə Sufyan, o da Amr İbn Dinardan, o da Mucahiddən, İbn Abbasın bu cür dediyini rəvayət etmişdir: Allah İsrail oğullarına öldürülmə hallarında qisası əmr etdi, onlarda bağışlama yoxdur. Allah bu ümmətə dedi: “Ey iman gətirənlər! Öldürülənlərə görə qisas almaq sizə vacib edildi. Azad kəsə görə azad olandan, köləya görə kölədən, qadına görə qadından. Əgər qardaşı tərəfindən bir şeylə əfv edilsə, onda insafla davranmalı və ona müvafiq qaydada ödənilməlidir”. Bağışlanma, qəsdən öldürülmədə qanbahasını qəbul etməkdir.

”Onda insafla davranmalı və ona müvafiq qaydada ödənilməlidir” Bunu Amrdan birdən çox adam rəvayət etmişdir. Onu İbn Hibban “Səhih” əsərində Amr İbn Dinardan rəvayət etmişdir. Bir toplum onu Mucahiddən o da İbn Abbasdan bu şəkildə rəvayət etmişdir. (Buxari və Ən-Nəsai İbn Abbasdan rəvayət etmişlər).

Qatadə “Bu, Rəbbiniz tərəfindən bir yüngülləşdirmə və mərhəmətdir” ayəsinə: Allah bu ümmətə rəhmət etdi və onlardan əvvəlkilərdən heç kəsə halal etmədiyi qanbahasını yedirtdi. Tövrat əhlində qisas və yaxud bağışlama vardır, qanbahası yoxdur. İncil əhlində yalnız bağışlama vardır. Onlara belə əmr edilmişdi. Bu ümmətə isə qisas, qanbahası və bağışlama verildi. Səid İbn Cubeyr, Muqatil İbn Həyyan, Rəbi İbn Ənəs də bu cür rəvayət etmişlər.

“Bundan sonra kim həddi aşsa, onun üçün üzücü bir əzab vardır”: Allah Təala deyir ki, kim qanbahasını qəbul etdikdən sonra qatili öldürərsə onun üçün Allahdan üzücü bir əzab vardır. İbn Abbas, Mucahid, Əta, İkrimə, Həsən, Qatadə, Rəbi İbn Ənəs, Suddi və Muqatil İbn Həyyan: bu qanbahası aldıqdan sonra öldürəndir, demişlər. Necə ki, Muhəmməd İbn İshaq demişdir: Bizə Haris İbn Fudeyl, o da Sufyan İbn Əbu Əvcədən, o da Əbu Şureyh Əl-Xuzaidən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)bucür dediyini rəvayət etmişdir: “Kim yaralanar və yaxud bədənin bir üzvü kəsilərsə üç seçimi var: Qisas edər,  bağışlayər yaxud qanbahası alar. Dördüncüsünü istəsə onun əlindən tutun. Kim bundan sonra həddi aşarsa onun üçün əbədi cəhənnəm vardır.” Əhməd rəvayət etmişdir.

Səid İbn Ərubə Qatadədən, o da Həsəndən, o da Səmurədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)belə dediyini rəvayət etmişdir: “Qanbahası aldıqdan sonra öldürəni bağışlamaram.” yəni, ondan qanbahası qəbul etmərəm, onu öldürərəm.

“Qisasda sizin üçün həyat vardır”: Alla Təala deyir ki, qisası sizə əmr etməkdə həyat vardır. O da qatili öldürməkdir ki, bunda canların qorunub saxlanılması kimi böyük bir hikmət var. Çünki qatil öldürüləcəyini bilsə öldürməkdən çəkinər. Bunda canlar üçün xilas vardır. Qədim Kitablarda qeyd edilən “öldürmək ölümü azaldar” ifadəsi Qurani Kərimdə daha doğru, düzgün və dəqiq öz əksini tapmışdır: “Qisasda sizin üçün həyat vardır “  Əbu Əliya bu ayə haqqında: “Sizlərdən öldürmək istəyanlər var ki, ölüm qorxusu onları bu əməldən çəkindirir”-demişdir. Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Əbu Malik, Həsən, Qatadə, Rəbi İbn Ənəs və Muqatil İbn Həyyandan da bu cür rəvayət edilmişdir.

“Ey ağıl sahibləri! Bəlkə ”: Allah buyurur: Ey ağıl və düşüncə sahibləribəlkə çəkinib, günahları və Allahın haram buyurduqlarını tərk edəsiz. Burada keçən təqva ümumilik bildirən isimdir və o, itaətlər sayılan əməlləri və pisliklərdən çəkinməyi əhatə edir.

178-ci ayənin təfsirinə bax.

Bu ayə valideynlərə və qohumlara vəziyyət etməyi ehtiva etməkdədir. Bu ayə iki rəydən ən doğru olanına görə miras ayəsi enmədən əvvəl vacib idi. Miras hissələrini göstərən ayə endikdə bunu nəsx etdi. Müəyyan edilmiş miras hissələri Allah tərəfindən fərz edildi. Ona hüququ çatan, vəziyyətsiz və vəziyyət edənin minnəti altında qalmadan vacib olaraq onu əldə etdi. Buna görə də sünənlərdə və digərlərində Amr İbn Xaricə demişdir: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)xütbə oxuyarkən belə dediyini eşitdim: «Allah hər haqq sahibinə haqqını vermişdir; bundan sonra varisə vəziyyət yoxdur.» İmam Əhməd belə demişdir: Bizə İsmayıl İbn İbrahim İbn Uləyya, o da yunus İbn Ubeyddən, o da Muhamməd İbn Sirindən rəvayət etdi ki, İbn Abbas oturub əl-Bəqəra surəsini oxudu. Bu ayəyə, “qoyub gedəcəyi varidatdan müvafiq qaydada valideynlərə və yaxın qohumlara vəziyyət etməsi” çatdıqda: “Bu ayə nəsx edildi” – dedi.

Səid İbn Mansur da Hüşeymdən, o da yunusdan belə rəvayət etmişdir. Bunu Hakim də Müstədrəkində rəvayət etmiş və : “İki şeyxin şərtlərinə müvafiqdir” — demişdir.

Əli İbn Əbu Təlhadan rəvayət edilir ki, İbn Abbas bu ayə haqqında: “Valideynlər sağ ikən başqaları mirasçı ola bilməzdi, lakin qohumlara vəziyyət etmək var idi. Allah miras ayəsini endirdi. Valideynlərin mirasını bəyan etdi, qohumların vəziyyətini də vəfat edənin qalan malının üçdə biri ilə qərarlaşdırdı”- demişdir.

İbn Əbi Hatim deyir ki, bizə Həsən İbn Muhamməd İbn Sabbah,  o da Həccac İbn Muhamməddən, o da İbn Cureycdən, o da Osman İbn Ətadan, o da Ətadan rəvayət edir ki, İbn Abbas: “valideynlərə və yaxın qohumlara vəziyyət” kəlamını “Ata, ana və qohumların (vəfat etdikdə) qoyub getdikləri maldan kişilərə və qadınlara pay düşür. Həmin malın azından da, çoxundan da (bunlara veriləcək) hissə müəyyən edilmişdir.” (Nisə, 7) ayəsi nəsx etdi” — demişdir.

Ardınca İbn Əbi Hatim demişdir: İbn Ömər, Əbu Musa, Səid İbn Müseyyab, Həsən, Mucahid, Əta, Səid İbn Cubeyr, Muhamməd İbn Sirin, İkrimə, Zeyd İbn Əsləm, Rəbi İbn Ənəs, Qatadə, Suddi, Muqatil İbn Həyyan, Tavus, İbrahim Nəxai, Şüreyh, Dəhhaq və Zuhri də: “Bu ayə mənsuxdur. Onu miras ayəsi nəsx etdi”-demişdilər.

Qəribədir ki, Əbu Abdullah Muhamməd İbn Ömər ər-Razi rahiməhullah Təfsiri Kəbirində Əbu Müslim əl-İsfəhanidən bu ayənin mənsux olmadığını, onun miras ayəsi ilə təfsir edildiyini hekayə etmişdir. Axı o, bunu necə nəql etmişdir. Mənası da belədir: Allah “Allah övladlarınız haqqında sizə tövsiya buyurur”(Nisə 11) kəlamı ilə müəyyən etdiyi valideyn və qohum miraslarından vəziyyət etdiyini sizə yazdı. Sonra davam edib deyir ki, təfsirçilərdən və mötəbər fəqihlərdən əksəriyyatinin rəyi belədir. Əlavə edir ki, bəziləri bunu mirasçı olanlar üçün mənsux, mirasçı olmayan üçün sabit olduğunudemişdilər. Bu İbn Abbas, Həsən, Məsruq, Tavus, Dəhhaq, Müslim İbn yasar və əl-Əla İbn Ziyadın rəyidir.

Mən də deyirəm ki, Səid İbn Cubeyr, Rəbi İbn Ənəs, Qatadə, Muqatil İbn Həyyan da belədemişdilər. Ancaq onların rəylərinə görə bu mütəəxxir alimlərin istilahına görə nəsx sayılmır. Çünki miras ayəsi vəziyyət ayəsinin ümumi olaraq dəlalət etdiyi bəzi maddələrin hökmünü ləğv etmişdir. yəni, qohumlar məfhumu mirasçı olanları da olmayanları da ehtiva edir. Təyin ediləni ilə mirasçı olanların hökmü ləğv edildi, digərləri isə birinci ayənin dəlalət etdiyi kimi qaldı. Bu, “Vəziyyət, İslamın başlanğıcında müstəhəb idi, sonradan ləğv edildi” deyanlərin mövqeyinə uyğundur. Amma “Vacib idi, bu ayənin axışından da başa düşülür” deyanlərin mövqeyinə görə isə, miras ayəsi ilə nəsx edildiyi açıq aydındır. Necə ki, təfsirçilərlə mötəbər fəqihlərin də çoxu belədemişdilər. Çünki valideynlərə və mirasçı qohumlara vəziyyətin vacib olması icma ilə mənsuxdur, hətta yuxarıda qeyd edilən “Allah hər haqq sahibinə haqqını vermişdir; bundan sonra varisə vəziyyət yoxdur.” hədisinə görə qadağandır. Beləcə miras ayəsi özlüyündə müstəqil və fərz hissə sahibləri və ata tərəfdən qohumlar (asibət) üçün Allah qatından vacib bir hökmdür.  O ayə ilə, bu ayənin hökmü tamamilə ləğv edildi, mirasdan payı olmayan qohumlar da kənarda qaldılar.  Onlara da vəziyyət ayəsi və onun əhatəsi nəzərə alınaraq üçdə birdən vəziyyət etmək müstəhəbdir. Çünki İki Səhihdə İbn Ömərdən rəvayət edildiyinə görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: «Vəziyyət ediləcək bir şeyi olan müsəlmanın, vəziyyəti yazılı olmadan iki gecə keçirməsi haqsızlıqdır.» İbn Ömər belə demişdir: Bunu Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)eşitdikdən sonra daima vəziyyətim hazır olmuşdur.

Qohumlara yaxşılıq və ehsan etməklə əlaqədar olduqca çox ayə və hədis vardır.

Abd İbn Hümeyd  “Müsnəd” əsəərində demişdir: Bizə Abdullah, o da Mubarak İbn Həssəndən, o da Nafidən, o da Abdullahdan rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: Allah Təala deyir: «Ey Adəm oğlu, iki şey vardır ki, onlardan heç biri sənin deyildir. Səni təmizləmək və paklaşdırmaq üçün boğazını sıxdığım zaman sənə malından ayırdığım hissə və əcəlin gəldikdən sonra qullarımın sənin üçün qıldığı namaz.»

“Qoyub gedəcəyi xeyirdən” yəni, mal deməkdir. Bunu İbn Abbas, Mucahid, Ata, Səid İbn Cubeyr, Əbu Aliyə, Atiyyə, əl-Avfi, Dəhhaq, Suddi, Rəbi İbn Ənəs, Muqatil İbn Həyyan, Qatadə və digərləridemişdilər. Sonra onlardan belə deyanlər də var idi. Vəziyyət şəriət əməlidir, mal istər az, istərsə çox olsun, eyni ilə miras kimidir. Bəziləri isə belədemişdilər: Ancaq əhəmiyyatli miqdarda mal qalarsa, o vaxt vəziyyət edilər. Sonra bu miqdar haqqında da ixtilaf etmişdirlər. İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Muhamməd İbn Abdullah İbn yəzid əl-Muqri, o da Sufyandan, o da Hişam İbn Urvədən, o da atasından rəvayət edir ki, Əliya (radiyAllahu anh): “Qureyşdən bir adam öldü, ondan üç yüz və yaxud dörd yüz dinar qaldı, vəziyyət də etməyib” — deyildi. O da: ”Eybi yoxdur. Allah Təala: “Qoyub gedəcəyi xeyirdən” deyir” — dedi.

Bundan əlavə İbn əbi Hatim demişdir: Bizə Harun İbn İshaq Həmədani, o da Abdə İbn Süleymandan, o da Hişam İbn Urvədən, o da atasından rəvayət edir ki, Əli radiyAllahu anh baş çəkmək məqsədi ilə bir nəfərin yanına getdi, o da: “Vəziyyət edimmi?”- dedi. Əli radiyAllahu anh da ona: ”Allah ancaq “Qoyub gedəcəyi xeyirdən” dedi. Sən isə çox az bir şey qoyub gedirsən, onu övladın üçün saxla” – dedi.

Hakim də belə demişdir: Mənə Əban, o da İkrimədən rəvayət edir ki, İbn Abbas “Qoyub gedəcəyi xeyirdən” ayəsi haqqında “Altmış dinar qoyub getməyən, xeyir qoyub getməmişdir”- demişdir. Hakimdən rəvayət edilir ki, Tavus belə demişdir: “Səksən dinar qoyub getməyən xeyir qoyub getmiş deyil.” Qatadə də belə demişdir: ”Min və ondan daha çox qoyub gedən”- deyilərdi.

“Müvafiq qaydada” yəni, rahatlıqla və gözəlliklə deməkdir. Necə ki, İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Həsən İbn Əhməd, o da İbrahim İbn Abdullah İbn Bəşşardan, o da Surur İbn Müğirədən, o da Abbad İbn Mansurdan rəvayət edilir ki, Həsən “Sizlərdən birinə ölüm gəldiyi zaman vəziyyət etməsi” kəlamı haqqında demişdir: «Vəziyyət nə gözəldir, hər müsəlmanın ölüm gəldiyi zaman pisliklə deyil, müvafiq qaydada vəziyyət etməsi, boynunda haqdır.»Müvafiq qaydada» dedikdə məqsəd, qohumlara etdiyi vəziyyət nəticəsində mirasçıların əlinin boş qalmamasıdır. Bu işdə israfa və xəsisliya yol verməməlidir. Necə ki, İki Səhihdə Səd demişdir: “Ey Allahın Rəsulu, mənim malım var, bir qızımdan başqa da heç kimim yoxdur. Malımın üçdə ikisini vəziyyət edim?” Rəsulullah: ”Xeyr” — dedi. Səd: “Bəs yarısını?” — soruşdu. Rəsulullah: ”Xeyr” — dedi. Səd: “Üçdə birini?”-soruşdu. O da: “Üçdə bir! Üçdə bir də çoxdur. Mirasçını varlı qoyub getməyin başqalarına möhtac qoyub getməyindən daha xeyirlidir” — buyurdu. Səhih Buxaridə, İbn Abbas demişdir: “Kaş ki, insanlar vəziyyəti üçdə birdən dörddə birə endirəydilər. Çünki Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Üçdə bir! Üçdə bir də çoxdur.” — demişdir.

İmam Əhməd demişdir: Mənə Haşim oğullarının azad edilmiş köləsi Əbu Səid, o da Zeyyal İbn Ubeyd İbn Hanzaladan, o da Hanzala İbn Cüzeym İbn Hənifədən rəvayət etdi ki, onun babası Hənifə, qucağında böyüyan yetimə yüz dəvə vəziyyət etdi. Bu da oğullarına xoş gəlmədi. Məsələni Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm)ərz etdilər. Hənifə: ”Mən bir yetimimə mAtiyyə deyilən bir miqdarda yüz dəvə vəziyyət etdim” — dedi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) də: ”Xeyr, xeyr, xeyr! Sədəqə beşdir, o da olmasa ondur, o da olmasa onbeşdir, o da olmasa iyirmidir, o da olmasa iyirmi beşdir, o da olmasa otuzdur, o da olmasa otuz beşdir. Əgər lap çox vermək istəsə qirxdır.” — dedi. Ravi hədisi uzun uzadı nəql etdi.

Kim (ölənin vəziyyətini) eşitdikdən sonra onu dəyişdirsə, günahı ancaq onu dəyişdirənlərin üzərinə düşər. Şübhəsiz ki, Allah Eşidəndir, Biləndir!

Allah Təala deyir ki, kim vəziyyəti dəyişdirib təhrif edərsə, hökmünü pozar, artırar və ya azaldarsa. Bura ən başda gizlətmək aid edilir. “Günahı ancaq onu dəyişdirənlərin üzərinə düşər.” İbn Abbas və başqaları: “Ölü savabını Allahdan alar, günah isə onu dəyişdirənlərin boyunlarında qalar” –demişdilər. “Şübhəsiz ki, Allah Eşidəndir, Biləndir!” yəni, ölünün etdiyi vəziyyətdən də, vəziyyət edilənlərin dəyişdirdiklərindən də xəbərdardır.

“Kim də vəziyyət edənin haqsızlıq etməsindən və ya günah işlətməsindən ehtiyat edib” İbn Abbas, Əbu Aliyə, Mucahid, Dəhhaq, Rəbi İbn Ənəs və Suddi: “Ayədə keçən “cənəf” sözünün mənası “xətadır” – demişdilər. Bu da xətanın hər növünü ehtiva edir. yəni, dolayılı yolla və ya birbaşa vasitə ilə mirasçı əlavə etməklə ola bilər. Məsələn, birinə qahmar çıxaraq filan malın satışını vəziyyət etmək və ya hissəsini artırmaq üçün qızının oğluna vəziyyət etmək və ya bunun kimi şeylərlə ola bilər. ya da qəsdən deyil, təbiəti etibari ilə və çox şəfqətli olmasına görə bunu edər və ya günah iş görərək qəsdən edər. Vəziyyət edən bu vəziyyətdə vəziyyətini düzəltməli və şəriətə uyğun olaraq ədalətli olmalıdır. Ölünün vəziyyət etməyindən keçərək ona ən yaxın ən bənzər olanına yönəlməlidir. Beləcə şəriətə uyğun olan orta yolu tapmış olar. Məhz islah etmək bu deməkdir. Bu da nəyisə dəyişdirmək deyildir. Ona görə də qadağan etdikdən sonra bağlayıcı işlədərək bunu bəyan etmişdir ki, digəri ilə əlaqəsi olmadığı bilinsin.

İbn Əbi Hatim belə demişdir: Bizə Abbas İbn Vəlid İbn Məzid oxuyaraq atasından, o da Əvzaidən, o da Zuhridən, o da Urvədən, o da Aişədən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): “Necə ki, öldüyü zaman haqsız şəkildə vəziyyət edənin vəziyyəti rədd edilirsə, sağ ikən haqsız sədəqə verənin sədəqəsi də beləcə rədd edilir.” -demişdir.

Əbu Bəkir İbn Mərdəveyh də Abbas İbn Vəliddən belə rəvayət etmişdir. İbn Əbi Hatim demişdir: “Vəlid İbn Məzid burada xəta etmişdir. Bu kəlam yalnız Urvəndəndir. Onu Vəlid İbn Muslim, Əvzaidən rəvayət etmiş və Urvədən o yana keçməmişdir”.  İbn Mərdəveyh də belə demişdir:”Bizə Muhamməd İbn Əhməd İbn İbrahim, o da İbrahim İbn yusifdən, Hişam İbn Ammardan, o da Ömər İbn Muğirədən, o da Davud İbn Əbi Hinddən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: Vəziyyətdə haqsızlıq etmək böyük günhalardandır”. Bu hədisin mərfuluğu da mübahisə mövzusudur. Bu mövzuda gəlmiş olan ən gözəl rəvayət, Abdurrəzzaqın bu hədisidir: ”Bizə Mamər, o da Əşəs İbn Abdullahdan, o da Şəhr İbn Həvşəbdən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: Bir kimsə yetmiş il xeyirli insanların əməlini edər, vəziyyət etdiyi zaman haqsızlıq edər, ona şər əməli ilə sonluq verilər və Cəhənnəmə girər. Bir adam da yetmiş il şər əməl edər, vəziyyətində ədalətli olar, ona da xeyir əməli ilə sonluq verilər və Cənnətə girər.” Əbu Hüreyrə: “İstəyirsinizsə  “Bunlar Allahın hüdudlarıdır, onları aşmayın!” (Bəqərə, 229) ayəsini oxuyun”- dedi.

180-ci ayənin təfsirinə bax.

180-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala bu ümmətin möminlərinə xitab edərək onlara oruc tutmalarını əmr edir. Oruc, izzət və cəlal sahibi Allahın üzü üçün xalis niyyat edərək yeməkdən, içməkdən və cinsi münasibətdən özünü saxlamaqdır. Çünki onda nəfsin pis qarışıqlardan və alçaq əxlaqi davranışlardan təmizlənməsi, paklanması və saflaşması vardır. Allah Təala orucu möminlərə fərz qıldığı kimi onlardan əvvəlkilərə də fərz qıldığını zikr etmişdir. Onlara bu xüsusda örnək vardır. Bununla da onlar həmin fərzi öncəkilərdən daha kamil etməyə səy göstərsinlər. Necə ki, uca Allah buyurur: “Əgər Allah istəsəydi, sizi tək bir ümmət edərdi. Lakin sizə verdikləri ilə sizi imtahan etməsi üçündür. yaxşı işlər görməkdə bir-birinizlə yarışın” (Maidə, 48). Buna görə də burada da: “Ey iman gətirənlər! Siz-dən əvvəlkilərə vacib edildiyi kimi, sizə də oruc tutmaq vacib edildi ki, bəlkə çəkinəsiniz” demişdir. Çünki orucda bədəni təmizləmə və şeytanın yollarını daraltma xüsusiyyatləri vardır. İki Səhihdə öz təsdiqini tapmış hədisdə buyurulur: “Ey gənclər toplusu! İçinizdən kim evlənə bilirsə, evlənsin! Əgər kim də bacarmayırsa, oruc tutsun! Şübhəsiz ki, oruc onun şəhvətinə maneədir.”

Sonra orucun miqdarını izah etdi. O hər gün deyildi. Əgər elə olsaydı, nəfslərə ağır gələr, onun hökmünə və icrasına zəiflik göstərərdilər. O, müəyyən sayda olan günlərdir. Bu, İslamın əvvəlində belə idi. Onlar hər ayda üç gün oruc tutardılar. Sonra bu, Ramazan ayının orucu ilə nəsx edildi. Necə ki, bunun açıqlaması irəlidə qeyd olunacaq. Rəvayətə görə oruc ilk vaxtlarda bizdən əvvəlki ümmətlərdə olduğu kimi hər aydan üç gün idi. Bu, Muazdan, İbn Məsuddan, İbn Abbasdan, Ətadan, Qatadədən, Dəhhaq İbn Muzəhimdən nəql edilir. O bunu əlavə etmişdir: Bu, Nuhun zamanından bəri belə buyurulmuşdu. Sonda Allah onu Ramazan ayının orucu ilə nəsx etdi.

Abbad İbn Mansur Həsən Bəsridən nəql edərək onun: “Ey iman gətirənlər! Siz-dən əvvəlkilərə vacib edildiyi kimi, sizə də oruc tutmaq vacib edildi ki, bəlkə çəkinəsiniz.” ayəsi haqqında: “Bəli. Allaha and içirəm ki, oruc bizə fərz edildiyi kimi, bütün keçmiş ümmətlərdə də tam bir ay və müəyyən saylı günlər yəni, bəlli saylı günlər olaraq fərz edildi” — demişdir. Suddidən də eynisi rəvayət edilir.

İbn  Əbi Hatim, Əbu Əbdurrəhman Əl-Muqrinin hədis yolu ilə belə rəvayət etmişdir: Mənə Səid İbn Əbu Əyyub o da Abdullah İbn Vəliddən o da Mədinəli Əbur-Rəbiədən, o da Abdullah İbn Ömərdən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allah, Ramazan orucunu sizdən əvvəlki ümmətlərə də fərz etmişdi”. Bu uzun hədisin bir hissəsidir.

Əbu Cəfər ər-Razi, Rabi İbn Ənəsdən, o da İbn Ömərdən rəvayət edən birindən, İbn Ömərin belə dediyini nəql edir: “Sizdən əvvəlkilərə vacib edildiyi kimi, sizə də oruc tutmaq vacib edildi ki, bəlkə çəkinəsiniz.” ayəsi nazil oldu. Onlara fərz edilmişdi ki, hər hansı biri İşa namazını qılıb yatdığı zaman Allah ona yeməyi, içməyi və qadınları ertəsi axşama qədər haram buyururdu.”

İbn Əbi Hatim demişdir: İbn Abbas, Əbu Aliyə, Abdurrahmən İbn Əbi Leyla, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Muqatil İbn Həyyan, Rəbi İbn Ənəs və Əta əl-Xorasanidən də eynisi rəvayət edilmişdi.

Əta Əl-Xorasani, İbn Abbasdan belə rəvayət etmişdir: “Sizdən əvvəlkilərə vacib edildiyi kimi…” bununla Əhli kitabı qəsd edir.

Şabi, Suddi, Əta Əl-Xorasanidən də eynisi rəvayət edilmişdi.

Sonra orucun İslamın ilk illərində olduğu hökmünü bəyan edib buyurdu: “Sizlərdən xəstə və ya səfərdə olanlar başqa günlərdə eyni sayda” yəni, xəstə ilə müsafir, xəstəlik və səfər zamanı oruc tutmazlar. Çünki bunda onlara çətinlik vardır. Onlar oruc tutmazlar, onun miqdarında qəzasını başqa günlərdə əda edərlər. Amma oruc tutmağa taqəti olan sağlam və muqim (yəni, müsafir deyil, yerli) adam isə, orucla fidyə arasında seçim etməkdə azad idi. İstəsə oruc tutar və ya yeyarək hər günün müqabilində bir yoxsula yeyacək verərdi. Əgər hər gün üçün bir yoxsuldan daha çoxuna yeyacək verərdisə, bu onun üçün daha xeyirli olardı. Oruc tutduğu halda isə, bu  ona fidyədən də xeyirli idi. Bunu İbn Məsud, İbn Abbas, Mucahid, Tavus, Muqatil İbn Həyyan və digər sələflər demişlər. Buna görə də Allah Təala: “Buna taqəti olanlar isə bir kasıbı yedirtməklə fidyə verməlidirlər. Kim könüllü olaraq yaxşılıq etsə, bu onun üçün daha xeyirli olar. Biləsiniz ki, sizə oruc tutmaq daha xeyirlidir” buyurmuşdu.

İmam Əhməd demişdir: “Bizə Əbu Nadr, o da Məsudidən, o da Amr İbn Murrədən, o da Abdurrahmən İbn Əbi Leyladan nəql edir ki, Muaz İbn Cəbəl radıyAllahu anhu demişdir: Namaz da, oruc da üç mərhələ keçirmişdir. Namazın üç mərhələsi bunlardır: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Mədinəyə gəldi və on yeddi ay Beytül-məqdisə dönərək namaz qıldı. Sonra əziz və cəlil olan Allah “üzünü göyə yönəltdiyini görürük, səni razı qalacaöın qibləya yönəldəcəyik” (Bəqərə, 144) ayəsini endirdi. Beləcə Allah onun üzünü Məkkəya çevirdi. Birinci mərhələsi bu idi. Deyilir ki, onlar namaz üçün toplanıb bir-birilərinə xəbər verirdilər. Sonunda zəng çaldılar və yaxud az qalmışdılar ki, çalsınlar. Sonra ənsarlardan Abdullah İbn Zeyd İbn Sələbə İbn Abdurabbih kimi tanınan bir kişi, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gələrək dedi: “Ey Allahın Rəsulu! Mən yuxumda, əgər yuxuya getmədim desəm daha doğru söyləmiş olaram, yuxu ilə oyanıqlıq arasında ikən bir şəxsi gördüm. Üzərində iki hissədən ibarət yaşıl geyim vardı. Qibləya dönərək: Allahu Əkbər Allahu Əkbər, — iki dəfə — Əşhədu ən lə iləhə illəllah — dedi. Sonra azanı bitirdi. Sonra bir az duraraq, yenə də azanda dediyi kimi dedi. Ancaq bunda iki dəfə “qad qamətis-saləh” cümləsini əlavə etdi.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: “Bunu Bilala öyrət, onunla azan oxusun” dedi. Beləcə Bilal o kəlmələrlə ilk azan oxuyan oldu. O dedi: Sonra Ömər (Allah ondan razı olsun) gəlib dedi: Ey Allahın Rəsulu! Eyni şeyi mən də yuxumda gördüm, ancaq o məni qabaqladı.” Bu, iki mərhələdir. Onlar namaza gələrdilər. Bu zaman Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) artıq bir neçə rükət qılmış olurdu. Adamlardan biri digərinə: “Neçə rükət qıldı?” — deya işarə edərdi. O da: “Bir və ya iki” – deyərdi. Həmin adam da onları qıldıqdan sonra camaata qoşulardı. O dedi: Muaz gəlib: “Mən, Rəsulullahı hansı halda görsəm ona tabe olaram, sonra nəyə yetişmədim onu qəza edərəm” — dedi. O dedi: Muaz gəldikdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) artıq bir neçə rükətlə onu qabaqlamışdı. O dedi: Muaz Ona qoşuldu. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) qılıb qurtardıqdan sonra Muaz qalxıb qalan rükətlərini qıldı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də buyurdu: “Muaz sizə bir sünnə qoydu, siz də elə edin”. Bu, namazın üç mərhələsidir.

Orucun mərhələlərinə gəlincə, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Mədinəyə gələrək hər aydan üç gün oruc tutmağa başladı və Aşura orucunu da tutdu. Sonra Allah ona orucu vacib etdi və: “Ey iman gətirənlər! Sizdən əvvəlkilərə vacib edildiyi kimi, sizə də oruc tutmaq vacib edildi ki, bəlkə çəkinəsiniz… Buna taqəti olanlar isə, bir kasıba yemək verməklə fidyə ödəməlidir.”  ayələrini nazil etdi. Buna görə də istəyan oruc tutdu, istəyan də bir kasıba yemək verdi. Bu, ona yetərli idi. Sonra izzət və cəlal sahibi Allah digər ayəni “…..Quran Ramazan ayında nazil edilmişdi… Sizlərdən bu ayə çatan şəxslər (həmin ayı) oruc tutmalıdırlar.” (Bəqərə, 185) nazil etdi. Allah, muqim və sağlam olanlara onu vacib etdi. Xəstə və səfərdə olanlar üçün isə, rüsxət verdi. Orucu tuta bilməyən yaşlılara isə yemək vermələri təsdiqləndi. Bu, iki haldır. O dedi: Onlar yatmadıqları müddət ərzində yeyar, içər və qadınlarla yaxınlıq edərdilər. yatdıqları zaman bunları etməzdilər. Ənsarlardan Sırma adlı bir kişi oruclu halında ikən axşama kimi işləyardi. O, evinə gəldikdə İşa namazını qılıb yatdı. Bir şey yeməyib içməyarək sabahı açdı. Gündüzünü orucla başladı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu çox yorğun görüb: “Sənə nə olub? Səni çox yorğun görürəm” deya soruşdu. O da: “Ey Allahın Rəsulu, mən dünən işlədim. Evə gəlincə də yorğunluqdan yatdım. Oruclu olaraq sabahı açdım” — dedi. Ömər də yatdıqdan sonra yoldaşı ilə yaxınlıq etmişdi və bunu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) ərz etmişdir. Buna görə əziz və cəlil olan Allah: “Orucluq gecəsi zövcələriniz ilə yaxınlıq etmək sizə halal edildi… Sonra gecəyadək orucunuzu tamamlayın” (Bəqərə, 187) ayəsini nazil etdi.

Bunu Əbu Davud “Sünən” əsərində, Hakim də “Müstədrək” əsərində Məsudidən bu şəkildə rəvayət etmişlər. Buxari və Müslim də, Zuhridən o da Urvədən o da Aişədən onun belə dediyini rəvayət etmişlər: “Aşura orucu tutulurdu. Ramazanın fərz edildiyi ayə nazil olduqda, istəyan tutdu istəməyan də tutmadı”. Buxari bunu İbn Ömərlə İbn Məsuddan da eyni şəkildə rəvayət etmişdir.

“Buna taqəti olanlar isə bir kasıba yemək verməklə fidyə ödəməlidir.” Muazın radıyAllahu anhu dediyi kimi: İşin başında belə idi, istəyan tuturdu, istəməyan də orucunu açıb hər günə bir yoxsula yemək verirdi. Buxari də, Sələmə İbn Əkvadan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Buna taqəti olanlar isə bir kasıba yemək verməklə fidyə ödəməlidir” ayəsi nazil olandan sonra oruc tutmaq istəməyan fidyə verirdi. Sonradan onun arxasınca olan ayə nazil oldu və onu nəsx etdi. Həmçinin Ubeydullah, o da Nafi, o da İbn Ömər yolu ilə rəvayət edilmişdi. O: “mənsuxdu” demişdir. Suddi də Mürrədən rəvayət etmiş ki, Abdullah İbn Məsud demişdir: “Buna taqəti olanlar isə bir kasıba yemək verməklə fidyə ödəməlidir” ayəsi nazil olduqda, “Buna taqəti olanlar” yəni, “bunun ağırlığını öz üzərinə götürənlər” deyildi”. Abdullah deyir: “İstəyan oruc tutardı, istəməyan də tutmazdı və buna müqabil bir yoxsula yemək verərdi”.

“Kim könüllü olaraq yaxşılıq etsə” yəni, başqa bir yoxsula yemək versə, bu onun üçün daha xeyirlidir.  “oruc tutmaq sizə daha xeyirlidir”. Onlar belə edirdilər. Sonra bunu “bu ayə çatan şəxslər (həmin ayı) oruc tutmalıdırlar” (Bəqərə, 185)  ayəsi nəsx etdi.

Yenə Buxari belə buyurur: Bizə İshaq o da Rəvhdən o da Zəkəriyya İbn İshaqdan o da Amr İbn Dinardan o da Ətadan nəql edir ki, İbn Abbasdan: “Buna taqəti olanlar isə bir kasıba yemək verməklə fidyə ödəməlidir” ayəsini oxuduğunu eşitmişdir. İbn Abbas: “Ayə mənsux deyil. O adam, oruc tuta bilməyən yaşlı kişi və qadındır. Bunlar hər günün əvəzinə bir yoxsula yemək verirlər” demişdir. Bir çoxları da Səid İbn Cubeyrdən o da İbn Abbasdan belə rəvayət etmişlər.

Əbu Bəkr İbn əbu Şeybə demişdir: “Bizə Abdurrahim İbn Süleyman o da Əşas İbn Səvvardan o da İkrimədən nəql edir ki, İbn Abbas: ““Buna taqəti olanlar isə bir kasıba yemək verməklə fidyə ödəməlidir” ayəsi, oruca taqəti olmayan yaşlı insan haqqında nazil oldu. Ona zəifliyinə görə hər günün əvəzinə bir yoxsula yemək verməya rüsxət verildi.”

Hafiz Əbu Bəkr İbn Mərdəveyh demişdir: “Bizə Muhəmməd İbn Əhməd o da Hüseyn İbn Bəhram Əl-Maxzumidən o da Vəhb İbn Baqiyyadən o da Xalid İbn Abdullahdan o da İbn Əbi Leyladan onun belə dediyini nəql edir: Ramazanda Ətanın yanına getdim. yemək yeyirdi. O dedi: İbn Abbas: ““Buna taqəti olanlar isə bir kasıba yemək verməklə fidyə ödəməlidir” ayəsi nazil oldu. İstəyan oruc tutdu, istəməyan də orucunu açıb yoxsula yemək verdi. Sonra ilk ayə nəsx edildi. Ancaq yaşlı ixtiyar sahibi bundan istisna edildi; istəyarsə hər gün üçün bir yoxsul yedirdər və oruc tutmazdı” — demişdi.

Xülasə sağlam və muqim üçün nəsx yerində durur, onun oruc tutması vacibdir. Çünki Allah Təala: “bu ayə çatan şəxslər oruc tutmalıdırlar” buyurur. Orucu tuta bilməyən yaşlı ixtiyar sahibinə gəlincə, o, yeyar və ona qəza da yoxdur. Çünki o, bir daha qəza edəcək vəziyyətə qayıtmaz. Ancaq yediyi təqdirdə imkanı olarsa, hər gün üçün bir yoxsul yedizdirməyi vacibdirmi? Bunda da alimlərin iki rəyi vardır:

Birincisi — yemək yedirtmək vacib deyildir, çünki o, yaşına görə zəifdir. Uşaq kimi ona da fidyə vacib deyildir. Necə ki, Allah hər kəsi yalnız qüvvəsi yetdiyi qədər mükəlləf edər. Şafinin iki rəyindən biri də belədir.

İkincisi- doğru olan və alimlərin çoxunun rəyi olan- ona hər gün üçün bir fidyə vermək lazımdır. Necə ki, İbn Abbas və sələfdən olan digərləri “və aləlləzinə yutiqunəhu” qiraətinə görə “bunun ağırlığını öz üzərinə götürənlər” mənasında təfsir etmişlər. İbn Məsud ilə başqaları da belə demişdir. Buxarinin üstün hesab etdiyi rəy də budur. Çünki o belə demişdir: “Əgər yaşlı ixtiyar sahibinin oruca taqəti çatmazsa, Ənəs kimi edər. O, yaşa dolduqdan bir və ya iki il sonra hər gün üçün bir yoxsul yedizdirərdi. Ət və çörək verərdi. Amma özü oruc tutmazdı. Buxarinin bütöv isnadsız varid etdiyi bu hədisi Hafiz Əbu yala Əl-Məvsuli “Müsnəd” əsərində bütöv isnad ilə nəql edərək demişdir: “Bizə Abdullah İbn Muaz o da atasından o da İmrandan o da Əyyub İbn Əbi Təmimdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ənəs taqətdən düşüb, oruc tuta bilməyacək hala gəldi. Bir boşqab sərid (ətli yemək) bişirdi, sonra otuz yoxsulu çağırıb bunu onlara yedirtdi. Bunu Abd İbn Humeyd, Rəvh İbn Ubadədən o da İmran İbn Hudeyrdən o da Əyyubdan bu şəkildə rəvayət etmişdir. yenə Abd bunu Ənəsin altı dostundan, onlar da Ənəsdən bu məna ilə rəvayət etmişlər. Bu növə, özünə və ya uşaqlarına görə qorxan hamilə və uşaq əmizdirən qadınlar da qoşulur. Onlar barədə alimlər arasında çoxlu ixtilaflar vardır. Bəziləri: “yeyarlər, fidyə verərlər və sonra da qəza edərlər” demişdir. Digərləri isə: “yalnız fidyə verərlər, qəza etməzlər” — demişdir. “Fidyasiz qəza vacib olur” deyanlər də olmuşdur. Bir başqaları da: “yeyarlər, nə fidyə verərlər, nə də qəza edərlər.” – demişlər. Biz də bu məsələni müstəqil olaraq oruc bəhsində ətraflı şəkildə izah etmişik. Həmd və minnət Allahadır.

 

183-cü ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala Orucluq ayını başqa aylar arasında mədh edir. Belə ki, O, Ramazan ayını əzəmətli Quranı nazil etmək üçün seçdi və bununla onu digər aylardan fərqli etdi. İlahi kitabların məhz bu ayda Peyğəmbərlərə endiyi barədə hədis vardır.

İmam Əhməd İbn Hənbəl, Allah ona rəhmət etsin, demişdir: Bizə Haşim oğullarının mövlası Əbu Səid, o da İmran Əbu Əvvamdan, o da Qatadədən, o da Əbu Məlihdən, o da Vasilə İbn Əsqadan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “İbrahimin səhifələri Ramazanın ilk gecəsində nazil edildi. Tövrat Ramazanın altıncı gecəsində nazil oldu. İncil Ramazanın on üçüncü gecəsində nazil oldu. Allah, Quranı Ramazanın iyirmi dördüncü gecəsində nazil etdi.”

Cabir İbn Abdullahdan da nəql olunan hədisdə bu cür deyilmişdir: Zəbur Ramazanın on ikinci gecəsində, İncil isə on səkkizinci gecəsində nazil olmuşdur. Qalanlar isə, qeyd olunan hədisdəki kimidir. Bunu İbn Mərdəveyh rəvayət etmişdir.

Səhifələr, Tövrat, Zəbur və İncil, hər biri Peyğəmbərlərinə tam şəkildə bir dəfəya endirildi. Quran isə Beytul-İzzəya dünya səmasından tam şəkildə bir dəfəya endirildi. Bu da Ramazan ayının Qədr gecəsində idi. Necə ki, Allah Təala buyurur: “Həqiqətən biz onu Qədr gecəsi nazil etdik” (Qədr, 1), “Biz onu Mubarak bir gecədə nazil etdik” (Duxan, 3). Sonra Allah Rəsuluna (salləllahu aleyhi və səlləm)baş verənlərə münasib olaraq hissə-hissə endirildi. Bu, İbn Abbasdan bir neçə yollarla rəvayət edilmişdi. Necə ki, İsrail Suddidən, o da Muhammad İbn Əbu Mucaliddən, o da Miqsamdan rəvayət etmişdir ki, Atiyyə İbn Əsvəd İbn Abbasdan soruşmuşdu: “Qəlbimə bir şübhə düşüb. Allah Təala bir yerdə, “Quran Ramazan ayında nazil edilmişdi”, başqa bir yerdə ”Biz onu Mubarak bir gecədə nazil etdik” və digər bir yerdə “Həqiqətən biz onu Qədr gecəsi nazil etdik” buyurur. Halbuki onu Şəvval, Zülqadə, Zülhiccə, Məhərrəm, Səfər və Rabi aylarında da endirdi. İbn Abbas cavab olaraq dedi: Şübhəsiz ki, o, Ramazanda qədr gecəsində və Mubarak bir gecədə tam bir şəkildə endirildi. Sonra isə digər aylarda və günlərdə baş verən hadisələrin axınına görə hissə-hissə nazil edildi. Bunu İbn Əbu Hatim və İbn Mərduvə rəvayət etmişlər, sözləri sonuncunundur.

Səid İbn Cubeyrin rəvayətində İbn Abbas demişdir: Quran Ramazanın on beşində dünya səmasına endirildi və Beytul-İzzədə yerləşdirildi. Sonra da iyirmi il ərzində Allah Rəsuluna (salləllahu aleyhi və səlləm) insanların kəlmələrinə cavab olaraq endirildi.

İkrimənin rəvayətinə əsasən İbn Abbas demişdir: Quran Ramazan ayında qədr gecəsində bu dünya səmasına tam bir şəkildə endi. Allah, Peyğəmbərinə onun dilədiyi hər şeyi bildirirdi. Müşriklərin bütün misallarına qarşı Allahdan Rəsuluna  mütləq cavab endirilirdi.  Allah buyurur: “Kafirlər dedilər: ‘Nə üçün Quran ona bir dəfəlik bütöv nazil olmadı?’ Biz onu sənin qəlbini möhkəmləndirmək üçün tədricən nazil etdik və onu ən gözəl şəkildə izah etdik. Onlar sənin yanına gəlib elə bir məsəl çəkməzlər ki, Biz sənə haqqı və ən yaxşı yozumu verməyak.” (Furqan, 32,33).

Fəxrəddin: “Onun hər Qədr gecəsindən gələn ilin Qədr gecəsinə qədər insanların ehtiyacları duyduğu qədər Lövhul-məhfuzdan dünya səmasına enməsi ehtimalı vardır” demiş və dayənmışdır. Bunun yaxud birincinin daha doğru olduğu barəsində tərəddüd etmişdir. Onun ehtimal etdiyini Qurtubi, Muqatil İbn Həyyandan rəvayət etmiş və Quranın Lövhul-Məhfuzdan dünya səmasındakı Beytul-İzzəya tam bir şəkildə endiyində icma olduğunu demişdir. Razi, Sufyan İbn Ueynə və digərlərindən “Quran Ramazan ayında nazil edilmişdir” ayəsindəki məqsəd barəsində: “yəni, onun fəziləti və orucun fərz edilməsi” sözlərini nəql etmişdir. Bu da həqiqətdən çox uzaqdır.

“İnsanlara doğru yolu göstərən, bu yolun və (haqqı batildən) ayırd edənin” Bu, Quranın mədhidir. Çünki Allah Quranı, ona iman edən, onu təsdiq edən və ona tabe olan qullarının qəlbləri üçün hidayət mənbəyi olaraq endirdi. “Açıq-aydın dəlilləri olan” yəni, onu anlayən və yaxşı düşünən üçün açıq aydın dəlil və sübut olaraq endirdi. Bunlar zəlalətin əksi olan hidayətin və azğınlığın əksi olan doğru yolun haqq olduğunu göstərən və haqla batili, halal və haramı biri birindən ayırd edən dəlillərdir.

Sələflərdən bəziləri “Ramazan” deməyi məkruh saymışlar və “Ramazan ayı” deməyi təklif etmişlər. İbn Əbi Hatim demişdir: Mənə atam, o da Muhəmməd İbn Bəkkər İbn Rəyyandan, o da Əbu Maşərdən, o da Muhəmməd İbn Kəb Əl-Qurazi ilə Səid Əl-Məqburidən, Əbu Hureyrənin bu cür dediyini rəvayət etmişdir: Ramazan deməyin, çünki Ramazan uca Allahın adlarından biridir. yalnız Ramazan ayı deyin.

İbn Əbu Hatim demişdir: Mucahid ilə Muhəmməd İbn Kəbdən də eynisi rəvayət edilmişdi. İbn Abbas ilə Zeyd İbn Səbit buna icazə vermişlər.

Mən də deyirəm ki, Əbu Maşərin adı Nəcih İbn Əbdurrəhman Əl-Mədənidir, Məğazi və Siyar imamıdır, lakin zəif ravidir. Bu hədisi oğlu Muhəmməd ondan rəvayət etmiş və Əbu Hureyrədən götürərək onu mərfu etmişdir. Lakin Hafiz İbn Ədiy bunu inkar etmişdir. Həqiqətən bu, inkar ediləcək bir məsələdir. Çünki o mətruk ravidir. Bu rəvayətin mərfu olduğunu güman etmişdir. Buxari, Allah ona rəhmət etsin öz kitabında bunu müdafiə edərək “Ramazan deyiləcəyinə dair bab” adlı bir bölüm açıb hədislər rəvayət etmişdir. Onlardan biri də: “Kim Ramazanı inanaraq və savabını Allahdan umaraq oruc tutarsa, keçmiş günahları bağışlanar” hədisidir. Başqa hədislər də mövcuddur.

“Sizlərdən bu ayə çatan şəxslər (həmin ayı) oruc tutmalıdırlar” Bu da Ramazan ayının gəldiyini göstərən ayə şahid olan üçün qəti əmrdir. yəni, Ramazan ayı girdiyi zaman yaşadığı yerdə məskunlaşan və sağlam olan hər kəs Ramazan orucunu tutmalıdır. Bu ayə sağlam və məskunlaşmış kimsələrin oruc tutmayıb hər bir günə bir fidyə verməyi mübah edən ayəni nəsx etdi. yuxarıda bunun izahı verildi. Oruc əmri gəlincə xəstə və səfərdə olanların qəza şərti təkrarlandı: “Xəstə və ya səfərdə olanlar isə başqa günlərdə eyni sayda (oruc tutmalıdır.)”. Mənası belədir: Xəstə olana xəstəliyi əziyyat verirsə və bu halda orucunu tutmaq çətin olursa yaxud səfərdə olarsa, onun üçün orucu tutmamaq icazəlidir. Səfərdə tutmadığı halda hər bir günün müqabilində bir gün qəza tutmalıdır. Buna görə Allah Təala “Allah sizin üçün çətinlik deyil, asanlıq istəyir” buyurur. yəni, sağlam və məskunlaşmış halda tutulması vacib olan orucu, xəstəlik və səfərdə olan hallarda orucu tutmamağa rüsxət verilmişdi. Bu da Allah tərəfdən sizə asanlıq və mərhəmətdir.

Bu ayəyə aid məsələlər:

Birincisi: Sələflərdən bəziləri: “Kim ayın əvvəlində məskunlaşmış olar, sonra həmin əsnada səfərə çıxarsa, ona səfər üzrünə görə orucu pozmaq icazəsi yoxdur” — demişlər. Çünki Allah Təala buyurur: “Sizlərdən bu ayə çatan şəxslər (həmin ayı) oruc tutmalıdır”. Tutmamaq icazəsi yalnız səfərdə ikən hilalı görənlərə aiddir. Bu qəribə rəydir. Bunu Əbu Muhammad İbn Həzm “Əl-Muhalla” kitabında bir dəstə səhabə və təbiindən nəql etmişdir. Onlardan danışdığı bu rəvayətlərdə şübhə var. Allah ən doğrusunu biləndir. Çünki sünnəyə görə sabitdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)Məkkənin fəthi üçün səfərə Ramazan ayı çıxdı, Kədid ərazisinə çatanda orucunu pozdu, camaata da pozmağı əmr etdi. Bunu Buxari və Müslim rəvayət etmişlər.

İkincisi: Digər səhabə və təbiinlər səfərdə orucu pozmağı vacib görmüşlər, çünki “başqa günlərdə eyni sayda (oruc tutmalıdır)” deyilmişdir. Doğrusu cumhurun görüşüdür ki, bu əmrdə vaciblik deyil, seçim var. Çünki onlar Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm)birgə Ramazan ayında səfərə çıxardılar. O deyir: “Bizdən bəzilərimiz oruc tutar, bəzilərimiz isə tutmazdı. Nə tutan tutmayənı, nə də tutmayən tutanı qınamazdı.” Əgər orucu pozmaq vacib olsaydı, onlara oruca görə etiraz edilərdi. Əksinə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)əməlində öz təsdiqini tapmışdır ki, o, bu cür hallarda oruclu olardı. Çünki iki Səhihdə Əbu Zərdən sabit rəvayət var. O demişdir: Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm)birgə Ramazan ayında səfərə çıxdıq. O qədər isti idi ki, bəziləri əllərini başlarının üstünə qoyurdular. İçimizdən oruc tutan yalnız Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)və Abdullah İbn Rəvaha idi.

Üçüncü: Aralarında Şəfiinin də olduğu bir qrup bu cür demişdi:

Səfərdə oruc tutmaq, onu pozmaqdan daha fəzilətlidir. Çünki yuxarıda deyildiyi kimi Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)da bu cür edərdi. Bəziləri isə: Rüsxətdən istifadə üçün tutmamaq daha fəzilətlidir, demişlər. Belə ki, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)səfərdə oruc tutmaq barəsində soruşdular, o da: “Kim tutmazsa gözəldir, kim tutarsa ona da günah yoxdur” — demişdir. Başqa bir hədisdə demişdir: “Allahın sizə verdiyi rüsxəti alın.”

Bir toplum isə bu cür demişdir: Bunların ikisi də eynidir. Çünki Aişədən nəql olunan hədisdə Həmzə İbn Amr Əl-Əsləmi Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)soruşdu: Ey Allahın Rəsulu! Mən çox oruc tutanam, bəs səfərdə necə, oruc tutum? Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “İstəyirsən tut, istəyirsən tutma” – deya cavab verdi. Hədis iki Səhihdədir. Bu cür də deyilmişdir: Əgər səfərdə oruc tutmaq çətin gəlirsə, tutmamaq daha fəzilətlidir. Çünki Cabirdən nəql olunan hədisdə deyilmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)üstünə kölgə salınmış bir adamı gördü və: “Bu nədir?” – deya soruşdu. Onlar da: “Orucludur” — cavab verdilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Səfərdə oruc tutmaq yaxşı işdən deyil” — buyurdu. Buxari və Müslim rəvayət etmişlər.

Amma sünnədən üz çevirib tutmamağın pis əməl olduğunu sayərsa, bu halda gərək tutmasın, tutmaq ona haram olur. Çünki imam Əhmədin “Müsnəd” əsərində və digər yerlərdə İbn Ömər, Cabir və digərlərinin bu cür demələri rəvayət olunmuşdu: “Kim Allahın verdiyi rüsxəti qəbul etməsə, günahı Arafa dağları boyda olar.”

Dördüncü: Qəzaları dayənmadan tutmaq vacibdir yoxsa ayrı günlərdə tutula bilər? Burda iki görüş var:

Birinci: Dayənmadan tutmaq vacibdir, çünki qəza əda edilənin eynisidir.

İkinci: Dayənmadan tutmaq vacib deyil, istərsə dayənmadan tutar, istərsə də ayrı günlərdə tutar. Sələf və xələf cumhurunun rəyi budur. Dəlillər də onu sübut edir. Çünki dayənmadan tutmaq Ramazan ayında tutulan oruca aiddir. Ramazan ayı bitdikdə tutmadığı günlər sayında tutmaq lazımdır. Buna görə Allah Təala: “başqa günlərdə eyni sayda” buyurur. Sonra isə Allah: “Allah sizin üçün çətinlik deyil, asanlıq istəyir” buyurur.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Əbu Sələmə Xuzai, o da Əbu Hilaldan, o da Hümeyd İbn Hilal Əl-Ədəvidən, o da Əbu Qatadədən, o da bir bədəvidən rəvayət etmişdir ki, o Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür dediyini eşitmişdir: “Dininizin ən xeyirlisi ən asan olanıdır, dininizin ən xeyirlisi ən asanı olanıdır.”

İmam Əhməd demişdir: Bizə yəzid İbn Harun, o da Asim İbn Hilaldan, o da Ğadirə İbn Ürvə Əl-Fuqaymidən, o da Əbu Urvədən bu cür dediyini rəvayət etmişdir: Biz Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm)gözləyirdik. Dəstəmaz yaxud qüsl səbəbi ilə başından su damcıları tökülərək gəldi. Namaz qıldı, namaz bitəndən sonra insanlar sorğu suala başlayıb dedilər: “Filan-filan işdə bizə bir problem var?” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) üç dəfə: “Həqiqətən də, Allahın dinində asanlıq var” təkrar etdi. Bunu İmam Əbu Bəkir İbn Mərdəveyh bu ayənin təfsirində Muslim İbn İbrahimin hədisi olaraq, o da Asim İbn Hilaldan rəvayət etmişdir.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Cəfər, o da Şubədən, o da Əbu Təyyahdan, o da Ənəs İbn Məlikdən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür dediyini rəvayət etmişdir: “Asanlaşdırın, çətinləşdirməyin, sakitləşdirin, nifrət etdirməyin.” Bunu Buxari və Muslim rəvayət etmişlər.

yenə demişlər: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)Muaz ilə Əbu Musanı yamənə göndərərkən onlara demişdir: “Müjdələyin, nifrət etdirməyin, asanlaşdırın, çətinləşdirməyin, anlaşın, ixtilafa düşməyin.” Sünənlərdə və Müsnədlərdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Mən ən doğru və mülayim bir dinlə göndərildim” — demişdir.

Hafiz Əbu Bəkir İbn Mərdəveyh təfsirində demişdir: Bizə Abdullah İbn İshaq İbn İbrahim, o da yəhya İbn Əbu Talibdən, o da Abdulvəhhab İbn Ətadan, o da Əbu Məsud Əl-Cureyridən, o da Abdullah İbn Şəqiqdən, o da Mihcən İbn Əl-Ədradan rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)namaz qılan bir adam görüb bir saata yaxın ona baxdı. Sonra dedi: “Onun gerçək namaz qıldığını görürsənmi? ” Mən də dedim: Ey Allahın Rəsulu, bu Mədinənin ən çox namaz qılanıdır. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Eşitməsin, onu həlak edərsən”, dedi və davam edərək: “Allah bu ümmətə asanlıq istədi, çətinlik istəmədi” — dedi.

“Allah sizin üçün çətinlik deyil, asanlıq istəyir. O, siz müddəti (buraxdığınız günlərin orucunu) tamamlayəsınız” ayəsini mənası budur: Xəstəlik, səfər və buna bənzərləri baş verdikdə oruc tutmamaq rüsxəti Allahın sizə asanlıq istəməyidir. Qəza oruclarının əmri də ayın sayını tamamlamaq üçündür.

“Onu uca tutasınız” yəni, ibadətiniz sona çatdığı zaman Allahı zikr etməyiniz, deməkdir. Necə ki, Allah Təala buyurur: “mərasiminizi bitirdikdə atalarınızı yad etdiyiniz kimi, hətta bundan da artıq Allahı yad edin! İnsanlar arasında: ‘Ey Rəbbimiz! Bizə elə bu dünyada ver!’– deyanlər vardır. Belə şəxslərin axirətdə heç bir payı yoxdur” (Bəqərə, 200). O buyurur: “Namazı bitirdikdən sonra ayəq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı yad edin. Təhlükə sizdən sovuşduqda isə, namazı qılın. Çünki namaz möminlərə müəyyən olunmuş vaxtlarda vacib edilmişdir” (Nisə, 103). “Namaz başa çatdıqdan sonra yer üzünə dağılıb Allahın lütfünü axtarın və Allahı çox zikr edin ki, bəlkə nicat tapasınız” (Cümə, 10) O deyir: “Artıq onların dediklərinə səbr et. Gün doğmamışdan əvvəl, batmamışdan əvvəl Rəbbini təqdis edib şəninə təriflər de! Gecənin bir vaxtında və səcdələrdən sonra da” (Qaf, 39-40). Buna görə sünnədə, fərz namazlardan sonra edilən təsbih, təhmid, və təkbir müstəhəbdir.

İbn Abbas demişdir: Biz Rəsulullahın namazının bitməyini yalnız təkbirdən bilərdik. Buna görə bir çox alimlər bu ayəyə əsaslanaraq “siz müddəti tamamlayəsınız və sizi doğru yola yönəltdiyinə görə Onu uca tutasınız” Ramazan bayramında təkbir etməyin şəriətə müvafiq olduğunu hesab etmişlər. Hətta Davud İbn Əli əl-Əsbəhəni Əz-Zahiri təkbir əmrinə əsaslanaraq Ramazan bayramında təkbir gətirmənin vacib olduğunu bildirmişdir. Bunun əksi olaraq İmam Əbu Hənifə, Allah ona rəhmət etsin: Ramazan bayramında təkbir gətirmək düzgün deyil, demişdir. Digərləri isə mustəhəb olduğunu demişlər. Baxmayəraq ki, bu məsələnin bəzi təfsilatlarında ixtilaf etmişlər.

“Bəlkə şükür edəsiniz” yəni, Allahın əmr etdiyi fərz ibadətləri yerinə yetirərək Ona itaət etsəniz, haramlardan əl çəksəniz və Onun hüdudlarını qorusanız, bəlkə bununla şükür edən bəndələrdən olasınız.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə atam, o da yəhya İbn Muğirədən, o da Cərirdən, o da Abdə İbn Əbi Bərzə əs-Sicistanidən, o da Salt İbn Hakim İbn Muaviya İbn Haydə əl Qureyşidən o da atasından, o da babasından rəvayət edir ki, bir bədəvi: “Ey Allahın Rəsulu, Rəbbimiz yaxındadırmı Ona pıçıldayəq, yoxsa uzaqdadır, Ona səslənək?” dedi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi vəsəlləm) susdu. Allah Təala ”Qullarım səndən Mənim barəmdə soruşsalar, Mən (onlara) yaxınam, Mənə yalvaranın duasını yalvardığı vaxt qəbul edərəm…” ayəsini endirdi. İbn Cərir bunu Muhamməd İbn Humeyd ər-Razidən eyni şəkildə rəvayət etmişdir. Onu İbn Marduya ilə Əbuş-Şeyx əl-İsfəhani, Muhamməd İbn Əbu Humeyddən o da Cərirdən belə rəvayət etmişlər. Əbdurrəzzaq da belə demişdir: “Bizə Cəfər İbn Süleyman, o da Avfdan, o da Həsəndən rəvayət edir ki, Rəsulullahın əshabı : “Rəbbimiz haradadır?” deya soruşdu. İzzət və cəlal sahibi Allah da ”Qullarım səndən Mənim barəmdə soruşsalar, Mən (onlara) yaxınam, Mənə yalvaranın duasını yalvardığı vaxt qəbul edərəm…”  ayəsini endirdi. İbn Cureyc, Ətadan rəvayət edir ki, “Rəbbiniz dedi: Mənə dua edin, mən də qəbul edim”(Ğafir 60) ayəsi endikdə insanlar: “Bilsəydik ki, hansı saatda dua edək” — dedilər. Bu haqda ”Qullarım səndən Mənim barəmdə soruşsalar, Mən (onlara) yaxınam, Mənə yalvaranın duasını yalvardığı vaxt qəbul edərəm…” ayəsi endi.

Imam Əhməd demişdir: ”Bizə Əbdülvəhhab İbn Abdulməcid əs-Səqafi, o da Xalid əl Həzzədən, o da Əbu Osman ən-Nəhdidən rəvayət edir ki, Əbu Musa əl-Əşari belə demişdir: “Biz bir yürüşdə Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm)birlikdə idik. Hər hansı bir yüksəkliya dırmandıqda, hər hansı təpəya çıxdıqda və ya hər hansı bir dərəya endikdə hündürdən təkbir gətirərdik. O bizə yaxınlaşıb dedi: ”Ey insanlar! Ağır olun, siz nə kara, nə də burada olmayana dua etmirsiniz. Siz Eşidən və Görənə dua edirsiniz. Sizin dua etdiyiniz, hər hansı birinizə onun  miniyinin boynundan daha yaxındır. Ey Abdullah İbn Qeys, sənə cənnət xəzinələrindən bir kəlimə öyrədimmi? Bu, “Lə həvla və lə quvvəttə illə billəh” sözüdür”. Bunu Buxari ilə Müslim “Səhih” adlı əsərlərində rəvayət etmişlər. Digər hədisçilər də onu Əbu Osman ən-Nəhdidən oxşarını nəql etmişlər. Onun adı Əbdurrəhman İbn Muldur.

İmam Əhməd demişdir:-“Bizə Süleyman İbn Davud, o da Şubədən, o da Qatadədən, o da Ənəsdən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: Allah təala deyir ki, Mən qulumun Mənim haqqımda olan zənninin yanındayəm; mənə dua etdiyi zaman da yanındayəm”.

İmam Əhməd demişdir: ”Bizə Əli İbn İshaq, o da Abdullahdan, o da Əbdurrəhman İbn yəzid İbn Cabirdən, o da İsmayıl İbn Ubeydullahdan, o da Kərimə binti Xaşxaş əl Muzəniyyadən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, o, Rəsulullahın (salllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu eşitmişdir: “Allah təala dedi: Qulum məni zikr etdiyi və dodaqlarını tərpətdiyi müddətdə onunlayəm”.

Mən də deyirəm ki, Bu Allah təalanın “Həqiqətən də, Allah (Ondan) qorxanlar və yaxşı işlər görənlərlədir.” (Nəhl 128) və Musa ilə Haruna: “(Allah) buyurdu: ‘Qorxmayın, çünki Mən sizinləyam, eşidirəm və görürəm!” (Taha 46)ayələri kimidir. Burada qəsd belədir: Allah dua edənin duasını boşa çıxartmaz, Onu heç bir şey məşğul edə bilməz. Əksinə o duanı eşidir. Burada duayə təşviq və duanın Allah qatında zay olmayəcağına işarə vardır. Necə ki, İmam Əhməd belə demişdir: “Bizə yəzid İbn Harun, o da bir adamdan, o da Əbu Osman ən Nəhdidən, o da Səlman Farisidən (radiyAllahu anh) rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allah, əllərini açaraq Ondan xeyir istəyan bir qulunun əlini boş geri qaytarmaqdan həya edər.” yəzid dedi: Bu adamın adını mənə deyin. Onlar: “Cəfər İbn Məymundur” — dedilər”.

Bunu Əbu Davud, Tirmizi və İbn Macə də Ənmat sahibi (mətanətli, dayənıqlı, qaydaları) olan Cəfər İbn Məymundan rəvayət etmişlər.  Tirmizi: Həsən qəribdir, onu bəziləri rəvayət etmiş, lakin isnadı Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) gedib çıxan şəkildə rəvayət etməyiblər. Şeyx Hafiz Əbu Həccac əl Mizzi (rahmətullahi aleyh) “Ətraf” kitabında demişdir: Ona bənzər bir hədisi də Əbu Həmməm Muhamməd İbn Zibriqandan , o da Süleyman ət-Teymidən, o da Əbu Osman ən-Nəhdidən eyni ilə rəvayət etmişdir.

Bundan əlavə İmam Əhməd demişdir: “Bizə Əbu Amir, o da Əli İbn Davud əbu Əl-Mutəvəkkil ən-Nacidən, o da Əbu Səiddən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Bir müsəlman izzət və cəlal sahibi Allaha hər hansı bir dua edərsə və həmin duada günah və qohumluq əlaqəsini tərk etməsə, Allah mütləq surətdə ona bu üç xislətdən birini verər: ya dərhal duasını qəbul edər ya onu axirət üçün saxlayər və ya da ondan onun misli qədər bəlanı dəf edər”. Səhabələr: “Belədirsə onda biz də çox dua edərik”- dedilər. O da: “Allah da daha çox verər” — dedi”.

Abdullah İbn İmam Əhməd  demişdir: “Bizə İshaq İbn Mansur əl-Kəvsəc, o da Muhamməd İbn yusufdan, o da İbn Sevbandan, o da atasından, o da Mekhuldan, o da Cubeyr İbn Nufeyrdən, o da Ubadə İbn Samitdən xəbər verir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “yer üzündə hər hansı bir müsəlman əziz və cəlil olan Allaha dua edərsə, Allah ona istədiyini verər və ya ondan hər hansı bir pisliyi dəf edər. Əlbəttə ki, günah etmədikcə və qohumluq əlaqələrini kəsmədikcə bu belə olar.” Bunu Tirmizi Abdullah İbn Əbdurrəhman əd-Darimidən, o da Muhamməd İbn yusuf əl-Firyabidən, o da İbn Səvbandan — onun adı Əbdurrəhman İbn Sabit İbn Səvbandır — belə rəvayət etmiş və: “Bu isnad baxımından həsən qəribdir” — demişdir.

İmam Malik də İbn Şihabdan, o da İbn Əzhərin mövlası Əbu Ubeyddən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Bir adam tələsməyarək: ”Dua etdim qəbul olunmadı” — demədiyi surətdə duası qəbul olunar.” Bunu Buxari ilə Müslim “Səhih” adlı əsərlərində Malikin hədisi olaraq rəvayət etmişlər. Bu, Buxarinin (əsərində varid olan hədisin) sözləridir. Allah ona rəhmət eləsin və ona Cənnəti nəsib etsin.

Müslim “Səhih” adlı əsərində demişdir: “Mənə Əbu Tahir, o da İbn Vəhbdən, o da Muaviya İbn Salihdən, o da Rabia İbn yəziddən, o da Əbu İdris əl-Xavlanidən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Qul günah etmədikcə və qohumluq əlaqələrini kəsmədikcə, tələsməzsə duası qəbul olunar”. Ondan: “Ey Allahın Rəsulu, tələsmək nədir?” — deya soruşdular. O dedi: ”Dua etdim gördüm ki, qəbul olunmadı” — deyar və bununla da duadan soyuyar və duanı tərk edər.”

İmam Əhməd belə demişdir: Bizə Abdussaməd, o da Əbu Hilaldan, o da Qatadədən, o da Ənəsdən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Bir qul tələsmədikcə xeyirdədir”. Soruşdular: “Necə tələsər?” O da: “Rəbbimə dua etdim, qəbul etmədi” deyar.

İmam Əbu Cəfər ət-Təbəri təfsirində demişdir: “Mənə yunus İbn Abdul-Əla, o da İbn Vəhbdən, o da Əbu Saxrdan, o da yəzid İbn Abdullah İbn Quseytdən, o da Urvə İbn Zubeyrdən rəvayət edir ki, Aişə (radiyAllahu anhə) demişdir: “Allaha dua edib duası boşa çıxan mömin bir qul yoxdur, ya tezliklə dünyada verilər və ya axirətə saxlanılar. Əlbəttə ki, tələsmədikcə və ümidini üzmədikcə belə olar”. Urva dedi: Mən də: “Vay onun anasının halına, onun tələsməsi və ümidini kəsməsi necə olar?” — dedim. O da: ”İstədim vermədi, dua etdim qəbul olunmadı, deyar” — dedi.

İbn Quseyt: “Səid İbn Müseyyibdən də  Aişənin (radiyAllahu anhə) dediyi kimi eşitdim” -demişdir.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Həsən, o da İbn Ləhiadan, o da Bəkr İbn Amrdan, o da Əbu Əbu Əbdurrəhman əl-Hubulidən, o da Abdullah İbn Amrdan rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Qəlblər qablar kimidir, bəzisi bəzisindən daha dərindir. Buna görə də ey insanlar, Allahdan istədiyiniz zaman qəbul olunacağına qəti şəkildə inanaraq istəyin. Çünki bir qul, qafil qəlbin səthi ilə dua edərsə, duası qəbul olunmaz”.

İbn Mərdəveyh demişdir: “Bizə Muhamməd İbn İshaq İbn Əyyub, ona  da Bağdadda İshaq İbn İbrahim İbn Ubey İbn Nafi İbn Mədiyakrib, ona da Ubey İbn Nəfi, ona da Əbu Nafi İbn Mədiyakrib belə rəvayət edir: Mən orada idim, Aişə (radiyAllahu anhə) Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)“Mənə yalvaranın duasını yalvardığı vaxt qəbul edərəm.” ayəsi haqqında soruşdu. O da: “Ey Rəbbim, Aişənin sualına cavab ver” — dedi. Həmin an Cəbrayıl endi və dedi: “Allah sənə salam deyir. Bu, yaxşı niyyatli və təmiz qəlbli qulumdur ki, “Ey Rəbbim” deyar. Mən də: “ləbbeyk” — deyarəm və həmin an ehtiyacını qarşılayəram.” Bu hədis bu rəvayətlə qəribdir.

İbn Mərdəveyh, əl-Kəlbidən, o da Əbu Salehdən, o da İbn Abbasdan, o da Cabir İbn Abdullahdan rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)“Qullarım səndən Mənim barəmdə soruşsalar, Mən (onlara) yaxınam, Mənə yalvaranın dua-sını yalvardığı vaxt qəbul edərəm” ayəsini oxudu və: “Allahım duanı əmr etdin və qəbulunu vəd etdin. Ləbbeyk Allahım, ləbbeyk, ləbbeyk, Sənin ortağın yoxdur. Ləbbeyk, həmd və nemət Sənindir. Mülk Sənindir. Ortağın yoxdur. Şahidlik edirəm ki, Sən birsən, təksən, samədsən, doğmadın, doğulmadın. Sənin heç bir tayın bərabərin də yoxdur. Şahidlik edirəm ki, vədin haqdır, Səninlə görüşmək haqdır, cənnət haqdır, cəhənnəm haqdır, qiyamət mütləq qopacaqdır, onda şübhə yoxdur. Sən qəbirdə olanları dirildəcəksən” — dedi.

Hafiz Əbu Bəkr əl-Bəzzar demişdir: Bizə Həsən İbn yəhya əl Əzdi ilə, Muhamməd İbn yəhya əl Qutai, hər ikisi də, Həccac İbn Minhaldan, o da Saleh Murridən, o da Həsəndən, o da Ənəsdən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Allah Təala buyurur: Ey Adəm oğlu, bir şey vardır ki, o sənindir, bir şey vardır ki, o Mənimdir, bir şey də vardır ki, səninlə Mənim aramda ortaqdır. Mənim olan budur: Mənə ibadət edəsən, heç bir şeyi mənə ortaq qoşmayəsan. Sənin olan isə, nə əməl etsən onu sənə əskiksiz verərəm. Aramızda ortaq olan isə, səndən dua, Məndən qəbul etməkdir.”

Allah təalanın duayə təşviq edən bu ayəni, orucun hökmləri arasında zikr etməsində, oruc sayı tamamlandığı zaman, hətta Ramazan bayramında da var gücünlə dua etməyə yönəltmə var. Necə ki, İmam Əbu Davud Tayəlisi də “Musnəd” əsərində belə rəvayət etmişdir: Bizə Əbu Muhamməd əl-Məlikiy, o da Amr İbn Şueyb İbn Muhamməd İbn Abdullah İbn Amrdan, o da atasından, o da babası Abdullah İbn Amrdan rəvayət edir ki, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm)onun belə dediyini eşitdim: “Oruclunun iftar vaxtında etdiyi dua məqbuldur.” Bu səbəbdən də Abdullah İbn Amr iftar zamanı ailəsini və uşaqlarını çağırar və dua edərdi.

Əbu Abdullah Muhamməd İbn yəzid İbn Macə “Sunən” adlı əsərində belə rəvayət etmişdir: “Bizə Hişam İbn Ammar, o da Vəlid İbn Müslimdən, o da İshaq İbn Abdullah əl Mədənidən, o da Ubeydullah İbn Əbu Muleykədən, o da  Abdullah İbn Amrdan rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Oruclunun iftar saatında bir duası var ki, o rədd edilməz.”   Ubeydullah İbn Əbi Muleykə rəvayət edir ki, Abdullah İbn Amrın iftar edərkən belə dediyini eşitdim: “Allahım Səndən hər şeyi əhatə edən rəhmətinlə məni bağışlamanı istəyirəm”.

İmam Əhmədin “Musnəd” əsərində, Tirmizi, Nəsai və İbn Macənin “Sünən” adlı əsərlərində Əbu Hureyrə rəvayət edir ki Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)demişdir: “Üç kimsə vardır ki, duaları geri çevrilməz: ədalətli başçı, iftar etməkdə olan oruclu və məzlum. Allah onun bədduasını qiyamət günündə buludların üzərinə qaldırar, ona göyün qapıları açılar. O buyurar: “İzzət və Cəlalıma and olsun ki, bir müddət sonra olsa da sənə yardım edəcəyam”.

Bu, Allahdan müsəlmanlara verilən rüsxətdir və İslamın əvvəlində olan hökmü aradan qaldırmaqdır. Çünki o zamanlar onlaraiftardan sonra İşa namazına və yaxud ondan oncə yatana qədər yemək-içmək və yaxınlıq etmək halal idi. Nə vaxt yuxuya gedərdisə yaxud İşanı qılardısa, ertəsi günün axşamına qədər ona yemək-içmək və yaxınlıq etmək haram olurdu. Buna görə çox çətinlik çəkirdilər. Burada keçən “rafəs” kəlməsi cinsi əlaqə deməkdir. Bunu İbn Abbas, Əta, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Tavus, Səlim İbn Abdullah, Amr İbn Dinar, Həsən, Qatadə, Zuhri, Dəhhaq, İbrahim Nəxai, Suddi, Əta əl-Xorasani və Muqatil İbn Həyyan demişlər.

“Onlar sizin üçün bir libas, siz də onlar üçün bir libassınız” İbn Abbas, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Həsən, Qatadə, Suddi və Muqatil İbn Həyyan demişlər: “yəni, onlar sizin üçün rahatlıq, siz də onlar üçün rahatlıqsız.”

Rabi İbn Ənəs də: “Onlar sizin örtüyünüz, sizdə onların örtüyüsünüz”- demişdi. Xülasə, kişi ilə qadın biri-birinə qarışar, təmasda olar, yan-yana yatarlar. Ramazan gecəsi onlara yaxınlıq etmək rüsxətinin verilməsi, çətinlik və sıxıntıdan qurtulmaqları üçün münasib idi. Şair demişdi:

yataq yoldaşı arvadının boynunu burduğu zaman,

O da cavab verib kişiya libas olur.

yuxarıda Muazın uzun hədisində keçən hadisə bu ayənin nazil olmasına səbəb olmuşdur. Abu İshaq, Bəra İbn Əzibdən bucür rəvayət etmişdir: Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabələri orucu açmadan öncə yuxuya getdikdə, ertəsi günün axşamına qədər yeməzdilər. Qeys İbn Sırmah əl-Ənsari oruc idi. Həmin gün öz sahəsində işləyirdi. İftar vaxtı zövcəsinə: “yeməya nə isə var?” deya soruşdu.O: “yoxdur, amma gedib sənin üçün bir şey axtararam” dedi. Sırma fikrə getdi və yatdı. Zövcəsi gəlib onu yatmış gördükdə: “Hayıf səndən, yatdınmı?”- dedi. Günorta vaxtı Sırma özündən getdi. Bunu Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) danışdı. Bu səbəbdən “Orucluq gecəsi zövcələrinizlə yaxınlıq etmək sizə halal edildi. Dan yeri söküləndə ağ sap qara sapdan seçilənə qədər yeyin-için” ayəsi nazil oldu. Buna çox sevindilər. BuxaridəAbu İshaq bucür rəvayət edir: Bəranın bucür dediyini eşitdim: Ramazan orucu əmr ediləndə, ay boyu qadınlara yaxınlaşmazdılar. Bəzi kişilər dözə bilməyib bunu gizlin edərdilər. Allah Təala: “Allah bilir ki, siz öz nəfsinizin tələbinə dözə bilmirsiniz. Elə buna görə də O, tövbənizi qəbul edib sizi bağışladı” ayəsini nazil etdi. Əli İbn AbuTalha, İbn Abbasın bucür dediyini rəvayət etmişdir: Müsəlmanlara Ramazan ayında İşa namazını qıldıqlarından sonra ertəsi günün axşamına qədər qadınlar və yemək haram idi. Sonra bəzi müsəlmanlar işa namazından sonra qadınlara yaxınlaşdılar və yemək yedilər. Ömər İbn Xəttabda onlardan idi. Bu barədə Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) şikayət etdilər. Bu səbəbdən Allah Təala: “Elə buna görə də O, tövbənizi qəbul edib sizi bağışladı. Artıq onlara yaxınlaşın” ayəsini endirdi. Avfi İbn Abbasdan eynisini rəvayət etmişdi.

Musa İbn Uqbə,Kureybdəno da İbn Abbasdan onun bucür dediyini rəvayət etmişdi: İnsanlar orucun hökmləri enmədən öncə yeyar-içər qadınlarla yaxınlıq edərdilər. Biri yatdığı halda ertəsi günün axşamına qədər yeməz, içməz və arvadına yaxın durmazdı. Bizə çatdığına görə Ömər İbn Xəttab yatdıqdan sonra və oruc ona vacib olduqdan sonra zövcəsinə yaxınlaşdı. Sonra Peyğəmbərin (salləllahualeyhi və səlləm) yanına gəlib: “Etdiyim əmələ görə Allaha və sənə şikayət edirəm”- dedi. O dedi: “Nə etdin?” Ömər dedi: Nəfsim məni təhrik etdiyatdıqdan sonra zövcəmlə yaxınlıq etdim, orucda tutmaq istəyirəm. İddiayə görə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) “Sən belə şey etməzdin” demişdir. Buna görə “Orucluq gecəsi zövcələrinizlə yaxınlıq etmək sizə halal edildi” ayəsi nazil oldu.

Səid İbnəbuƏrubə, o da Qeys İbn Səddən, o da Əta İbn əbuRəbahdan, ƏbuHureyrənin “Orucluq gecəsi zövcələrinizlə yaxınlıq etmək sizə halal edildi. Sonra gecəyadək orucunuzu tamamlayın” ayəsi barəsində bucür dediyini rəvayət etmişdi: Müsəlmanlara bu ayə nazil olmadan öncə, axır namaz olan İşanı qılan kimi, axşam iftara qədər yemək içmək və qadın haram idi. Ömər İbn Xəttabİşa namazından sonra zövcəsinə yaxınlaşdı.Sırma İbn  Qeys əl-Ənsarinində məğribi qıldıqdan sonra yuxusu gəldi. O da yeməkdən doymadan yatdı. Oyananda Rəsululllah (salləllahu aleyhi və səlləm) artıq işanı qılmışdı. Qalxdı yedi və içdi. Səhər Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib bu barədə xəbər verdi. Buna görə Allah Təala “Orucluq gecəsi zövcələrinizlə yaxınlıq etmək sizə halal edildi-burada keçən “rəfəs” kəlməsi qadınlarla cinsi əlaqə deməkdir — Onlar sizin üçün bir libas, siz də onlar üçün bir libassınız. Allah bilir ki, siz öz nəfsinizin tələbinə dözə bilmirsiniz.– yəni, qadınlarla yaxınlıq edir və İşadan sonra yeyib-içirsiniz — Elə buna görə də O, tövbənizi qəbul edib sizi bağışladı. Artıq onlara yaxınlaşın və Allahın sizin üçün bəyandiyinə nail olmağa çalışın– yəni, övlad —Dan yeri söküləndə ağ sapqara sapdanseçilənə qədər yeyin-için. Sonra gecəyadək orucunuzu tamamlayın” ayəsini nazil etdi. Bu da Allahdan bağışlanma və rəhmətdir.

Hişam, o da Hüseyn İbn Əbdurrəhmandan, o da Əbdurrəhman İbn Əbueylədən demişdi: Ömər İbn Xəttab qalxıb dedi: Ey Rəsulullah, dünən gecə kişi zövcəsindən istədiyini məndə zövcəmdən istədim. O yatdığını söylədi. Mənə naz etdiyini sandım və onunla oldum. Ömər haqqında “Orucluq gecəsi zövcələrinizlə yaxınlıq etmək sizə halal edildi” ayəsi nazil oldu.

Şubə, Amr İbn Mürrədən, o da İbn Əbueylədən rəvayət etmişdir.

Əbu Cəfər İbn Cərir demişdi: Mənə Əl-Musənnə, o da Suveyddən, o da İbn Mubarakdən, o da İbn Ləhiyadən, o da Sələmə oğullarının mövlası Musa İbn Cubeyrdən, o da Abdullah İbn Kəb İbn Malikdən, o da atasındanbelə rəvayət etmişdi: İnsanlara Ramazan ayında oruc tutub axşam yatdıqları halda, yemək içmək və qadınlar haram idi. Bu ertəsi günə qədər davam edirdi.Ömər İbn Xəttab bir gecə Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) yanından söhbətdən gəldi. Zövcəsini yatmış görüb onunla yaxınlıq etmək istədi. O: “Mən yatmışdım”- dedi. Ömər də: “Sən yatmamışdın” — dedi və onunla yaxınlıq etdi. Kəb İbn Məlik də eynisini etmişdi. Ömər İbn Xəttab səhər tezdən Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) yanına gedib bu haqda xəbər verdi. Buna görə Allah Təala: “Orucluq gecəsi zövcələrinizlə yaxınlıq etmək sizə halal edildi” ayəsini nazil etdi.

Mucahid, Əta, İkrimə, Suddi, Qatadə və digərlərindən bucür rəvayət edilmişdi. Ömər İbn Xəttab, Sırma İbn Qeys və onlar kimi edənlər ayənin nazil olmağına səbəb oldular. Bununla rəhmət, rüsxət və yumşaqlıq olaraq bütün gecə yemək-içmək və cinsi əlaqə mübah edildi.

“Allahın sizin üçün yazdığına nail olmağa çalışın”: Əbu Hureyrə, İbn Abbas, Ənəs, QadiŞureyh, Mucahid, İkrimə, Səid İbn Cubeyr, Əta, Rəbi İbn Ənəs, Suddi, Zeyd İbn Əsləm, Həkəm İbn Utbə, Muqatil İbn Həyyan, Həsən Bəsri, Dəhhaq və digərləri:“Allahın yazdığı” uşaq demək – söyləmişlər.

Abdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm: “Allahın yazdığına nail olmağa çalışın” cinsi əlaqədir demişdi.

Amr İbn Malik əl-Bəkri, Əbu Cəvzəidən o da İbn Abbasdan: “Allahın yazdığı”QədrGecəsidir – dediyini nəql etmişdir. Bunu İbn Əbu Hatim ilə İbn Cərir rəvayət etmişlər.

Əbdurəzzaq demişdi: Bizə Mamər, o da Qatadənin bucür dediyini rəvayət etmişdi: “Allahın sizə yazdığı rüsxətə nail olmağa çalışın.” Səid, Qatadədən belə rəvayət etmişdir: “Sizə halal etdiyini.”

yenə Əbdurəzzaq demişdi: Bizə İbn Uyeynə, o da Amr İbn Dinardan, Əta İbn ƏbuRabahınbelə dediyini rəvayət etmişdi: İbn Abbasdan soruşdum: Sən bu ayəni “vəbtəğu” oxuyursan yoxsa “vəttəbiu”? O dedi: “İkisindən hansını istəyirsən oxu.Amma birinci oxunuşu tövsiya edirəm.”

İbn Cərir də, ayənin ümumi olduğunu və bütün bunları özündə əhatə etdiyini seçmişdir.

“Sübh çağında ağ sapqara sapdanseçilənə qədər yeyin-için. Sonra gecəyadək orucunuzu tamamlayın”: Allah Təala cinsi əlaqənin sərbəstliyi ilə bərabər bütün gecələri — səhərin aydınlığı gecənin qaranlığından ayrılıncayə qədər — yeməyi və içməyi mübah etdi. Bunu ağ sapı qara sapdan ayrıncayə qədər şəklində ifadə etdi. “Dan yeri” deməklə qarışıqlıq aradan qalxdı. Necə ki, imam AbuAbdullah Buxarinin rəvayət etdiyi hədisdə deyilmişdi: Mənə İbn əbu Məryam, o da Abu Ğassan Muhəmməd İbn Mutarrifdən, o da Abu Həzimdən, Səhl İbn Saadınbelə dediyini rəvayət etmişdi: “ağ sapqara sapdanseçilənə qədər yeyin-için” sözləri nazil olanda, “Dan yeri” ifadəsi enməmişdi. Bəziləri oruc tutarkən ayəqlarına ağ və qara sap bağlayərdılar. Onların ikisini də aydın görənə qədər yeyib içərdilər. Allah Təalasonra “Dan yeri”kəlamını nazil etdi və onlar bunun gecə ilə gündüz olduğunu bildilər.

İmam Əhməd demişdi: Bizə Huşeym, o da Hüseyndən, o da Şəbidən Ədiy İbn Hatimin belə dediyini rəvayət etmişdi: “ağ sapqara sapdanseçilənə qədər yeyin-için” ayəsi nazil olanda, biri ağ biri qara olmaqla(həm buxov həm də baş geyimi kimi istifadə edilən) iki çatı götürdüm və onlara əsaslandım. Onları yastığımın altına qoydum. Onlara baxırdım. Ağ qaradan seçilən kimi yemək içməyi saxladım. Səhər açılan kimi Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gedib etdiyimi ona danışdım. O dedi: “O zaman səni yastığın çox genişdir, o sadəcə gündüzün aydınlığı və gecənin qaranlığıdır.” Buxari ilə Muslim bunu “Səhih” əsərlərində Adiy yolu ilə başqasından da rəvayət etmişlər.

“O zaman sənin yastığın çox genişdir” sözünün mənası budur: Əgər yastığın genişliyi aşağıdakı izahdakı kimi gündüzün ağlığı və gecəni qaranlığı olan ağlıq və qaralığı sığacaq qədərdirsə, şərq və qərb arası qədər enli olmağı gərəkdir. Buxarinin rəvayətində bu şəkildə təfsir edilmişdi. Bizə Musa İbn İsmayıl, o da ƏbuƏvanədən, o da Hüseyndən Şabinibelə dediyini rəvayət etmişdi: Adiy bir ağ vəbir qara çatıgötürdü. Gecənin bir hissəsindən sonra baxdı, onları ayıra bilmədi. Səhər açılanda dedi: “Ey Rəsulullah, bunları yastığımın altına qoydum.”O buyurdu: “Əgər ağ və qara sap yastığının altındadırsa, həqiqətən bu halda sənin yastığın çox genişdi.” Bəzi rəvayətlərdə “boynun enlidir” şəklində gəlmiş və o, düşüncəsiz kimi təfsir edilmişdi ki, bu zəif bir ehtimaldır. Əksinə birinci izaha qayıtmaq lazımdır. Çünki yastığı enli olanın boynuda enli olur. Allah ən doğrusunu biləndir. Bunu bir daha Buxarinin rəvayəti izah edir: Bizə Quteybə, o da Cərirdən, o da Mutarrifdən, o da Şabidən rəvayət etmişdi ki, Adiy İbn Hatim demişdi: Ey Rəsulullah “ağ sapı qara sapdan” nə deməkdir? Bildiyimiz iki sapdır? Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) dedi: “Həqiqətən bu iki sapa baxırsansa, boynun çox enlidir. Xeyr, əksinə o gecənin qaranlığı ilə gündüzün ağlığıdır.”

Allah Təalanın dan yeri sökülənə qədər yeməyi sərbəst etməsi,səhura qalxmağın mustəhəb olduğuna dəlildir. Çünki o rüsxət bölümündəndi və onu etmək bəyənilən bir əməldir. Bunun üçün səhura qalxmağa təşviq etmək Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) sünnətinə görə sabit olmuşdu.Çünki o, rüsxət bölümündəndi vəediləsi işdir. İki “Səhih”-də Ənəsdənbelə rəvayət edilmişdi: Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) dedi: “Səhura qalxın, çünki səhurda bərəkət var.” Səhih Müslimdə Amr İbn Asdan Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) belə dediyi rəvayət edilmişdi: “Bizim orucumuzlaəhli kitabın orucu arasında olan fərq səhur yeməyidir.”

İmam Əhməd demişdi: Bizə İshaq İbn İsa İbn Tabba, o da Əbdurrəhman İbn Zeyddən, o da atasından, o da Ata İbn yasardan, o da Əbu Səiddən Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Səhuru yemək bərəkətdir, bir udum su ilə də olsa, onu buraxmayın. Çünki Allah və mələkləri səhura qalxanlara dua edərlər.”

Səhura təşviq edən çoxlu hədislər varid olmuşdu. Su üçün yemək ifadəsi, yeyanlərə bənzətmək üçün istifadə olunub. Onu dan sökülənə qədər uzatmaq müstəhəbdir. İki “Səhih” əsərlərində Ənəs İbn Malik,Zeyd İbn Səbitdəndemişdi: Rəsulullah (salləlahualeyhi və səlləm) ilə birgə səhur etdik sonra namaza durduq. Mən Zeydə dedim: “Azanla səhur arasında nə qədər vaxt var idi?” O: “Əlli ayə oxunacaq qədər” – deya cavab verdi.

İmam Əhməd demişdi: Bizə Musa İbn Davud, o da İbn Ləhyadən, o da Səlim İbn Ğeylandan, o da Suleyman İbn əbu Osmandan, o da Adiy İbn Hatim əl-Himsiydən, o da Əbu Zərdən Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Ümmətim iftarı tələsdiribsəhuru gecikdirərsə, davamlı şəkildə xeyir içində olar.” Bir çox hədisdə Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) səhura Mubarak qida demişdi. İmam Əhməd, ən-Nəsai və İbn Macənin,Həmməd İbn Sələmədən, o da Asim İbn Bəhdələdən, o da Zir İbn Hubeyşdən nəql etdikləri hədisdə Huzeyfəİbn yamən demişdi: “Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) ilə səhur etdik, gündüz yaxınlaşırdı, amma günəş hələ doğmamışdı.” Bu, Asim İbn Əbun-Nucudun tək başına rəvayət etdiyi hədisdir. Bunu ən-Nəsai demişdi və məqsəd gündüzünyaxınlaşmasını bildirmək idi. Necə ki, Allah Təala buyurur: “vaxtı bitdikdə onları müvafiq olaraq saxlayın və yaxud onlardan müvafiq qaydada ayrılın” (Talaq, 2) yəni,iddə dövrünün bitməsinə yaxınlaşdılar ya onları saxlayın yada onlardan ayrılın. Bu deyimi səhuretdiklərinə və danın sökülməsinin dəqiq bilməmələrinəaid etmək lazımdır. Hətta bəziləri sökülmüş kimi zənn edib, bəziləri isə dəqiq bilməyiblər. Bəzi sələflərdən şəfəq yaxınlaşdığı zaman səhur etdikləri barəsində rəvayətlər var. Eynisi Əbu Bəkr, Ömər, Əli, İbn Məsud, Huzeyfə, Əbu Hüreyrə, İbn Ömər, İbn Abbas və Zeyd İbn Sabitdən rəvayət edilmişdi. Bu bir çox tabiinlərdən də rəvayət edilmişdi. Onlardan, Muhammad İbn Əli İbn Hüseyni, ƏbuMicləzi, İbrahim Nəxaini, Əbud-Duhanı,ƏbuVaili və digərlərini qeyd etmək olar. Bunlar İbn Məsud, Ata, Həsən, Həkəm İbn Uyeynə, Mucahid, Ürvə İbn Zubeyr, ƏbuŞasai Cabir İbn Zeydintərəfdarlarıdır.Aməş və Mamər İbn Rəşid də eyni fikirdədir. Bizdə bunun sənədlərini xüsusi olaraq Oruc kitabında yazdıq. Allaha Həmd olsun.

Əbu Cəfər İbn Cərirtəfsirindəonlardan birindən: “Günəş batmaqla iftar edilirsə, günəş doğmaqla da imsak vacib olur”sözlərini dediyini rəvayət etmişdi.

Mən deyirəm: Heç bir elm adamının bunu qəbul edəcəyini və onunla gedəcəyini zənn etmirəm. Çünki Quranın “ağ sapqara sapdanseçilənə qədər yeyin-için” ayəsindəki əmrinə müxalifdir. İki “Səhih” əsərlərində Qasımın Aişədən rəvayət etdiyi hədisdə Rəsulullah (salləlahu aleyhi və səlləm) demişdi: “Bilalın azanı sizin səhurunuza mane olmasın. Çünki o gecə nida edir. Siz, İbn Ummu Məktumun azanını eşidənə qədər yeyin için. Çünki o dan sökülmədən oxumaz.” Sözlər Buxariya aiddir.

İmam Əhməd demişdi: Bizə Musa İbn Davud, o da Muhammad İbn Cabirdən, o da Qeys İbn Talqdan, o da atasından, Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Şəfəq üfüqdə dikinə yüksələn deyil, üfüqün eninə yayılan qırmızıdı.” Bunu Tirmizi rəvayət etmişdi. Sözləri budur: “yeyin için yuxarı doğru yüksələn ağartı sizi çaşdırmasın, üfüq qızarana qədər yeyin, için.”

İbn Cərir demişdi: Bizə Muhəmməd əl-Musənnə, o da Əbdurrəhman İbn Mehdidən, o da Şubədən, o da Quşeyroğullarından olan şeyxdən, o da Səmurə İbn Cundəbdən Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) dediyini rəvayət etmişdi:“Bilalın azanı və bu ağartı sizi aldatmasın. Şəfəq sökülüncəya qədər yeyin için.” Sonra bunu Şubə və digərlərindən, onlarda Savadəh İbn Hanzaladan, o da Səmurədən Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Nə Bilalın azanı, nə də dikinə yüksələn şəfəq sizi səhurdan etməsin, əsil şəfəq üfüqdə eninə yayılandır.”

Deyir ki, mənə yaqub İbn İbrahim, o da İbn Uleyyadən, o da Abdullah İbn Səvadəh əl-Quşəyridən, o da atasından, o da Səmurə İbn Cundəbdən, Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) dediyini rəvayət etmişdi: “Sizi nə Bilalın azanı, nə də ki səhərin dikinə işıq saçması aldatmasın, şəfəq yayılan qızıllıqdır.” Bunu Muslim “Səhih” əsərində Zuheyr İbn Hərbdən, o da İsmayıl İbn İbrahimdən yəni, İbn Uləyyadən eyni şəkildə rəvayət etmişdi.

İbn Cərir demişdi: Bizə İbn Humeyd, o da İbn Mubarakdən, o da Suleyman ət-Teymidən, o da Əbu Osman ən-Nəhdidən, o da İbn Məsuddan Rəsulullahın (salləlahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Bilalın azanı sizlərdən birinin səhuruna qətiyyan mane olmasın – və ya Bilalın nidası dedi – çünki Bilal gecə azan oxuyur – və ya sizlərdən yatanları oyatmaq, ayəq üstə olanları isə geri qayıtmaları üçün nida edir. Bu cür və bu cür demək və hətta bu cür demək fəcrdən deyil.” Bunu başqa bir yolla da ət-Teymidən rəvayət etmişdi.

Mənə Həsən İbn Zubriqan ən-Nəxai, o da Əbu Umasədən, o da Muhəmməd İbn əbu Zibdən, o da Haris İbn Əbdurrəhmandan, o da Muhəmməd İbn Əbdurrəhman İbn Səvbandan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: «İki fəcr var. Canavarın quyruğu kimi dik olan – heç nəyi haram etməz. Əsil şəfəq üfüqdə yayılandı, o namazı halal, yeyib-içməyi isə haram edər.» Bu mürsəl ceyyid hədisdir.

Əbdurrəzzaq demişdi: Bizə İbn Cureyc, o da Atadan, o da İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: «Onlar iki fəcrdir: Göyə döğru yüksələn, o nə bir şeyi nə halal edər nə də haram edər. Amma dağların başında parlayən fəcr, məhz o, su içməyi haram edər.» Əta demişdir: «Göyə dikinə qalxırsa, onun qalxması göydə uzununa getməsidir,  həqiqətən də o, nə oruc üçün su içməyi, nə namazı haram etməz. Onunla həcc də fövt edilməz. Amma dağların başına yayılırsa, oruc üçün içməyi haram edər, həcc də fövt edilər.» Bu, İbn Abbas ilə Ətayə çatan sağlam bir sənəddir. Bir çox sələflərdən də bu cür rəvayət edilmişdi. Allah onlara rəhmət etsin.

Məsələ: Allah təalanın, oruc tutmaq istəyanə mübah etdiyi cinsi əlaqəni, yeməyi və içməyi fəcrlə sona çatdırmasıdır. Buradan dəlil götürülür ki, cənabət halında səhərə çıxan qüsl alır və orucunu tamamlayır. Bunda onun üçün heç bir sıxıntı yoxdur. Bu, dörd məzhəb ilə sələf və xələfin cumhur alimlərin fikridir. Çünki Buxari və Muslim Aişə və Ummu Sələmədən rəvayət etmişlər ki, onlar ikisi belə demişlər: «Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) yuxuda deyil, cinsi əlaqədən cənabət halında səhərə çıxardı, sonra qüsl alıb oruc tutardı.» Bu iki hədisçiya görə Ummu Sələmədən olan hədisdə: «Sonra orucunu pozmazdı, qəzada etməzdi» — deyilmişdi.

Səhih Müslimdə Aişə demişdi: «Bir nəfər Rəsulullaha (salləlahu aleyhi və səlləm)  dedi: Ey Allahın Rəsulu, namazın vaxtı çatır mən isə cunubluyam , oruc tuta bilərəm? O cavab verdi: Mənə də namazın vaxtı çatarkən cunublu oluram, mən oruc tuturam. Adam dedi: Sən bizim kimi deyilsən. Allah sənin keçmiş və gələcək günahlarını bağışlamışdı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  dedi: Allaha and olsun ki, mən Allahdan ən çox qorxanınız və çəkindiyim şeyləri ən çox biləniniz olmağı umuram.»

İmam Əhmədin rəvayət etdiyi hədisə gəlincə: Bizə Əbdurəzzaq, o da Mamərdən, o da Həmmamdan, o da Əbu Hureyrədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) dediyini rəvayət etmişdi: «Sübh namazının azanı oxunarkən biriniz cənabət halında olsa, o gün oruc tutmasın.» Bu, sənədi ceyyid hədisdir. Görüldüyü kimi «İki Səhih» əsərin şərtinə də uyğundu. O, «İki Səhih” əsərində Əbu Hureyrədən, o da Fadl İbn Abbasdan, o da Peyğəmbərdən (salləlahu aleyhi və səlləm) rəvayət edilmişdi. Ən-Nəsainin “Sunən” əsərində ondan, o da Usamə İbn Zeyddən, o da Fadl İbn Abbasdan mərfu olmayəraq rəvayət edilmişdi. Bəzi alimlər buna görə hədisi qüsurlu hesab etmişlər. Bəziləri də hədisi qəbul edib, onu Əbu Hureyrə, Səlim, Ata, Hişam İbn Ürvə və Həsən Bəsridən nəql etmişlər. Bəziləri də fərq qoyaraq: «Aişə və Ummu Sələmədən nəql olunan hədisə əsasasən yuxuda cunub olanın üzərində heç nə yoxdur, lakin bilərəkdən cunub halında səhərə çıxanın Əbu Hureyrənin hədisinə görə orucu yoxdur» — demişlər. Bu, Urvə, Tavus və Həsəndən rəvayət edilmişdir. Bəziləri fərzlə nafilə orucunu fərqləndirərək: «Fərzləri tamamlayər və qəza edər, nafilədə isə zərər yoxdur.» – demişlər. Bunu Səuri Mansurdan o da İbrahim Nəxaidən rəvayət etmişdi. Həsən Bəsridən də bu şəkildə rəvayət edilmişdi. Bəziləri Əbu Hureyrənin hədisinin Aişə və Ummu Sələmə hədisi ilə nəsx olunduğunu iddia etmişlər. Amma bunun tarixi bəlli deyil. İbn Həzm də onun bu ayə ilə mənsux olduğunu iddia etmişdi. Bu isə həmçinin uzaq bir görüşdü. Hətta çox uzaqdı. Çünki tarixi məlum deyil, əksinə tarixdən bəlli olan bunun ziddinə dəlalət edir. Digərləri də, Əbu Hureyrənin hədisindəki «orucu yoxdur» sözlərini, orucu kamil deyil, mənasında yozmuşlar. Çünki Aişə və Ummu Sələmənin hədisi bunun icazəli olduğunu göstərir. Bu məslək, bütün fikirlərin içində ən yaxın və ən geniş olanıdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Sonra gecəyadək orucunuzu tamamlayın”: Bu da şəriət hökmü olaraq günəş batarkən iftarı tələb edir. Necə ki, iki “Səhih” əsərlərində möminlərin əmiri Ömər İbn Xəttabdan Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi rəvayət edilmişdi: «Əgər gecə bu tərəfdən gəlsə və gündüz də bu tərəfdən getsə, oruclu iftar etmişdi.»

Səhl İbn Sad əs-Səidi, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)  belə dediyini rəvayət etmişdi: «İnsanlar iftarı tələsdirdikcə davamlı şəkildə xeyir içində olarlar.»

İmam Əhməd demişdi: Bizə Valid İbn Muslim, o da Əuzaidən, o da Qurra İbn Əbdurrəhmandan, o da Zuhridən, o da Əbu Sələmədən, o da Əbu Hureyrədən Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: «Əziz və Cəlil olan Allah buyurur: Ən sevdiyim qullarım iftarı tələsdirənlərdir.» Bunu Tirmizi başqa bir yolla Əuzaidən eyni şəkildə rəvayət etmiş və həsən qərib hədisdir, demişdi.

İmam Əhməd demişdi: Bizə Affan, o da Ubeydullah İbn İyaddan, o da İyad İbn Ləqitdən, o da Bəşir İbn Xasasiyyənin zövcəsi Leylanın belə dediyini rəvayət etmişdi: İki gün iftar etmədən ardıcıl oruc tutmaq istədim. Bəşir mənə mane oldu və Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)  bunu qadağan etdiyini söylədi. O dedi: «Bunu xristianlar edər. Siz isə Allahın əmr etdiyi kimi tutun və “Sonra gecəyadək orucunuzu tamamlayın.” Elə ki, gecə oldu iftar edin.»

Hafiz İbn Asakir rəvayət etmişdi: Bizə Bəkr İbn Səhl, o da Abdullah İbn yusufdan, o da yəhya İbn Həmzədən, o da Səvr İbn yəziddən, o da Əli İbn Əbu Talhadan, o da Abdulməlik İbn əbu Zərdən rəvayət etmişdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) iki gündüz bir gecə ara vermədən oruc tutdu. Onun yanına Cəbrayil gəldi: Allah bu fasiləsiz orucu qəbul etdi, səndən sonra heç kəsdən qəbul etməyəcək. Çünki Allah Təala “Sonra gecəyədək orucunuzu tamamlayın” buyurdu. Bu səbəbdən gecədən sonra oruc yoxdu. Mənə fəcrdən əvvəl vitr namazını əmr etdi.» Bu, eyibsiz bir sənəddir. Bunu tarix kitabında, Abdulməlik İbn Əbu Zərin tərcümeyi-halından daNisərkən varid etmişdir.

Buna görə səhih hədislərdə  visal orucu qadağan edilmişdi. O da bir günün orucunu növbəti günə birləşdirərək tutulan və arasında heç bir şey yeyilməyan orucdur.

İmam Əhməd demişdi: Bizə Abdurrəzzaq, o da Mamərdən, o da Zuhridən, o da Abu Sələmədən Abu Hureyrənin belə dediyini rəvayət etmişdi ki, Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm) ): «Visal orucunu tutmayın» – buyurmuşdu. Onlar dedilər: Ey Rəsulullah, sən ki, bunu edirsən. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  dedi: «Mən sizin kimi deyiləm, mən gecələyirəm, Rəbbim məni yedirdir və içirdir.» yenə visal orucunu tərk etmədilər, o  da onlarla birgə iki gün iki gecə visal orucu tutdu sonra hilalı gördülər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: «Əgər hilal geciksəydi sizin üçün artırardım.» Sanki onlara gözdağı vermək istəyirdi. Bunu Buxari ilə Muslim “Səhih” əsərlərində Zuhridən rəvayət etmişlər. yenə ikisi visal orucunun qadağasını Ənəs, İbn Ömər və Aişədən nəql olunan hədislərdən təxric etmişlər. Aişə deyir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  onlara mərhəmət olaraq visal orucunu qadağan etdi. Onlar: Sən tutursan dedilər. O isə dedi: «Mən sizin kimi deyiləm, Rəbbim məni yedirdib içirdir.» Qadağa bir neçə yolla ondan sabit olmuşdu. Visal orucunun Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) məxsus olması da öz təsdiqini tapmışdır. Buna görə ona qüvvət verilir və kömək göstərilirdi. Görünən budur ki, onun yeyib içməsi hissi deyil, mənəvi idi. yoxsa yediyi halda visal orucu tuta bilməzdi. Şair deyir:

O qadın məhz səni yad etdi deya

Nə su içə bildin, nə yemək yeya

Amma  kim günəş batandan sonra səhərə qədər heç nə yemək istəməsə, bu onun şəxsi işidir. Necə ki, Əbu Səid əl-Xudridən nəql olunan hədisdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdi: «Visal etməyin, etsəniz də səhərə qədər edin.» Onlar: Ey Rəsulullah sən ki, edirsən — dedilər. O da: «Mən sizin kimi deyiləm. Mənim yedirdənim var məni yedirdir, mənim içirdənim var məni içirdir.» Bunu iki şeyx “Səhih” əsərlərində təxric etmişlər.

İbn Cərir demişdi: bizə Əbu Kureyb, o da Əbu Nueymdən, o da Əbu İsrail əl-Əbsidən, o da Əbu Bəkr İbn Həfsdən, o da Hatib İbn əbu Bəltənin oğlunun anasından rəvayət etmişdi ki, o, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  səhur edərkən onun yanından keçirdi. Onu yeməya çağırdı. O da: Mən orucam — dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  soruşdu: «Necə oruc tutursan?» O, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm)  xatırlatdı. O buyurdu: «Muhamməd ailəsinin tutduğu visal hara, sənin tutduğun hara, səhurdan səhura.»

İmam Əhməd demişdi: Bizə Əbdurrəzzaq, o da İsraildən, o da Abdul Alədən, o da Muhammad İbn Əlidən, o da Əlidən rəvayət etmişdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm)  səhurdan səhura visal edərdi.

İbn Cərir, Abdullah İbn Zubeyr və digər sələflərdən bir neçə gün visal etdiklərini rəvayət etmiş və onların bunu ibadət üçün deyil, pəhriz üçün etdikləri yozumunu vermişdi. Allah ən doğrusunu biləndir. Bu qadağanın şəfqət babından olan yönəltmə kimi anlamaları ehtimalı da vardır. Necə ki, Aişəninrəvayət etdiyi hədisdə: «onlara mərhəmət olaraq»- deyilmişdir.

İbn Zubeyr, oğlu Amir və onların yolu ilə gedənlər bunu çətinliklə edərdilər. Çünki özlərində bunu edəcək qüvvət görürdülər. İlk dəfə oruc açarkən mədələri deşilməsin deya iftarı ərinmiş yağ və əzvayla açmaqları bildirilmişdi. Rəvayətə görə İbn Zubeyr yeddi gün iftar etmədən oruc tutardı, yeddinci gündə olduqca gümrah və sağlam olurdu.

Əbu Aliyə də demişdi: Allah Təala orucu gündüz fərz etmişdi, gecə vaxtı istəyan yeyar istəməyan yeməzdi.

“Məscidlərdə etikafda olduğunuz zaman onlarla yaxınlıq etməyin”: Əli İbn əbu Talha, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: Bu, Ramazan və qeyri Ramazan vaxtı məsciddə etikaf edənlərin haqqında nazil olmuşdur. Allah etikafdan çıxana qədər gecə və gündüz qadınlarla yaxınlıq etməyi haram etmişdi.

Dəhhaq demişdi: Adam etikaf zamanı məsciddən çıxır və istəsə yaxınlıq edirdi. Allah da: “Məscidlərdə etikafda olduğunuz zaman onlarla yaxınlıq etməyin” buyurdu. yəni, başqa yerdə deyil, məsciddə olduğunuzda etikaf zamanı qadınlarla yaxınlıq etməyin. Mucahid, Qatadə və digərləri də belə demişlər. Onlar bu ayə nazil olmazdan öncə bunu edərdilər. İbn əbu Hatim demişdi: İbn Məsud, Muhammad İbn Kəb, Mucahid, Əta, Həsən, Qatadə, Dəhhak, Suddi, Rəbi İbn Ənəs və Muqatil: «Etikafda qadınlara yaxınlaşmaz» — demişlər. Onlardan nəql etdiyi bu məsələdə alimlər ittifaq etmişlər. Belə ki, etikafa çəkilənə məsciddə etikaf etdiyi zaman qadınlar haram olur. Əgər bir ehtiyac üçün evə gedərsə, orada yalnız ayəqyoluna getmək yaxud yemək kimi ehtiyaclarını ödəyanə kimi qala bilər. Zövcəsini öpüb qucaqlayə bilməz. Etikafdan başqa heç nə ilə məşğul ola bilməz. Nə də xəstəni ziyarət edə bilməz. yalnız yol boyu onun barəsində soruşa bilər.

Etikaf fəsillərində onun təfsilatlı hökmləri vardır. Bunlardan bəzilərində alimlər icma bəzilərində isə ixtilaf etmişlər. Biz də bunlardan məsləhət bilinən hissəsinə oruc kitabının axırında izah verdik. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

Buna görə də fəqihlər yazdıqları kitablarda Qurana əsaslanaraq etikaf mövzusunu oruc kitabının sonunda açırlar. Çünki Allah etikafı orucdan sonra zikr etmişdi. Allah Təalanın etikafı orucdan sonra zikr etməsində, etikafın Ramazan ayının sonunda edilməsinə bir işarə vardır. Necə ki, sünnəyə görə sabitdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ölənə qədər Ramazan ayının son on gününü məsciddə etikafda keçirirdi. Sonra onun ardınca həyat yoldaşları etikaf etmişlər. Bunu iki şeyx möminlərin anası Aişədən təxric etmişdir.

İki “Səhih” əsərində deyilir ki, Safiyya bint Huyey məsciddə etikaf edən Peyğəmbəri (salləllahu aleyhi və səlləm) ziyarət edərdi. Onunla azacıq söhbət edib evinə getmək üçün qalxardı. Ziyarətlərin biri gecəya təsadüf etdi, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) onu evinə ötürmək üçün onunla birgə getdi. Evi, Mədinənin kənarında Usamə İbn Zeydin məhəlləsində idi. yolda ənsarlardan iki nəfərə rast gəldi, onlar Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) gördükdə tələsdilər. Bir rəvayətə görə gizləndilər, yəni Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) utandılar. Çünki ailəsi ilə idi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) onlara dedi: «Sakitləşin, bu Huyeyin qızı Safiyyadir.» yəni, tələsməyin, bilin ki, o Safiyya bint Huyeydir, mənim həyat yoldaşımdır. Onlar: «SübhənAllah, ey Allahın elçisi» — dedilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: «Şeytan Adəm oğlunun qan damarlarında dolaşır, qorxdum qəlbinizə bir şey – və ya dedi: şər — atar.»

Şafii, Allah ona rəhmət etsin demişdi: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) tənqiddən uzaqlaşmağın vacibliyini göstərmək və o iki nəfərin suizənnə düşməməsini istəmişdir. O iki nəfər Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) haqqında bir şey zənn etməyəcəyi qədər Allahdan qorxan kimsələr idi. Allah ən doğrusunu biləndir.

Sonra qadına yaxınlaşmağın məqsədi cinsi əlaqədir, öpüb qucaqlama isə ona aparır. Amma nəyi isə alıb verməkdə maneə yoxdur. İki “Səhih” əsərində Aişə demişdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) başını mənə uzadardı mən də onu darayərdım, heyzli idim. yalnız insani ehtiyaclar üçün evə gələrdi, demişdi. Aişə deyir ki, evdə xəstə olurdu ona sual verməzdim, ancaq yoldan keçərkən onun barəsində soruşardım.

“Bunlar Allahın sərhədləridir” yəni, bu oruc və hökmlərindən açıqladığımız, fərz etdiyimiz və sərhədlərini təyin etdiyimiz şeylərdir. Mübah və haram etdiyimiz qayələrini, rüsxət və əzəmətlərini anlatdığımız şeylərdir. Allahın sərhədləridir, yəni Allahın şəriət etdiyi və açıqladığı şeylərdir. «Onlara yaxınlaşmayın» onları aşmayın. Dəhhaq ilə Muqatil “Bunlar Allahın sərhədləridir”ayəsinə, etikafda qadınlara yaxınlaşmaqdır, demişlər.

Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm demişdir: «yəni, bu dörd sərhədi.» Sonra o,  “Orucluq gecəsi zövcələrinizlə yaxınlıq etmək sizə halal edildi….Sonra gecəyadək orucunuzu tamamlayın” ayəsini oxuyurdu. Deyirdi ki, atam və digər şeyxlər bunu deyərdi və bizə bunu oxuyardılar.

“Allah Öz ayələrini insanlara belə bəyan edir ki” yəni orucu, hökmlərini, maddələrini və təfsilatını açıqladığı kimi, digər hökmləri də qulu və Rəsulu Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) dili ilə açıqlayır.

“Bəlkəqorxalar” yəni, necə hidayət olacaqlarını və necə itaət edəcəklərini anlayərlar. Necə ki, Allah Təala buyurur: “Sizi zülmətlərdən nura çıxartmaq üçün Öz quluna açıq-aydın ayələri nazil edən Odur. Həqiqətən, Allah sizə Şəfqətlidir, Rəhmlidir.”(əl-Hədid, 9).

 

 

 

Əli İbn əbu Talhadan rəvayət olunur ki, İbn Abbas demişdir: “Bu ayə, öhdəsində başqasının malı olan, lakin buna açıq-aşkar sübut olmayan bir adam haqqındadır. O, malın onda olmasını inkar edir və mübahisəni hakimlərə qaldırır. Baxmayəraq ki, haqsızlıq etdiyini, günahkar olduğunu və haram yediyini bilir.

Mucahid, Səid İbn Cubeyr, İkrimə, Həsən, Qatadə, Suddi, Muqatil İbn Həyyan, Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləmdən də belə rəvayət olunmuşdur. Onlar: «Haqsız olduğunu bildiyin halda mübahisə etmə» – demişlər.

İki Səhihdə Ümmu Sələmədən rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  belə demişdir: “Axı mən də sadəcə bir insanam. Bəzən yanıma mübahisə edən tərəflər gəlir və sübutlarını çatdırmaq baxımından biri digərindən daha bəlağətli olur. Mən də onun lehinə qərar verirəm. Kimə bir müsəlmanın haqqını vermişəmsə, bilsin ki, o od parçasından başqa bir şey deyildir. Onu istəyarsə alsın, istəyarsə tərk etsin.» Bu ayə və hədis göstərir ki, hakimin verdiyi qərar bir şeyin əslini dəyişdirə bilməz. Haram olan bir şeyi halal, halal olan bir şeyi də haram edə bilməz. Hakim zahirdən görünən şeyləri tələb edir. Əgər verdiyi qərar hadisənin əslinə uyğun gələrsə nə gözəl, yox əgər əksidirsə onda hakim savabını, hiylə edən isə günahını qazanır. Buna görə də Allahtəala:“Mallarınızı öz aranızda haqsızlıqla yeməyin və camaatın malının bir qismini bilə-bilə günah yolu ilə yeyasiniz deya hakimləri ələ almağa çalışmayın. “ demişdir. “Bilə-bilə” yəni iddianızın haqsız olduğunu bildiyiniz halda onu sözlərinizlə bəzəyarək deməkdir.

Qatadə demişdir: “Ey Adəm oğlu! Bil ki, hakimin qərarı sənə haramı halal etməz və batili də haqqa çevirməz. Hakim yalnız gördüyünə və şahidlərin şahidlik etdiklərinə əsasən hökm çıxarır. Hakim də bir insandır, xəta da edə, doğru qərar da verə bilər. Bilin ki, kimin lehinə olaraq haqsız qərar verilərsə, mübahisə orada bitməz, Allah onları qiyamət günündə bir arayə gətirər. Haqlını haqsızın üzərində haqlı çıxardar və dünyada haqsıza haqlının üzərində çıxarılan hökmdən də daha da yaxşısını haqlıya çıxarılar.

Əbu Hənifə demişdir: Hakimin yanında həmin vaxt yalan şahidlik verən iki şahidin iştirakı ilə o, qadına talaq hökmü çıxararsa və bu iki nəfər də hakimə görə ədalətli (yalandan və s. günahlarlardan uzaq) insan sayılarlarsa və o da qadına digər kişilərlə, hətta şahidlərlə belə evlənməya icazə verib, ayrılmasına hökm verdiyi ərinə haram hesab edərsə, bu halda fəqihlər demişlər: «Bu, qadının lənətlənməsi kimidir. O, qadını ərindən ayırıb ona haram edir. Baxmayəraq ki, qadın həmin vaxt yalançı sayılır. Əgər hakim qadının yalanını bilərsə, onu cəzalandırmalı və hələ ki, haram etməməlidir. Bu, daha yaxşıdır.

Məsələ: Qurtubi demişdir: Əhli sünnə icma etmişdir ki, kim haram mal yeyarsə, hətta ona mal adı verilməsi doğru olmasa belə, həmin adam fasiqlik etmiş sayılır. Bişr İbn Mutəmir demişdir: «Mötəzilənin bir dəstəsinə görə, ikiyüz və daha çox dirhəm yeməyincə fasiqlik etmiş hesab olunmur. Bundan aşağısına görə fasiqlik etmiş sayılmır.» əl-Cəbəi isə demişdir: «Bir dirhəm və daha çoxunu yeməklə fasiqlik etmiş olur. Bundan aşağısına görə, belə hesab edilmir.»

Əvfidən nəql olunur ki, İbn Abbas demişdir: “İnsanlar Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) yeni doğan aylar haqqında sual verdi, buna görə də:“Səndən yeni doğan aylar barəsində soruşurlar. De: ‘Bunlar insanlar və həcc üçün vaxt ölçüləridir”ayəsi nazil oldu. Onlarla borclarının zamanı gəldiyini, qadınların iddətinin bitdiyini və həcc vaxtlarını bilirlər. Əbu Cəfər, Rabidən o da Əbu Aliyədən nəql edir ki, o belə demişdir: “Bizə çatdığına görə səhabələr: “ya RəsulAllah, yeni doğan aylar nə üçün yaradıldı?” — dedilər. Buna görə də Allah: “Səndən yeni doğan aylar barəsində soruşurlar. De: ‘Bunlar insanlar və həcc üçün vaxt ölçüləridir”ayəsini nazil etdi. Deyilir ki, Allah onları müsəlmanların orucları, iftarları, qadınlarının iddəti və borclarının vədəsi üçün vaxt ölçüsü kimi təyin etdi. Əta, Dəhhak, Qatadə, Suddi və Rəbi İbn Ənəsdən də belə rəvayət edilmişdir.

Abdurrazzaq Abduləziz İbn əbu Rəvaddan o da Nafidən o da İbn Ömərdən nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Allah bu yeni doğan ayları insanlar üçün vaxt ölçüləri kimi təyin etdi. Onu gördüyünüz zaman oruc tutun, gördüyünüz zaman da orucunuzu açın. Əgər hava buludlu olarsa Şabanı otuz günlə tamamlayın.» Bunu Hakim də “Mustədrək”ində İbn əbu Rəvaddan bu cür rəvayət etmiş və demişdir: O, etibarlı, abid, çalışqan və şərəfli bir nəsildən idi. Hədisin sənədi səhihdir, iki şeyx onu təxric etməmişlər.

Muhəmməd İbn Cabirdən o da Qeys İbn Talqdan o da atasından nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: “Allah yeni doğan ayları yaratdı. Hilalı gördüyünüz zaman oruc tutun və onu gördüyünüz zaman da iftar edin. Əgər hava buludlu olarsa onda günlərin sayını otuzla tamamlayın.» Əbu Hureyrənin nəql etdiyi hədisdə və eləcə də Əli İbn əbi Talibin sözü olaraq da (radıyAllahu anh) belə rəvayət edilmişdir.

“Evlərə arxa tərəfindən daxil olmağınız yaxşı əməl deyildir. Lakin yaxşı əməl (sahibi) Allahdan qorxan şəxsdir. Evlərə qapılarından daxil olun” Buxari demişdir: “Bizə Ubeydullah İbn Musa o da İsraildən o da Əbu İshaqdan o da Bəradan nəql edir ki, o demişdir: “Cahilliya dövründə insanlar ehrama girdikləri zaman evə arxasından girirdilər. Buna görə Allah: “Evlərə arxa tərəfindən daxil olmağınız yaxşı əməl deyildir. Lakin yaxşı əməl (sahibi) Allahdan qorxan şəxsdir.Evlərə qapılarından daxil olun”ayəsini nazil etdi.

Əbu Davud Tayələsi Şöbədən o da Əbu İshaqdan nəql etdi ki, Bəra belə demişdir: “Ənsarlar səfərdən gəldiklərizaman evlərinə qapı tərəfindən girməzdilər. Buna görə də bu ayə nazil oldu.”

Aməş, Əbu Sufyandan nəql etdi ki, Cabir belə demişir: “Qureyşə Humus deyilirdi. Onlar ehrama girdikdən sonra qapılarından girərdilər, ənsarlar və digər ərəblər isə ehramda olarkən qapılarından girməzdilər. Bir gün Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir bağda idi. Qapısından çıxdı. Qutbə İbn Amir də onunla çıxdı. Onlar dedilər: Ey Allahın Rəsulu, Qutbə İbn Amir tacir bir adamdır. O da səninlə bərabər qapıdan çıxdı. O da ona: “Niyə belə etdin?” dedi. O da: “Sənin etdiyini gördüm. Mən də sənin kimi etdim” dedi. O da: “Mən Humusam” dedi. O da: “Mənim dinim də sənin dinindir” dedi. Allaha təala buna görə“Evlərə arxa tərəfindən daxil olmağınız yaxşı əməl deyildir. Lakin yaxşı əməl (sahibi) Allahdan qorxan şəxsdir.Evlərə qapılarından daxil olun”ayəsini nazil etdi. Bunu İbn əbi Hatim rəvayət etmişdir. Avfi də İbn Abbasdan bənzərini rəvayət etmişdir. Mucahid, Zuhri, Qatadə, İbrahim Nəxai, Suddi və Rəbi İbn Ənəsdən də belə rəvayət edilmişdir.

Həsən Bəsri demişdir: “Cahillikdə bəzi qövmlərdə biri səfər etmək istədiyi zaman evindən çıxdıqdan sonra səfərindən imtina edərdisə, onda evə qapısından girməz, divara dırmaşaraq arxasından daxil olardı. Allah təala da:“Evlərə arxa tərəfindən daxil olmağınız yaxşı əməl deyildir”dedi. Muhəmməd İbn Kəb demişdir: “Kimsə etikafa girdiyi zaman evinə qapıdan girməzdi. Allah təala da bu ayəni nazil etdi.”

Ata İbn əbi Rəbah demişdir: “yasrib xalqı bayramlarından geri qayıtdıqları zaman evlərinə arxa tərəfdən girərlərdi. Bunu da yaxşılığa yaxın bir əməl hesab edərdilər. Allah təala da “evlərə arxa tərəfindən daxil olmağınız yaxşı əməl deyildir” dedi.

“Allahdan qorxun ki, bəlkə nicat tapasınız”yəni, Allahdan qorxun, sizə əmr etdiyini yerinə yetirin, çəkindirdiyini də tərk edin ki, “nicat tapasınız”. Sabah Onun hüzurunda durduğunuz zaman sizi tam və yetərincə mükafatlandırar.

 

Əbu Cəfər Ər-Razi, Rəbi İbn Ənəsdən o da Əbu Aliyədən nəql etdi ki, o, “Sizinlə vuruşanlara qarşı Allah yolunda siz də vuruşun” ayəsi haqqında demişdir: “Bu ayə Mədinədə savaşla bağlı ilk nazil olan ayə idi. Bu ayə nazil olanda Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) özü ilə savaşanlarla savaşdı, savaşmayənlarla isə bunu etmədi. Bu, “Bəraət” sürəsi nazil olana qədər belə davam etdi. Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləm də bu cür demişdir. Hətta o: “Bu ayə: “Müşriklərə harada rast gəlsəniz öldürün” (Tövbə, 5) ayəsi ilə nəsx edilmişdir.” – demişdir. Bunda şübhə var. Çünki “sizinlə vuruşanlar” demək, bütün düşüncələri İslam və müsəlmanlarla vuruşmaq olan düşmənlərə qarşı bir təhrikdir. yəni, necə sizinlə vuruşurlarsa siz də onlarla elə vuruşun deməkdir. Necə ki, buyurur: “Müşriklər hamısı bir yerdə sizinlə vuruşduqları kimi, siz də hamınız bir yerdə onlarla vuruşun”(Tövbə 36). Buna görə də bu ayədə “harada rast gəlsəniz öldürün və sizi çıxartdıqları yerdən siz də onları çıxardın” deyilmişdir. yəni, qisas olsun deya, bütün düşüncəniz onlarla savaşmaq olsun, necə ki, onların da bütün düçüncəsi sizinlə savaşmaqdır və həmçinin sizi ölkənizdən çıxartdıqları kimi onları da ölkələrindən çıxarın. Əbu Bəkr Əs-Siddiqdən (radıyAllahu anh) hicrətdən sonra savaş haqqında ilk enən ayə “vuruşa başladığı insanlara, (o kafirlərlə) icazə verilmişdir.” (Həcc, 39) ayəsi olduğu rəvayət edilmişdir. Məşhur olan və haqqında hədis varid olan budur.

“…həddi aşmayın! Həqiqətən, Allah həddi aşanları sevmir” yəni, Allah yolunda savaşın. Bu xüsusda həddinizi aşmayın. Buna Həsən Bəsrinin də dediyi kimi, işgəncə vermək, yaramazlıq etmək, nə rəyləri, nə də döyüşləri olan qadınları, uşaqları, yaşlıları, din xadimlərini və ibadət üçün müəyyən məkana qapılanları öldürmək, gərəksiz yerə ağacları yandırmaq və heyvanları öldürmək kimi qadağalar daxildir. Necə ki, İbn Abbas, Ömər İbn Abduləziz, Muqatil İbn Həyyan və digərləri də belə demişlər. Buna görə də Səhih Muslimdə Bureydədən rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə deyərdi: “Allah yolunda vuruşun. Allahı inkar edənlərlə savaşın. Vuruşun amma yaramazlıq, qəddarlıq etməyin və işgəncə verməyin. Nə uşaqları, nə də ibadət üçün ayrılmış yerlərdə olanları öldürməyin.» Bunu İmam Əhməd də rəvayət etmişdir.

İbn Abbasdan deyilir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) qoşun göndərdiyi zaman: «Allahın adı ilə çıxın, Allahı inkar edənlərlə Allah yolunda savaşın. yaramazlıq etməyin və işgəncə verməyin, nə az yaşlıları, nə də məbədlərdəkiləri öldürməyin» — deyərdi. Bunu İmam Əhməd rəvayət etmişdir.

Əbu Davudun da Ənəsdən mərfu olaraq buna bənzər bir rəvayəti vardır. İki Səhihdə İbn Ömər belə demişdir: “Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) apardığı döyüşlərdən birində öldürülmüş qadın tapıldı. Allah Elçisi (salləllahu aleyhi və səlləm) qadınların və uşaqların öldürülməsinə etiraz etdi.”

İmam Əhməd demişdir: “Bizə Musab İbn Salam o da Əclahdan o da Qeys İbn əbi Muslimdən o da Ribi İbn Hiraşdan onun belə dediyini nəql etdi: Mən, Huzeyfənin bu cür dediyini eşitdim: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bizə bir, üç, beş, yeddi, doqquz, on bir misal çəkdi. Onlardan birini söyləyib digərlərini tərk etdi. O dedi: “Bir qövm zəif və zavallı idi. Qəddar və kobud olanlar onlarla savaşdılar. Allah da zəifləri qəddarlar üzərində qalib etdi. Onlar da gedib düşmənlərini öz işlərində çalışdırdılar və başlarına rəhbər oldular. Beləliklə Allahla qarşılaşacaqları günə qədər Allahın onlara qəzəbi tutdu.” Bu, sənədi «həsən» bir hədisdir. Mənası da belədir: Zəif olanlar güclülərə qalib gəldikdə onlara qarşı həddi aşdılar, onları uyğun olmayan yerdə işlətdilər. Həddi aşdıqlarına görə Allahı qəzəbləndirdilər. Bu xüsusda çoxsaylı hədis və əsərlər vardır.

Cihadda can almaq və adam öldürmək olduğuna görə Allah təala bununla bərabər onların Allahı inkar və Ona şərik qoşub insanları buna dəvət etmələrinin, adam öldürməkdən daha pis, daha şiddətli, daha böyük və daha bəlalı olduğuna diqqət çəkdi. Buna görə də “fitnə qətldən daha pisdir” buyurdu. Əbu Malik demişdir: yəni, sizin vəziyyətiniz adam öldürməkdən daha pisdir.

Əbu Aliyə, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, İkrimə, Həsən, Qatadə, Dəhhaq və Rəbi İbn Ənəs “Fitnə qətldən daha pisdir” kəlamında: «Şirk qətldən daha şiddətlidir» — demişlər.

“Onlar sizinlə Məscidulharamın yanında vuruşmayınca, siz də onlarla orada vuruşmayın” : Necə ki, İki Səhihdə belə rəvayət olunmuşdur: “Allah göyləri və yeri yaratdığı gündə bu şəhəri haram etmişdir. Allah bunu qiyamət gününə qədər haram etmişdir. Ancaq gündüz vaxtı bir saatı mənə halal etmişdir ki, o da bu saatdır. O, Allahın haram etməsi ilə qiyamət gününə qədər haramdır. Ağacı kəsilməz, otu qoparılmaz. Əgər kimsə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) savaşından özünə bir rüsxət çıxarmaq istəyirsə deyin ki, Allah Öz Rəsuluna icazə verdi, lakin sizə izn vermədi.» Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bu misalında Məkkənin fəthində Məkkəlilərlə savaşını qəsd edir. Çünki oranı savaşla fəth etdi. Xəndəmə dağının yanında bəzi adamlar öldürüldü. Oranı sülhlə fəth etdiyi də deyilmişdir. Çünki belə demişdir: “Qapısını bağlayən əminlikdədir. Haram məscidində olan əminlikdədir. Əbu Sufyanın evinə girən əminlikdədir.”

Qurtubi, Haram Məscdinin yanında savaş qadağasının mənsux olduğunu nəql etmişdir. Qatadə də: “onu “Haram aylar bitdikdə müşriklərə harada rast gəlsəniz, öldürün, onları əsir tutun, onları mühasirəya alın və onlara hər yerdə pusqu qurun.” (Tövbə 5) ayəsi nəsx etmişdir” — demişdir. Muqatil İbn Həyyan demişdir: Onu “Haram aylar bitdikdə müşriklərə harada rast gəlsəniz, öldürün, onları əsir tutun, onları mühasirəya alın və onlara hər yerdə pusqu qurun.” (Tövbə 5) ayəsi nəsx etmişdir.” Bunda şübhə var.

“Əgər sizinlə vuruşsalar, siz də onları öldürün. Kafirlərin cəzası belədir.” Allah təala deyir ki, onlar özləri Məscidul-haramda sizinlə savaşa başlamadıqca savaşmayın. Əgər özləri başlayərlarsa, hücumu dayəndırmaq üçün onlarla savaşma və onları öldürmə haqqınız vardır. Necə ki, Hudeybiyya günü Qureyş qolları, Saqif, Kinanə və Huzaə kimi müttəfiqləri birləşdikdə əshabı Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) ağac altında savaş beyati etdi. Sonra da Allah aralarında baş vermiş savaş məsələsini bitirdi və buyurdu: “Sizi onların üzərində qələbə çalmağa müvəffəq etdikdən sonra, Məkkə vadisində onların əlini sizdən, sizin də əlinizi onlardan çəkən Odur.” (Fəth 24). Digər ayədə dedi: «Onlar kafirlər, sizi Məscidul-Hərama buraxmayən və qurbanlıq heyvanlarını qurbangaha gedib çatmağa qoymayən kimsələrdir. Əgər (Məkkədə) tanımadığınız mömin kişi və mömin qadınları bilmədən tapdalayıb əzmək və onların ucbatından günaha batmaq təhlükəsi ilə qarşılaşmasaydınız, (Allah ora zorla girməyinizə izin verərdi.) Lakin Allah istədiyini Öz mərhəmətinə qovuşdursun deya (buna izin vermədi.) Əgər onlar bir-birindən seçilsəydilər, Biz onlardan kafir olanlara ağrılı-acılı bir əzab verərdik. (Fəth 25).

“Əgər onlar (günah işlərə) son qoysalar, əlbəttə ki, Allah Bağışlayəndır, Rəhmlidir!” yəni, əgər Haramda savaşı tərk edər, İslama və tövbəya geri dönərlərsə şübhəsiz ki, Allah hətta haramda müsəlmanları öldürsələr belə günahlarını bağışlayər. Çünki Onun üçün heç bir günah bağışlamayəcağı qədər böyük deyildir.

Sonra Allah təala kafirləri öldürməyi əmr etdi ki, “Fitnə aradan qalxana qədər” yəni, şirk. İbn Abbas, Əbu Aliyə, Mucahid, Həsən, Qatadə, Rəbi, Muqatil İbn Həyyan, Suddi və Zeyd İbn Əsləm belədemişdilər.

“və din ancaq Allaha məxsus edilənədək” yəni, Allahın dini digər dinlərə qalib gəlsin. Necə ki, İki Səhihdə Əbu Musa əl-Əşari belə demişdir: “Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) igidlik, təəssübkeşlik və riyakarlıq üçün savaşan haqqında sual verdilər. «Bunlardan hansısı Allah yolundadır?» — dedilər. O da: “Kim Allahın kəlməsi üstün olsun deya savaşırsa, o, Allah yolundadır” — dedi.” İki Səhihdə deyilmişdir: “İnsanlar «Lə iləhə illəllah» deyanə qədər onlarla savaşmaqla əmr olundum. Bunu dedikləri zaman məndən qanlarını və mallarını qorumuş olarlar. Ancaq onun haqqı müstəsna haldır və haqq-hesabları da Allahın üzərindədir.»

“Əgər son qoysalar, (bilin ki,) düşmənçilik ancaq zalımlara qarşı olur.” Allah təala deyir ki, əgər malik olduqları şirki və möminlərlə savaşı dayəndırsalar siz də dayənın. Bundan sonra onlarla savaşan zalımdır. Zalımlardan başqasına düşmənçilik yoxdur. Bu, Mucahidin: «Ancaq savaşanlarla savaşılar» sözünün mənasıdır.yaxud da nəzərdə tutulan bu cür olar: «Əgər son qoysalar zülmdən xilas olarlar ki, o da şirkdir. Bundan sonra onlarla düşmənçilik yoxdur.» Burada düşmənçilikdə məqsəd cəza və döyüşdür. Necə ki, Kim sizə qarşı təcavüz etsə, siz də ona qarşı onun təcavüz etdiyi qədər təcavüz edin (Bəqərə 194), “pisliyin cəzası misli qədər pislikdir” (əş-Şura 40), «sizə nə cəza verilibsə, siz də (ona) eynilə cəza verin.»  (Nəhl 126) ayələrində buyurulur. Buna görə də İkrimə ilə Qatadə: “Zalım «Lə iləhə illəllah» deməkdən imtina edəndir” demişlər.

Buxari də: “Fitnə aradan qalxana qədər… onlarla savaşın” sözü haqqında belə demişdir (4515): Bizə Muhəmməd İbn Bəşşardan o da Abdulvahhabdan o da Ubeydullahdan nəql etdi ki, Nəfi belə demişdir: “İbn Zubeyr fitnəsində İbn Ömərin yanına iki adam gəldi. “İnsanlar bax gör nələr edirlər. Sən ki, Ömərin oğlu və Rəsulullahın (salləllahualeyhi və səlləm) səhabəsisən. Bəs nə üçün çıxmırsan?” dedilər. O da “Allahın din qardaşımın qanının haram etməsi məni çıxmağa qoymur” dedi. Onlar da: “Allah “fitnə aradan qalxana qədər…onlarla savaşın” demirmi?” dedilər. O da: “Biz fitnə aradan qalxana qədər və din Allahın olana qədər savaşdıq. Siz isə fitnə çıxsın və din də Allahdan başqasının olsun deya savaşırsınız” dedi.” Osman İbn Salih bunu əlavə etdi: “Bizə İbn Vəhbdən o da filankəs ilə Həyva İbn Şureyhdən o da Bəkr İbn Amr əl-Muafiridən o da Bukeyr İbn Abdullahdan nəql edir ki, Nəfi belə demişdir: “İbn Ömərin yanına bir adam gəldi və: “Ey Əbu Əbdurrəhman, səni bir il həcc edib, bir il də iqamə edib, Allah yolunda cihadı tərk etməyə nə vadar etdi? Allahın cihada nə qədər əhəmiyyatlə təşviq etdiyini bilmirsənmi? dedi. O da: “Qardaş oğlu, İslam beş şey üzərində qurulub: Allah və Rəsuluna iman etmək, beş vaxt namaz qılmaq, Ramazan orucunu tutmaq, zəkat vermək və Allahın evini həcc etmək” dedi. Kişi dedi: “Ey Əbu Əbdurrəhman, Allah təalanın Kitabında belə dediyini eşitmirsənmi? “Əgər möminlərdən iki dəstə savaşırsa, aralarını düzəldin. Əgər biri digərinə təcavüz edərsə təcavüz edən Allahın əmrinə qayıdana qədər onunla savaşın”(Hucurat 7) və “fitnə aradan qalxana qədər.. onlarla savaşın” O da: “Biz Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) zamanında bunu etdik. O zaman müsəlman az idi. Adam dininə görə fitnəyə düşürdü. ya öldürülür ya da ona əzab edirdilər. Sonda müsəlmanlar çoxaldı və fitnə qalmadı” dedi. Kişi: “Əli ilə Osman haqqında nə deyirsən?” dedi. O da: “Osmanı Allah əfv etdi, amma siz onu əfv etmək istəmirsiniz. Əli isə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əmisi oğlu və kürəkənidir və əli ilə işarə edərək: gördüyünüz kimi evi də budur” dedi.”

190-cı ayənin təfsirinə bax.

190-cı ayənin təfsirinə bax.

190-cı ayənin təfsirinə bax.

İkrimə, İbn Abbasdan, Dəhhakdan, Suddidən, Qatadədən, Miqsəmdən, Rəbi İbn Ənəsdən, Ətadan və digərlərindən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) hicrətin altıncı ilində ümrə üçün çıxarkən, müşriklər onun Kəbəya girməsinə mane oldular. Onunla birgə olan müsəlmanları da buraxmadılar. Bu, haram ayı olan Zulqadə ayında baş verdi. Nəticədə növbəti il gəlmək üçün onlarla razılaşdılar. Növbəti il Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) və yanındakı müsəlmanlar Kəbəya girdilər. Allah da onlardan qarşılığını aldı və “Haram ay haram ayə görədir. Haramlar da qarşılıqlıdır” ayəsini nazil etdi.

İmam Əhməd demişdi: Bizə İshaq İbn İsa, o da Leys İbn Saaddan, o da Əbuz-Zubeyrdən, Cabir İbn Abdullahın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Rəsulullah  (salləllahu aleyhi və səlləm) özünə və səhabələrinə qarşı təcavüz edilməyanə qədər haram aylarda döyüşə çıxmazdı. Haram ayları çıxana qədər oturardı.” Bu sağlam bir sənəddir. Buna görə Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) Hudeybiyadə olarkən Osmanın qətli barəsində xəbər gələndə — o zaman onu müşriklərin üstünə elçi olaraq göndərmişdi — səhabələri ilə müşriklərə qarşı döyüşəcəyi barədə ağac altında beyat etmişdi. Onlar 1400 nəfər idilər. Osmanın öldürülmədiyi xəbəri gələndə döyüşdən əl çəkib barış və sülhə meyl etdi. Olan da oldu.

Eyni şəkildə Hüneyn günü Həvazın döyüşündən sonra düşmənin qalan hissəsi Taif qapılarına çəkildikdə, onları izləyib mühasirəya aldı. Zulqadə ayı girdi, onları mancanaq ilə vurmağa davam edirdi. 40 günə qədər belə davam etdi. Necə ki, iki Səhihdə Ənəsdən edilən rəvayətdə öz təsdiqini tapmışdır. Sonra səhabələrin çox öldüyünü görüb çəkildi və fəth edilmədi. Sonra bir daha Məkkəya qayıdıb Ciranədən ümrəya girdi və  Huneyn qənimətlərini böldü. Bu ümrəsi də hicrətin 8-ci ilinin Zulqadə ayında idi. Allahın salavatı və salamı onun üzərinə olsun.

“Kim sizə qarşı təcavüz etsə, siz də ona qarşı onun təcavüz etdiyi qədər təcavüz edin” Hətta müşriklərlə belə ədalətlə davranmağı əmr etmişdi. Necə ki, Allah Təala buyurur: “cəzalandırmaq istəsəniz, sizə nə cəza verilibsə, siz də eynilə cəza verin” (Nəhl, 126) və “Pisliyin cəzası özü kimi pislikdir” (Şura, 40).

Əli İbn əbu Talha, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Kim sizə qarşı təcavüz etsə, siz də ona qarşı onun təcavüz etdiyi qədər təcavüz edin” ayə döyüş və cihad olmayan vaxt Məkkədə nazil olmuşdur. Sonra Mədinədəki döyüş ayəsi ilə nəsx edildi. İbn Cərir bu rəyi rədd edib: “Xeyr, bu ayə Mədinə ayəsidir. Qəza ümrəsindən sonra nazil olub.”- demiş və bunu Mucahidə — Allah ona rəhmət etsin — isnad etmişdi.

Burada qisasın qarşılıqlı olması üçün təcavüz deyilmişdi. Necə ki, Amr İbn Ummu Gülsüm demişdi:

Ağlınızı başınıza yığın, kimsə bizə qarşı cahillik etməsin

Sonra bizdə onun cahilliyindən çoxlu cahillik edərik.

İbn Dureyd demişdi:

Dostlarım doğru olsa məndə doğru olaram.

Əyilsələr məndə əyilərəm…

Bir başqası demişdir:

Müdriklik üçün bir atım var müdriklə yüyanlənmiş

Cahillik üçün bir atım var cahilliklə yahərlənmiş

Kim düzəlməyim üçün çalışarsa mən düz olaram

Kim əyriliyim üçün çalışarsa mən əyri olaram.

“Allahdan qorxun və bilin ki, Allah müttəqilərlədir”. Onlara, Allaha itaət və Ondan qorxmaq üçün bir əmrdir. Allah Təaladan qorxanlara dünya və axirətdə yardım və dəstək olduğunu bildirən xəbərdir.

Buxari demişdi: Bizə İshaq, o da Nadrdan, o da Şubədən, o da Süleymandan o da Əbu Vaildən o da Huzeyfədən onun belə dediyini eşitmişdi: “Allah yolunda xərcləyin və öz əllərinizlə özünüzü təhlükəya atmayın” ayəsi nəfəqə barəsində enmişdi.

Bunu İbn əbu Hatim, o da Həsən İbn Muhammad İbn Sabbahdan, o da Abu Muaviyyadən, o da Aməşdən bu şəkildə rəvayət etmişdi. O demişdir: İbn Abbas, Mucahid, İkrimə, Səid İbn Cubeyr, Əta, Dəhhak, Həsən, Qatadə, Suddi və Muqatil İbn Həyyandan da bənzər şəkildə rəvayət edilmişdi.

Leys İbn Sad, o da yəzid İbn əbu Həbibdən, o da Əsləm əbu İmrandan deyir ki, Muhacirlərdən biri Konstantinopolda düşmən səfinə hücum edib onu yardı. Əbu Əyyub əl Ənsari də yanımızda idi. Bəziləri dedilər: O özünü təhlükəya atdı. Əbu Əyyub dedi: Biz bu ayəni çox yaxşı bilirik. Çünki bizim vaxtımızda nazil olub. Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm) döyüşlərdə iştirak etdik və ona yardım etdik. İslam yayılıb meydana çıxarkən biz ənsarlar hamılıqla sözləşib birləşdik və dedik: Allah bizə Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabəlik etməyi və ona yardım etməyi nəsib etdi. Nəticədə İslam yayıldı və müsəlmanlar çoxaldı. Biz də onu ailəmizdən, mal-dövlətimizdən və övladlarımızdan üstün tutduq. Artıq döyüş bitəndə ailə və övladlarımızın yanına qayıtdıq. Bizim haqqımızda “Allah yolunda xərcləyin və öz əllərinizlə özünüzü təhlükəya atmayın” ayəsi endi. Təhlükə ailənin yanında oturub cihadı tərk etmək idi.  Bunu Əbu Davud, Tirmizi,Nəsai və Abd İbn Humeyd təfsirində; İbn Əbu Hatim, İbn Cərir, İbn Mərdəveyh, Hafiz əbu yalə Musnədində, İbn Hibban Səhihində, Hakim Müstədrəkində-hamısı yəzid İbn Əbu Həbibdən bucür rəvayət etmişlər. Tirmizi:“Həsən səhih qəribdir”- demişdi. Hakim demişdir: “İki Səhihin şərtinə uyğundur, təxric etməmişlər.” Əbu Davudun Əsləm İbn İmrandan olan rəvayətinin sözləri budur: “Biz Konstantinopolda idik. Misirin başçısı Uqbə İbn Amr, Şamın başçısı bir nəfər idi. Fədalə İbn Ubeydi qəsd edirdi. Şəhərdən böyük dəstə Rum ordusu çıxdı. Biz də qarşılarına çıxdıq. Müsəlmanlardan biri onlara hücum edib aralarına girdi. Sonra çıxıb bizə çatdı. İnsanlar ona səslənərək: Sübhan Allah özünü öz əlilə təhlükəya atdı dedilər. Əbu Eyyub dedi: Ey insanlar siz bu ayəni səhv anlayırsız, bu biz Ənsarlar haqqında enib. Allah dinini qalib etdikdə və sayımızı artırdıqda biz öz aramızda dedik: Artıq mallarımıza dönüb onlarla məşğul ola bilərik. Allah da bu ayəni nazil etdi.

Əbu Bəkr İbn Ayyaş demişdir: Əbu İshaq əs-Səbii deyir ki, bir nəfər Bəra İbn Əzibdən soruşdu: “Mən təkbaşına düşmənə hücum etsəm, onlarda məni öldürsələr, özümü təhlükəya atmış olarammı?” Bəra dedi: “Xeyr. Allah Öz Rəsuluna buyurur: “Sən Allah yolunda vuruş! Sən ancaq özünə cavabdehsən” (Nisə, 84). Bu yalnız nəfəqə haqqında idi.” Bunu İbn Mərdəveyh rəvayət etmişdi. Hakim “Mustədrək” əsərində İsraildən o da Əbu İshaqdan da bu şəkildə rəvayət etmişdi və:“İki Səhihin şərtinə uyğundur, təxric etməmişlər”- demişdi. Bunu Tirmizi ilə Qeys İbn Rəbi, Əbu İshaqdan o da Bəradan rəvayət etmiş və “sən ancaq özünə cavabdehsən” ayəsindən sonra: “Təhlükə, bir adamın günah edib tövbə etməyərək özünü təhlükəya atmasıdır”- demişdi.

İbn Əbu Hatim demişdi: Bizə atam, o da Leysin mövlası Əbu Salihdən, o da Leysdən, o da Əbdurrəhman İbn Xalid İbn Musafirdən, o da İbn Şihabdan, o da Əbu Bakr İbn Numeyr İbn Əbdurrəhman İbn Haris İbn Hişamdan, Əbdurrəhmanəl-Əsvəd İbn Abdi yağusun belə dediyini rəvayət etmişdi: “Onlar Dəməşqi mühasirəya aldılar. Əzdi Şənuədən bir nəfər təkbaşına düşmənə qarşı çıxıb onları qarşılamaq istədi. Müsəlmanlar bu hərəkəti ona xoş görmədilər. Bunu Amr İbn Asa çatdırdılar. Amr da ona xəbər göndərib onu geri qaytardı. Amr dedi: Allah buyurur: “özünüzü təhlükəya atmayın”.

Əta İbn Səib, o da Səid İbn Cubeyrdən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Allah yolunda xərcləyin və öz əllərinizlə özünüzü təhlükəya atmayın” — Bu döyüş barəsində deyil. O, bir nəfərin Allah yolunda xərcləmədən əlini bərk tutub özünü təhlükəya atmasıdır.

Həmməd İbn Sələmə, Davuddan, o da Şəbidən, o da Dəhhak İbn Əbu Cubeyrdən deyir ki, ənsarlar mallarından sədəqə verib Allah yolunda xərcləyardilər. Bir il qıtlıq oldu, Allah yolunda xərcləmədən vaz keçdilər. Buna görə “Allah yolunda xərcləyin və öz əllərinizlə özünüzü təhlükəya atmayın” ayəsi endi.

Həsən Bəsri də “özünüzü təhlükəya atmayın” xəsislikdir demişdi.

Şimək İbn Hərb, Numan İbn Bəşirdən “Allah yolunda xərcləyin və öz əllərinizlə özünüzü təhlükəya atmayın” ayəsi barədə demişdir: “Bu, bir adamın günah edib, artıq bağışlanmaram söyləməsidir. Buna görə də Allah “Allah yolunda xərcləyin özünüzü təhlükəya atmayın. yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah yaxşılıq edənləri sevir” ayəsini nazil etdi.” Bunu İbn Mərdəveyh rəvayət etmişdi.

İbn Əbu Hatim demişdi: Ubeydə əs-Salmani, Həsən, İbn Sirin və Əbu Qilabədən də bənzər şəkildə rəvayət edilmişdi. yəni, Numan İbn Bəşirin sözünə oxşar danışılmışdır ki, o da bucürdür: “Bir adam günah edər, bağışlanmayəcağını zənn edib özünü təhlükəya atar. yəni, günahını çox görüb həlak olar.” Buna görə Əli İbn Əbu Talha, İbn Abbasdan: “Təhlükə, Allahın əzabıdır”– sözlərini rəvayət etmişdir.

İbn Əbu Hatim, İbn Cərirlə birgə demişlər: Bizə yunus, o da İbn Vəhbdən, o da Əbu Saxrdan, o da Muhammad İbn Kəb əl-Qurazidən rəvayət etmişdir ki, o,  “Allah yolunda xərcləyin özünüzü təhlükəya atmayın” ayəsi barəsində demişdi: Bir toplum Allah yolunda idi. Onlardan biri ərzaq götürərdi vəərzağı digərindən daha artıq olardı. yoxsul olan ərzağındandostuna təskinlik olaraq paylaşardı və özünə heçnə qalmazdı. Allah Təala “Allah yolunda xərcləyin özünüzü təhlükəya atmayın” ayəsini nazil etdi.

yenə İbn Vəhb demişdi: Mənə Abdullah İbn Ayyaş, o da Zeyd İbn Əsləmdən “Allah yolunda xərcləyin özünüzü təhlükəya atmayın” ayəsi barəsində belə dediyini danışmışdır: Bəziləri Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) göndərdiyi yürüşlərə azuqəsiz çıxardılar. ya yolda qalar ya da başqalarına yük olardılar. Allah onlara verdiyi ruzilərdən xərcləmələrini əmr etdi. “Allah yolunda xərcləyin özünüzü təhlükəya atmayın”Təhlükə bəzilərin aclıq susuzluq və yeriməkdən həlak olmasıdır. Allah, əlində artıq azuqəsi olanlara da: “yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah yaxşılıq edənləri sevir” dedi.

Ayənin məzmunu Allah yolunda və digər xeyir işlərdə və itaətlərdə xərcləmə əmridir. Xüsusi olaraq düşmənlərlə döyüşərkən malından xərcləmək, onu müsəlmanların güclənməsi yolunda xərcləmək və bunu tərk etməyin adətə çevrilməsinin həlak və dağıntı olduğuna dair xəbərdarlıqdır. Sonra yaxşılıq əmrinə bağladı ki, o da itaətin ən yüksək məqamlarından biridir. Allah buyurdu: “yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah yaxşılıq edənləri sevir.”

Allah Təala orucun hökmlərini sadalayıb ardınca cihadı zikr etdikdən sonra, həcc əməllərini bəyan etməyə başladı. O, həcci və ümrəni tamamlamağı əmr etdi. Ayələrin ardıcıllığından aydın şəkildə belə başa düşülür ki, bu onların ikisinə başladıqdan sonra əməllərin tamamlanmasıdır. Buna görə də ardınca: “Əgər sizin qarşınızı kəssələr,” demişdir. yəni, “Beytullaha gedərkən qarşınız kəsilərsə və bu həcc və umrə əməllərini tamamlamaqdan məhrum edilərsinizsə” — deməkdir. Elə buna görə də alimlər yekdilliklə bildirmişlər ki, həcc və ümrəya başlamaq əsasdır. İstər ümrənin vacib və ya müstəhəb olması söylənilsin. Necə ki, bu, alimlərin iki rəyidir.  Biz də onların ikisini də “əl-Əhkam” kitabımızda dəlilləri ilə təfsilatlı şəkildə yazmışıq. Həmd və minnət Allaha aiddir.

Şubə demişdir: Amr İbn Murrədən, o da Abdullah İbn Sələmədən rəvayət edir ki, Əli (radiyAllahu anh) “Allah üçün həcc və ümrəni tamamlayın.“ ayəsi haqqında demişdir: “Bu, ailədən ayrılan kimi ehrama girmək deməkdir”. İbn Abbas, Səid İbn Cubeyr və Tavus da belə demişlər. Sufyan əs-Səvridən bu ayə haqqında belə dediyi rəvayət edilir. Onların ikisinin tamamlanması, ailəndən ayrılarkən ehram geyinmək, həcc və ya ümrədən başqa heç nəyi niyyat etməmək və miqatdan ləbbeyk oxumaqdır; yoxsa ki, ticarət və ya başqa bir ehtiyac üçün çıxıb Məkkəya yaxınlaşdığın zaman, “Bəlkə bir həcc edim və ya ümrə edim” demək deyildir. Əslində bu da icazəlidir, lakin tam yerinə yetirmək, evdən başqa bir şey üçün deyil, yalnız onun üçün çıxmaqdır.

Məkhul demişdir: O iki işi tam yerinə yetirmək hər ikisinə miqatdan başlamaq deməkdir. Abdurrəzzaq demişdir: Mamər bizə Zuhrinin belə dediyini rəvayət etmişdir: Bizə çatan xəbərə görə Ömər (radiyAllahu anh) Allah təalanın “həcc və ümrəni tamamlayın” kəlamı haqqında: “Onları tam yerinə yetirmək birini digərindən ayıraraq ümrəni həcc aylarından kənar bir vaxtda yerinə yetirməkdir” — demişdir. Çünki Allah təala “Həcc (ziyarəti) məlum olan aylardadır.” (Bəqəra 197) demişdir.

Huşeym demişdir: İbn Avndən, o da  Qasım İbn Muhamməddən rəvayət edir ki, onun: “Həcc aylarında ümrə etmək onu tam yerinə yetirmək deyildir” — dediyini eşitdim. Ondan: “Məhərrəm ayında necə ümrə etmək olar?”- soruşdular. O da: “Onlar onu tam olaraq yerinə yetirmiş sayırdılar.” — dedi. Qatadə İbn Diamədən -Allah onların ikisinə də rəhmət etsin- belə rəvayət edilmişdir. Bu rəya etiraz var. Çünki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dörd ümrə etmişdir ki, onların hamısını da Zülqadə ayında etdiyi dəqiqdir. Hudeybiya ümrəsi hicrətin altıncı ilində Zülqadə ayında, Qəza ümrəsi hicrətin yeddinci ilində Zülqadə ayında, Ciranə ümrəsi hicrətin səkkizinci ilində Zülqadə ayında və hicrətin onuncu ilində həcc ilə bərabər etdiyi ümrə də Zülqadə ayında yerinə yetirilmişdir. Hicrətindən sonra bunlardan başqa heç bir ümrə etməmişdir. Amma Ummu Haniyəyə: ”Ramazanda ümrə mənimlə bərabər həcc etməyə bərabərdir” — demişdir. Bu da ona görədir ki, Ummi Haniyə, Peyğəmbərlə (əleyhissalam) birgə həcc etməyə qərar vermiş, lakin təmizlik səbəbi ilə ona icazə verilməmişdir. Necə ki, bu, Buxaridəki hədisdə geniş şəkildə verilmişdir. Səid İbn Cubeyr də bunun Ummu Haniyəyə məxsus işlərdən olduğunu vurğulamışdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Suddi də “Allah üçün həcc və ümrəni tamamlayın” kəlamı haqqında: “Həcci və ümrəni yerinə yetirin” — demişdir. Əli İbn Əbi Talha da “Allah üçün həcc və ümrəni tamamlayın” kəlamı barədə İbn Abbasın: “Kim həcc və ya ümrə üçün ehrama girərsə, onları tam yerinə yetirmədiyi təqdirdə ehramdan çıxa bilməz” — dediyini söyləmişdir. Həccin tamamlanması Qurban günüdür. Əgər Əqabə camaratını daşlayərsa, Beyti təvaf edərsə, Səfa və Mərvə arasında səy edərsə və bundan sonra ehramdan çıxar.

Qatadə də Zürarədən rəvayət edir ki,  İbn Abbas: “Həcc Ərəfadan, ümrə də təvafdan ibarətdir” — demişdir. Aməş də İbrahimdən rəvayət edir ki, Alqamə “Allah üçün həcc və ümrəni tamamlayın” kəlamı haqqında demişdir: Əbuah İbn Məsudun qiraətində: “Vəəqimu həccə vəlumrətə iləl beyti” varid olmuş və ümrədə Beytullah keçilməz demişdir.

İbrahim: “Bunu Səid İbn Cubeyrə danışdım, o da: “İbn Abbas da belə demişdi” — dedi.” Sufyan da Aməşdən, o da İbrahimdən rəvayət edir ki, Alqamə demişdir: «Həcci və ümrəni Beytullaha qədər yerinə yetirin.» Həmçinin əs-Səvri də İbrahimdən, o da Mənsurdan rəvayət edir ki, İbrahim: “Vəqimul-həccə vəl-umrətə iləl beyti» şəklində oxudu.

Şabi isə: ”Umrə sözünü rəf edərək: “Vəətimul həccə vəl-umrətu lilləh” formasında oxumuş və ümrə vacib deyildir” demişdir. Ondan bunun əksi də rəvayət edilmişdir.

Müxtəlif yollarla Ənəsdən və bir qrup səhabədən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bir ehramla həcc və ümrə etdiyi rəvayət edilmişdir. “Səhih” əsərində əshabına: «Kimin yanında hədiyya edilən qurban varsa, həcc ilə ümrəya niyyat etsin» — dediyi də rəvayət edilmişdir. “Səhih” əsərində həmçinin: ”Qiyamət gününə qədər ümrə həccin tərkibinə daxil olmuşdur” — demişdir.

İmam Əbu Muhamməd İbn əbi Hatim, bu ayənin eniş səbəbi haqqında bir qərib hədis rəvayət etmişdir: “Bizə Əli İbn Hüseyn, o da Əbu Abdullah əl-Həraviydən, o da Ğassan əl-Həraviydən, o da İbrahim İbn Tahmandan, o da Ətadan, o da Safvan İbn Umeyyadən rəvayət edir ki, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına zəfərana boyanmış bir adam gəldi. Əynində də bir cübbə var idi. O: ”Ey Rəsulullah, mənə ümrəmdə nə əmr edirsən?” dedi. Allah təala: “Həcc və ümrəni tamamlayın” ayəsini endirdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) da: “O sualı soruşan haradadır?” — dedi. Həmin adam: “Mən burdayəm” — dedi. Ona: “Paltarını dəyişdir, qüsl al və bacardığın qədər burnuna çox su çək. Sonra həccində etdiklərini ümrəndə də et” — buyurdu.» Bu hədis qəribdir və düzülüşü də təəccüblüdür.

İki Səhihdə yalə İbn Ümeyyənin rəvayətinə görə bu hadisə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Ciranədə ikən baş vermişdir. Bir adam: “Ümrə üçün ehrama girmiş və əynində cübbə olan, çox ətirlənmiş bir adama necə baxırsan?” — dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir müddət susdu. Sonra ona vəhy gəldi və başını qaldıraraq buyurdu: “Sual soruşan haradadır?” Həmin adam: “Mən burdayəm” — dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): «Cübbəya gəlincə onu çıxart at, üstündəki ətirə gəlincə onu yu, sonra həccində etdiklərini ümrəndə də et.» Bu rəvayətdə qüsldan, buruna su çəkməkdən və həmin ayənin enişindən bəhs edilməmişdir. Bu da Safvan İbn Ümeyyadən deyil, yalə İbn Ümeyyadəndir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Əgər sizin qarşınızı kəssələr, müyassər olan bir qurbanlıq (verin)” Bu ayənin hicrətin altıncı ilində yəni, Hudeybiyya səfərində müşriklərin Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Beytullaha girməya mane olmaları haqqında endiyi deyilmişdir. Allah təala bu əsnada Fəth surəsini tam olaraq endirdi. Onlara, gətirdikləri qurbanları kəsmələrinə, qurbanlar yetmiş dəvə idi, və ehramdan çıxmalarına rüsxət endirdi. Bundan sonra Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) onlara başlarını qırxmalarını və ehramdan çıxmalarını əmr etdi. Onlar isə, nəsx gözlədikləri üçün bunu etmədilər. Sonda özü ehramdan çıxaraq, başını qırxdı, insanlar da bunu etdilər. Onlardan bəziləri saçını qısaltmış, tam qırxmamışdı. Buna görə də: ”Allah başını qırxanlara mərhəmət etsin” — dedi. Onlar da: ”Bəs qısaldanlara, ey Allahın elçisi?” — soruşdular. O da üçüncü dəfə təkrar edərkən: “qısaldanlara da” — dedi. Onlar hər dəvəya 7 nəfər ortaq oldular. 1400 nəfər idilər. Hüdeybiyyadə köç saldıqları yer əl-Haram ərazisinin kənarında idi. əl-Haramın sərhəddində olduqları da rəvayət edilmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir. Buna görə də alimlər: «Maneə yalnız düşmənləmi olur, xəstəlik və ya başqa bir səbəblə ola bilməzmi?» — deya iki rəy üzərində ixtilaf etmişlər.

İbn əbu Hatim demişdir: “Bizə Muhamməd İbn Abdullah İbn yəzid əl Muqri, o da Sufyandan, o da Amr İbn Dinardan, o da İbn Abbasdan, başqa bir isnadda İbn Tavus atasından, o da İbn Abbasdan, digər isnadda isə İbn əbu Nəcih, İbn Abbasdan rəvayət edir ki, o demişdir: “Əngəl ancaq düşmənlə olur. Xəstə olana, ağrısı olana və ya yolunu itirənə bunun aidiyyati yoxdur. Allah təala: “Əmin olduğunuz təqdirdə” demişdir ki, əminlik maneə deyil.”

Sonra İbn əbu Hatim demişdir: “İbn Ömər, Tavus, Zuhri, Zeyd İbn Əsləmdən də belə rəvayət edilmişdir.”

İkinci rəy: Maneə düşmən, xəstəlik, yolunu itirmə və digər səbəblərdən də genişdir.

İmam Əhməd demişdir: Bizə yəhya İbn Səid, o da Həccac İbn Səffafdan, o da yəhya İbn Əbu Kəsirdən, o da İkrimədən rəvayət edir ki,  Həccac İbn  Amr Ənsari demişdir:  Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitdim: «Kimin bir yeri qırılsa və ya ayəğı topal olsa ehramdan çıxar və ona başqa bir həcc lazım gələr.» Əlavə edir ki, bunu İbn Abbas ilə Əbu Hüreyrəya danışdım. Onlar da: “Düz deyib” — dedilər. Bunu dörd kitabın müəllifləri yəhya İbn Əbu Kəsirdən belə rəvayət etmişlər. Əbu Davud və İbn Macənin rəvayəti isə: “Kim topal olar və ya sümüyü qırılarsa və yaxud xəstə olarsa” şəklindədir. O da eyni mənadadır. Bunu İbn Əbu Hatim o da Həsən İbn Arəfədən, o da İsmayıl İbn Uləyyadən, o da Həccac İbn Əbu Osman əs-Səvvafdan eyniylə rəvayət etmişdir. Sonra demişdir: İbn Məsud, İbn Zübeyr, Əlqamə, Səid İbn Müsəyyib, Urvə İbn Zübeyr, Mucahid, Nəxai, Əta və Muqatil İbn Xəyyandan rəvayət edilir ki, onlar: “Maneə düşməndən, xəstəlikdən və sümük qırılmasından ola bilər” – söyləmişlər. Əs-Səvri də: “Maneə, narahatlıq verən hər şeydən ola bilər” — demişdir.

İki Səhihdə Aişə (radiyAllahu anhə) demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  Dubaa binti Zübeyr İbn Abdulmuttalibin yanına daxil oldu. Qadın: “Ey Rəsulullah, mən həcc etmək istəyirəm amma narahatam” — dedi. O da: “Həcci yerinə yetir və: «Harada maneə yaranarsa orada ehramdan çıxaram» — deya şərt kəs.” — buyurdu. Bunu Müslim, İbn Abbasdan oxşar şəkildə rəvayət etmişdir. Həcdə şərt kəsməyi qəbul edən alimlər bu hədisi dəlil gətirmişlər. İmam Muhamməd İbn İdris əş-Şafi də rəyini bu hədisin səhih olmasına bağlamışdır. Beyhəqi və digər hədis hafizləri: «Hədis səhihdir» — demişlər. Allaha həmd olsun.

“Müyassər olan bir qurbanlıq (verin)”.  İmam Malik demişdir: Bizə Cəfər İbn Muhamməd, o da atasından rəvayət edir ki, Əli İbn Əbi Talib demişdir: “Müyassər olan bir qurbanlıq — qoyundur.” İbn Abbas da: “Qurban bu səkkiz baş cütdən olar demişdir: Dəvə, inək, keçi, və qoyun.

Səvri demişdir: Həbibdən, o da Səid İbn Cubeyrdən rəvayət edir ki, İbn Abbas “Müyassər olan bir qurbanlıq” kəlamı haqqında: “Bu qoyundur” — demişdir. Əta, Mucahid, Tavus, Əbu Aliyə, Muhamməd İbn Əli İbn Hüseyn, Əbdurrahman İbn əl-Qasım, Şabi, Nəxai, Həsən, Qatadə,  Dəhhak, Muqatil İbn Həyyan və digərləri də belə demişlər. Dörd imamın məzhəbinə görə də bu belədir.

İbn əbi Hatim belə demişdir: Bizə Əbu Səid əl Əşəc , o da Əbu Xalid əl-Əhmərdən, o da yəhya İbn Səiddən, o da Qasımdan, o da Aişə ilə İbn Ömərdən rəvayət etmişdir ki, onlar müyassər olan qurbanı yalnız dəvədən və inəkdən görərdilər.

Davam edib demişdir ki, Səlim, Qasım, Urvə İbn Zübeyr və Səid İbn Cubeyrdən də oxşar rəvayətlər nəql edilmişdir.

Mən də deyirəm: Zahirən görünən budur ki, onların əsaslandığı Hudeybiyya qissəsidir. Çünki orada heç kimdən rəvayət edilməmişdir ki, kimsə qoyun kəsərək ehramdan çıxıb. Onlar yalnız dəvə və inək kəsmişdilər. İki Səhihdə Cabir demişdir: «Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dəvə və inəkdə, bizim hər yeddimizə bir inəkdə ortaq olmağımızı əmr etdi.»

Əbdurrəzzaq demişdir: Bizə Mamər, o da İbn Tavusdan, o da atasından rəvayət etdi ki, İbn Abbas “müyassər olan bir qurbanlıq” kəlamı haqqında: “müyassər olduğu qədər” — demişdir.

Əvfi də İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: «Əgər imkanı varsa dəvədən, yoxdursa inəkdən, o da yoxdursa qoyundandır.»  Hişam İbn Urvə atasından rəvayət edir ki, o, “Müyassər olan bir qurbanlıq” kəlamı haqqında demişdir: “Bu ucuzluq və bahalıqla əlaqədardır”.

Cumhurun həccə maneə yarandığı təqdirdə bir qoyunun kifayət edəcəyi haqqında dəlili budur: Allah təala müyassər olan qurbanı vacib buyurmuşdur. Burada  müyassər olan mənasında “hədy” kəliməsi gəlmişdir. Hədy isə mal-qaradan dəvə, inək və ğanəm(kiçik buynuzlu heyvan). Necə ki, dəryanın mürəkkəbi, Quranın şərhçisi və Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əmisi oğlu İbn Abbas da belə demişdir. İki Səhihdə möminlərin anası Aişə (radiyAllahu anhə) demişdir: “Bir dəfə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) hədy olaraq ğanəm (kiçik buynuzlu heyvan) göndərdi”.

“Qurbanlıq öz yerinə çatana qədər başınızı qırxmayın.” Bu, “həcc və ümrəni tamamlayın” kəlamına bağlıdır. “Əgər sizin qarşınızı kəssələr, müyassər olan bir qurbanlıq (verin)” kəlamına bağlı deyil. Necə ki, İbn Cərir (rəhmətullahi aleyh) belə güman etmişdir. Çünki Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əshabı, Hüdeybiyya səfərində Qureyş onlara mane olub əl-Harama girməya qoymayənda başlarını qırxdılar və qurbanlarını əl-Haramın kənarında kəsdilər. Əmin-amanlıqda və əl-Harama gəlib çatdıqda isə qurbanlıq öz yerinə çatana qədər başı qırxmaq olmaz.

Qurban kəsmək ayinini icra edən, qıran həccindədirsə həcc və ümrə əməllərini, yox əgər ifrad və təməttü həccindədirsə, onların ikisindən birini etməklə bitirmiş sayılır. Necə ki,  iki Səhihdə Həfsə: “Ey Rəsulullah, insanlara nə olub ki, ümrə ehramından cıxdılar, lakin sən ümrəndən çıxmadın?» — dedi. O da: “Mən saçımı saqqızlı bir maddə ilə keçələşdirdim, qurbanımın boynunu bağladım, onu kəsənədək çıxa bilmərəm” — dedi.

“Sizlərdən xəstələnən və ya başından əziyyat çəkən varsa, fidyə olaraq ya oruc tutmalı, ya sədəqə verməli, ya da qurban kəsməlidir.” Buxari demişdir: Bizə Adəm, o da Şubədən,  o da Əbdurrəhman İbn İsfəhanidən rəvayət edir ki, o, Abdullah İbn Məqilin belə dediyini eşitmişdir: “Bu məsciddə, yəni Kufə məscidində Kəb İbn Ucrənin yanında oturdum, ondan “fidyə olaraq ya oruc tutmalı” haqqında soruşdum. O dedi: “Məni daşıyaraq Peyğəmbərin (səllallAllahu aleyhi və səlləm) yanına apardılar. Üzümə bit tökülürdü. O dedi: “Bu hala gələcəyini təxmin etməmişdim, bir qoyun tapa bilərsən?” Mən də: ”Xeyr” — dedim. O da:”Üç gün oruc tut və ya altı yoxsulu doydur – hər yoxsul üçün yarım sa yemək ver və başını qırx ” — dedi. Mənim üçün xüsusi, sizin üçün isə ümumi olaraq bu ayə endi.”

İmam Əhməd demişdir: “Bizə İsmayıl, o da Əyyubdan, o da Mucahiddən, o da Əbdurrəhman İbn Əbi Leyladan rəvayət etmişdir ki,  Kəb İbn Ucrə demişdir: “Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) yanıma gəldi, mən isə qazanın altını yandırırdım. Üzümə -və ya dedi: qaşlarıma- bitlər tökülürdü. “Başının cücüləri səni narahat edirmi?” — dedi. Mən: “Bəli” — dedim. O: “Başını qırx, üç gün oruc tut və ya altı yoxsulu doydur və ya bir qurban kəs” — dedi.” Əyyub: “Hansı ilə başladığını bilmirəm” — dedi.

Başqa bir rəvayətdə Əhməd demişdir: “Bizə Hüşeym, o da Əbu Bişrdən, o da Mucahiddən, o da Əbdurrəhman İbn əbu Leyladan rəvayət edir ki,  Kəb İbn Ucrə demişdir: Biz, Hudeybiyadə Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm) birlikdə idik. Ehramda idik. Müşriklər onu əl-Harama girməya qoymurdular. Saçım da çoxalmışdı. Bit-birə üzümə tökülürdü. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) mənə xitab edərək: “Başının cücüləri sənə əziyyat verirmi?” — dedi.” Saçını qırxmasını ona əmr etdi. O dedi: “Sizlərdən xəstələnən və ya başından əziyyat çəkən varsa, fidyə olaraq ya oruc tutmalı, ya sədəqə verməli, ya da qurban kəsməlidir” ayəsi endi.

Bunu Əffan da Şubədən, o da Əbu Bişrdən yəni, Cəfər İbn İyasdan belə rəvayət etmişdir. Həmçinin Şubədən, o da Həkəmdən, o da Əbdurrəhman İbn Əbi Leyladan eyni şəkildə rəvayət etmişdir. yenə Şubədən, o da Davuddan, o da Şabidən, o da Kəb İbn Ucrədən bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

Bunu  İmam Malik, Humeyd İbn Qeysdən, o da Mucahiddən, o da Əbdurrəhman İbn əbi Leyladan, o da Kəb İbn Ucrədən eyni şəkildə rəvayət etmişdir. Səd İbn İshaq İbn Kəb İbn Ucrə demişdir: Əban İbn Salehdən, o da Həsən Bəsridən rəvayət edir ki, Kəb İbn Ucrədən: “Bir qoyun kəsdim” — dediyini eşitmişdir. Bunu İbn Mərdəveyh də rəvayət etmişdir. Həmçinin Ömər İbn Qeysdən — o zəif ravidir – o da Ətadan, o da İbn Abbasdan rəvayət edilir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Qurban qoyundur. Oruc üç gündür, qida isə altı yoxsul arasında bölünəndir.” Eyni şəkildə Əlidən, Muhamməd İbn Kəbdən, İkrimədən, İbrahimdən, Mucahiddən, Ətadan, Suddidən və Rabi İbn Ənəsdən də rəvayət edilmişdir.

İbn əbi Hatim demişdir: Bizə yunus İbn Əbdul-Əla, o da Abdullah İbn Vəhbdən, o da Malik İbn Ənəsdən, o da Abdulkərim İbn Malik əl-Cəzəridən, o da Mucahiddən rəvayət edir ki, Əbdurrəhman İbn Əbi Leyla demişdir: Kəb İbn Ucrə, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə birlikdə idi. Başındakı bitlər onu narahat etdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ona başını qırxması əmr eti və: “Üç gün oruc tut və ya altı kasıbı doyuzdur, hər insan üçün iki iki mud qədər və ya bir qoyun kəs, bunlardan hansını edərsənsə sənə kifayət edər” — dedi.” Leys İbn əbi Süleym də Mucahiddən rəvayət edir ki, İbn Abbas ”oruc tutmalı, ya sədəqə verməli, ya da qurban kəsməlidir” kəlamı haqqında demişdir: “Bunlardan hansını götürsən sənə kifayət edər”. İbn əbi Hatim demişdir: Mucahid, İkrimə, Əta, Tavus, Həsən, Hümeyd əl-Arəc, İbrahim Nəxai və Dəhhaqdan da oxşar şəkildə rəvayətlər gəlmişdir.

Mən də deyirəm ki, dörd imamın məzhəbi də belədir. Alimlərin çoxu bu məqamda insanı öz öhdəsinə həvalə edir. İstəyarsə oruc tutar, istəyarsə bölgü ilə sədəqə verər ki, o da hər yoxsul üçün yarım sa, yəni, iki mud olmaqla cəmi üç sa sədəqə verər. İstəyarsə bir qoyun kəsər və onu kasıblara sədəqə verər. yəni, bunlardan hansını edərsə kifayətdir, deməkdir. Quranın ifadəsi rüsxəti bəyan edərkən ən asandından başlayəraq “oruc tutmalı, ya sədəqə verməli, ya da qurban kəsməlidir” şəklində demişdir. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) də Kəb İbn Ucrəya mərhələli olaraq daha fəzilətlisini göstərmiş və: “bir qoyun kəs, və yaxud altı yoxsulu doydur və ya üç gün oruc tut” — demişdir. Hamısı öz yerinə görə gözəldir. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

İbn Cərir demişdir: Bizə Əbu Kureyb, o da Əbu Bəkr İbn Ayyaşdan rəvayət etdi ki, Aməş demişdir: İbrahim, Səid İbn Cubeyrə “fidyə olaraq oruc tutmalı, ya sədəqə verməli, ya da qurban kəsməlidir“ ayəsi haqqında soruşdu. O da dedi: “Ona ərzaqla hökm edilər. Əgər varıdısa bir qoyun satın alar, əgər yoxdusa qoyun dirhəmlə qiymətləndirilər, onun yerinə ərzaq qoyular və sədəqə verilər. Əgər bu da yoxdursa hər yarım sa ölçü üçün bir gün oruc tutular.” İbrahim: “Əlqamənin də belə dediyini eşitdim” — demişdir. Sonra əlavə etmişdir ki, Səd İbn Cubeyr mənə: “Bu kimdir, nə mədəni insandır?” — dedikdə, mən də: “Bu İbrahimdir” — dedim. O da: “Nə mədəni insandır, bizimlə birlikdə otursa nə yaxşı olardı”. Dedi ki, bunu İbrahimə çatdırdım, “Bizimlə otursa” sözünü dedikdə o bu sözdən titrədi.

yenə İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Əbi İmran, o da Ubeydullah İbn Muazdan, o da atasından, o da Əşasdan rəvayət edir ki, Həsən: “oruc tutmalı, ya sədəqə verməli, ya da qurban kəsməlidir” kəlamı haqqında demişdir: Əgər ehramlı bir kimsə başından narahat olarsa, başını qırxar və o üçündən birini fidyə verər. Oruc on gündür, sədəqə 10 yoxsuladır. Hər yoxsula iki fincan verilər: bir fincan xurma, 1 fincan buğda. Qurban da qoyundur.

Qatadə, Həsən və İkrimə də, “oruc tutmalı, ya sədəqə verməli, ya da qurban kəsməlidir” kəlamı haqqında: “10 yoxsul doydurar” — demişlər.

Bu ayə barədə Səid İbn Cubeyr, Əlqamə, Həsən və İkrimədən gələn bu iki rəy qəribdir və burada etiraz üçün səbəb vardır. Çünki Kəb İbn Ucrənin hədisində Sünnə öz təsdiqini tapmışdır ki, oruc altı deyil üç gün və ya altı yoxsulu doydurmaq və ya bir qoyun qurban kəsməkdir. Bu da Quranın üslubundan aydın olduğu kimi, seçimlədir. Bu tərtibat ov öldürməkdə də bilinən bir ardıcıllıqdır. Necə ki, Quran onu açıq aydın bəyan etmişdir. Alimlər də onda ittifaq etmişlər. Buradakı fikir isə ona müxalifdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Hüşeym demişdir: Bizə Leys, o da Tavusdan rəvayət etmişdi ki, o belə demişdi: “Əgər cəza qan və ya ərzaqdırsa Məkkədə, əgər orucdursa istədiyi yerdə olar.” Mucahid, Əta və Həsən də belə demişlər. Hüşeym demişdi ki, bizə Həccac və Əbdul Malik və bunlardan başqaları rəvayət etmişdi ki, Əta demişdi: Qan Məkkədə axıdılar, ərzaq və oruc isə istənilən yerdə yerinə yetirilər. Hüşeym demişdir: Bizə yəhya İbn Səid, o da yaqub İbn Xaliddən, o da İbn Cəfərin azad etdiyi köləsi Əbu Əsmadan xəbər verdi ki, o belə demişdir: ”Osman İbn Əffan həcc etdi. Onun yanında Əli və oğlu Hüseyn vardı. Osman hərəkət etdi. Əbu Əsma dedi: Mən, İbn Cəfərin yanında idim. Dişi dəvəsi başının üstündə dayənmış yatan bir adama rast gəldik. Mən: “Ey yatan insan oyan” — dedim. Baxdım ki, o Hüseyn İbn Əlidir. Əlavə edir ki, onu İbn Cəfər mindirdi, biz də onu su başına gətirdik. Davam edib deyir ki, Əliya (radiyAllahu anh) xəbər göndərdi, onun yanında Əsma bint Umeys var idi. Ona iyirmi gecə qulluq etdik. Əli(radiyAllahu anh) Hüseynə: “Nədən narahatsan?” — deya soruşdu. O da əli ilə başına işarə etdi. Davam edib deyir ki, o da əmr etdi, başını qırxdılar. Sonra bir dəvə gətirdi, onu kəsdi. Əgər o dəvə başını qırxmağın əvəzi idisə, bu rəvayətdə onu Məkkə xaricində kəsmişdir. Əgər bunu ehramdan çıxmaq üçün etmişdisə, məsələ aydındır.

“Əmin olduğunuz təqdirdə ümrəni (bitirib) həccə qədər (qadağan olunanlardan) istifadə edən kəs asan başa gələn bir qurbanlıq verməlidir.”: yəni, həcc ibadətlərini edərkən, aranızdan kim həccə qədər ümrəya niyyat etmişdirsə, bu hər ikisi üçün ehrama girən və ya öncə ümrə üçün ehrama girəni də ehtiva edir – bunu bitirdikdən sonra həcc üçün ehrama girər.   Bu da xüsusi təməttü həcci deməkdir ki, fəqih alimlərin terminalogiyasında yer almışdır. Ümumi təməttü həcci isə  iki hissəya bölünür. Necə ki, səhih hədislər də bunu göstərir. Belə ki, ravilərdən: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  təməttü etdi” deyan vardır. Başqa biri də: “Qıran həcci etdi” demişdir. Kəbəya qurban apardığı haqda isə ixtilaf yoxdur. Allah Təala buyurur: “Əmin olduğunuz təqdirdə ümrəni (bitirib) həccə qədər (qadağan olunanlardan) istifadə edən kəs asan başa gələn bir qurbanlıq verməlidir.” yəni gücü çatdığı hədydən kəssin, deməkdir ki, bunun da ən aşağısı bir qoyundur. Onun inək kəsmə haqqı da vardır. Çünki Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  qadınları üçün bir inək kəsmişdir.

Əvzai demişdir: Bizə yəhya İbn əbi Kəsir, o da Əbu Sələmədən rəvayət edir ki, Əbu Hureyrə demişdir: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  xanımları üçün inək kəsdi, onlar təməttü həcci edirdilər.” Bunu Əbubəkr İbn Mərdəveyh rəvayət etmişdir. Bunda təməttünün şəriətdən olmasına dəlil vardır. Necə ki, iki Səhihdə İmran İbn Hüseyn demişdir: “Allahın Kitabında təməttü ayəsi endi, biz də onu Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  ilə birlikdə etdik. Sonra vəfat edənədək onu haram edən Quran ayəsi enmədi və onu qadağan da etmədi. Axırda bir insan öz ağlına görə bu haqda nəsə dedi.”

Buxarı demişdir: “Deyilənə görə o, Ömərdir.” Buxarinin bu dediyi barədə, açıq-aydın şəkildə rəvayət gəlmişdir ki, Ömər (radiyAllahu anh) insanlara təməttü həccini qadağan edirdi və deyirdi: “Əgər Allahın Kitabını götürürüksə, Allah tamamlamağı əmr edir.” O, ”Həcci və ümrəni tamamlayın” kəlamını qəsd edirdi. Əslində Ömər (radiyAllahu anh) onu haram edərək qadağan etməzdi. Ancaq həcc və ümrə niyyati ilə Beytullaha gələnlərin çoxalmasını istəyardi. Necə ki, özü bunu izah etmişdir. Allah ondan razı olsun.

“(Qurbanlıq) tapmayənlar isə həcc əsnasında üç gün və (vətəninə) qayıtdıqda isə yeddi gün oruc tutmalıdır. Bu da tam on gün edir.”: Allah təala deyir ki, kim qurban tapmasa həcdə, yəni ibadətlərin davam etdiyi günlərdə 3 gün oruc tutsun. Alimlər belədemişdilər: “Ən yaxşısı onu 10 günlərin içərisində Ərəfə günündən əvvəl tutmaqdır. Bunu Əta demişdir. yaxud da ehrama girdiyi zaman tutar. Bunu da İbn Abbas ilə digərləridemişdilər. Çünki Allah təala “həcc əsnasında”demişdir.

Bəziləri də Şəvvalın əvvəlində tutmağı icazəli hesab edirlər. Bunu da Tavus, Mucahid və bir çoxlarıdemişdilər. Şabi də Ərəfa günü ilə ondan iki gün  əvvəl oruc tutmağı icazəli görmüşdür. Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Suddi, Əta, Tavus, Həkəm, Həsən, Həmmad, İbrahim, Əbu Cəfər əl-Baqir, Rabi və Muqatil İbn Həyyan da belə demişlər. Afvi rəvayət edir ki, İbn Abbas: “Əgər qurban tapmasa, həcdə Ərəfə günündən əvvəl üç gün oruc tutar. Ərəfə günü üçüncü gün olarsa orucu tamam olar. yeddi gün də öz ölkəsinə qayıtdığı zaman tutar.” – demişdir. Əbu İshaq, Vəbrədən, o da İbn Ömərdən rəvayət etmişdir ki, o: “Tərviyadən əvvəl bir gün, tərviya günü və Arafə günü tutar” — demişdir. Cəfər İbn Muhamməddən, onun atasından və Əlidən (radiyAllahu anh) də belə rəvayət edilmişdir.

Onları və ya bir qismini bayramdan əvvəl tutmasa, onları təşriq günlərində tutmaq icazəlidirmi? Bu haqda alimlərin iki rəyi vardır. İmam Şafinin də iki rəyi vardır: Əvvəlki rəyi: Onları tutmaq icazəlidir. Çünki, Səhih Buxaridə Aişə (radiyAllahu anhə) ilə İbn Ömər demişlər: “Təşriq günlərində oruc tutmağa ancaq qurban tapa bilməyənlər üçün rüsxət verilmişdi.” İmam Məlik də Zuhridən o da Ürvədən, o da Aişədən, digər sənəddə Səlimdən, o da İbn Ömərdən bu şəkildə rəvayət etmişdir. Onlar bunu ayənin “…həcc əsnasında üç gün və qayıtdıqda isə yeddi gün oruc tutmalıdır…” ümumiliyinə görə demişlər. Bu onların hər ikisindən çox saylı yollarla rəvayət edilmişdir. Onu Sufyan, Cəfər İbn Muhamməddən, o da atasından, o da Əlidən rəvayət etmişdir. O deyirmiş: “Kim həcc zamanı üç gün oruc tutmağı fövtə verərsə, onları təşriq günlərində tutar.” Ubeyd İbn Umeyr əl-Leysi, İkrimə, Həsən əl-Bəsri və Urvə İbn Zubeyr də bu cür demişlər. Bu cür demələri “həcc əsnasında üç gün tutar” ayəsinin ümumi qəbul edilməsindəndir. İmam Şafinin yeni rəyi isə budur: Onların təşriq günlərində tutması icazəli deyildir. Çünki Müslimin Nubeşya əl-Huzəlidən rəvayət etdiyinə görə, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Təşrik günləri yemək, içmək və Əziz və Cəlil olan Allahı zikr etmək günləridir.”

“Qayıtdıqda isə yeddi gün oruc tutmalıdır” burada isə iki görüş vardır. Birinci: yüklərinizin yanına çatdığınız zaman deməkdir. Buna görə Mucahid: “Bu, yolda oruc tutmağa icazədir” — demişdir. Əta İbn əbu Rəbah da bunu demişdir. İkincisi: yaşadığınız yerlərə qayıtdığınız zaman. Abdurrəzzaq demişdi: Bizə Səvru, o da yəhya İbn Səiddən, o da Səlimdən, o da İbn Ömərin “tapmayənlar isə həcc əsnasında üç gün və qayıtdıqda isə yeddi gün oruc tutmalıdır” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: “Ailəsinə qayıtdığı zamandır.” Səid İbn Cubeyr, Əbil Aliyə, Mucahid, Əta, İkrimə, Həsən, Qatadə, Zuhri və Rəbi İbn Ənəsdən də bu şəkildə rəvayət edilmişdi. İbn Cərir bu rəyin icma rəyi olduğunu bildirmişdir.

Buxari demişdi: Bizə yəhya İbn Bukeyr, o da Leysdən, o da Aqildən, o da İbn Şihabdan, o da Səlim İbn Abdullahdan İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və  səlləm) vida həccində, ümrədən sonra həcc edərək təməttu həcci etdi və qurban kəsdi. yanındakı qurbanı Zülhuleyfədən gətirmişdi. Ümrəya niyyat etdi. Sonra da Həccə niyyat etdi. İnsanlar da Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm) birgə təməttu həcci etdilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) həccə qədər ümrə ilə başladı. İnsanlardan bəziləri qurban deyib onu gətirdi. Bəziləri də qurban gətirmədilər. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkəya gəldikdə dedi: “Ey insanlar, içinizdən qurban gətirənlər, özünə haram olan heç bir şeyi həcci bitirincəya qədər halal etməsin. Qurban gətirməyanlər isə Beyti təvaf etsin, Səfa və Mərva arasında səy etsin, saçını qısaldıb ehramdan çıxsın. Sonra Həccə niyyat etsin. Kim də qurbanlıq heyvan tapa bilməsə, üç gün həcdə və yeddi gün ailəsinə dönərkən oruc tutsun.” Sonra hədisi tam danışdı. Zuhri demişdir: Urvə mənə Aişədən, Səlimin atasından eşitdiyi kimi danışdı. Hədis iki Səhihdə Zuhridən bu şəkildə təxric edilmişdi.

“Bu da tam on edir”. Bunun təkid olduğu deyilmişdir. Necə ki, ərəblər deyirlər: İki gözümlə gördüm, iki qulağımla eşitdim, bu əllərimlə yazdım. Allah Təala buyurur: “və uçan iki qanadlı quşların” (Ənam,38), “nə də onu əlinlə yaza bilirdin” (Ənkəbut, 48), “Biz Musaya otuz gecəlik vədə verdik və buna on əlavə etdik. Beləliklə də Rəbbinin təyin etdiyi vaxt qırx gecə oldu” (Əraf, 142). Ayədə keçən “kamilətun” sözünün mənası onu kamil yerinə yetirib tamamlamaqdı. İbn Cərir bunu tərcih etmişdir. Bu cür də deyilmişdi: “Qurban qəbul olar.” Hüşeym demişdi, o da Abbad İbn Raşiddən, Həsən Bəsrinin “Bu da tam on edir” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: “Qurbanlıqdan”.

“Bu, ailəsi Məscidulharamda yaşamayənlara aiddir”: İbn Cərir demişdi: Təfsirçilər “Bu, ailəsi Məscidulharamda yaşamayənlara aiddir” ayəsində kimin qəsd edildiyi barəsində ixtilaf etmişlər. Buna baxmayəraq onlar burada haram əhalisinin qəsd edildiyi və onlar üçün təməttu olmadığı barədə icma etmişlər. Bəziləri: “Burda özəlliklə haram xalqı qəsd edilmişdi, başqaları deyil” — demişlər.

Bizə İbn Bəşər, o da Əbdürrəhmandan, o da Sufyan Səuridən danışmışdır ki, İbn Abbas belə demişdi: “Onlar haram əhalisidir.” İbn Mubarak də Səuridən eynisini rəvayət etmiş və “Camaat da bu fikirdədir” sözlərini əlavə etmişdir. Qatadə demişdi: Bizə deyildiyinə görə İbn Abbas belə söyləyardi: “Ey Məkkə əhli sizə təməttu yoxdur. Bu, başqa yerdə yaşayənlara halal, sizə isə haram qılınmışdı. Ancaq biriniz bir vadi qət edib Haram ilə öz arasında bir vadi saxlayər, sonra da ümrə edə bilər.”

Abdurrəzzaq demişdi: Bizə Mamər, o da İbn Tavusdan, o da atasından rəvayət edir ki: “Təməttu uzaqdakı insanlar üçündür, Məkkə xalqı üçün deyil. Ailəsi haram əhalisindən olmayan üçündür. Allah Təalanın “Bu, ailəsi Məscidulharamda yaşamayənlara aiddir” ayəsi də elə budur.” Deyir ki, Mənə İbn Abbasın da Tavus kimi dediyi çatmışdı.

Başqaları demişlər: “Bunlar haram əhalisi və miqat sərhədlərinin içində olanlardır.” Necə ki, Abdurrəzzaq demişdi: Bizə Mamər, o da bir kişidən, o da Ətadan demişdir: “Ailəsi miqat sərhədləri içində olan, Məkkə əhalisi kimidir, onlar təməttu etməzlər.”

Abdullah İbn Mubarak, o da Əbdurrəhman İbn yəzid İbn Cabirdən, o da Məkhulun “Bu, ailəsi Məscidulharamda yaşamayənlara aiddir” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: “Miqat sərhədləri içində olanlara aiddir.”

İbn Cureyc də Ətanın belə dediyini söyləmişdir: “Bu, ailəsi Məscidulharamda yaşamayənlara aiddir” Arafa, Mərra, Urənə, Dacnən və ər-Rəciuda olmayanlar üçündür.

Abdurrəzzaq demişdi: Mamər bizə Zuhridən belə eşitdiyini rəvayət etmişdi: “Ailəsi bir günlük və ya oxşar yerdə olanlar təməttu edərlər.” Bir rəvayətdə isə, bir və iki gün demişdi.

İbn Cərir bu xüsusda Şəfi məzhəbinin rəyini üstün tutur ki, o da onların əl-Haram əhalisi və namazı qısaltmayəcaq qədər ona yaxın yaşayənların olmasıdı. Çünki onlar müsafir deyil, yerli sakinlər sayılırlar. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Allahdan qorxun” yəni, sizə əmr etdiyi və qadağan etdiyi məsələlərdə. “və bilin ki, Allah şiddətli əzab verəndir”.  yəni, əmrinə müxalif olanlar və qadağalarını pozanlara qarşı.

Ərəb dilçiləri “Həcc məlum olan aylardadır” kəlamı barəsində ixtilaf etmişlər.Bəzilər demişlər: Onun mənası belədir: “Həcc – bəlli ayların həccidir”və bu təqdirdə bu aylarda həcc etmək digər aylardan daha kamildir. Baxmayəraq ki, onlarda da səhihdir. Məlik, Əbu Hənifə, Əhməd İbn Hənbəl və İshaq İbn Rahuyənin məzhəblərinə görə bütün il boyu həcc ehramına girmək doğru sayılır. İbrahim ən-Nəxai,əs-Səvri vəLeys İbn Sad da bucür demişlər. Onların sözlərinəuca Allahın bu ayəsinidəlil gətirmişlər:“Səndən yeni doğan aylar barəsində soruşurlar. De: ‘Bunlar insanlar və həcc üçün vaxt ölçüləridir’”(Bəqərə, 189) və onun iki ayindən biri olduğunu demişlər. Budəlilə görə bütün il boyu ümrə kimi həcc ehramına da girmək olar.

Şəfii – Allah ona rəhmət etsin – Həcc ehramının yalnız məlum aylarda səhih olduğunu söyləmişdir. Əgər onlardan əvvəl ehrama girərsə bu əqd bağlanmaz. Bəs Ümrəəqdi olarmı? Bu barədə də onun iki rəyi var.

Həcc ehramının yalnız müəyyən ayda olacağı, İbn Abbas ilə Cabirdən rəvayət edilmişdi. Əta, Tavus və Mucahid dəbucür demişlər. Allah onlara rəhmət etsin. Bunun dəlili uca Allahın “Həcc məlum olan aylardadır” ayəsidir. Zahirinə görə o, nəhv alimlərinin irəli sürdüyü digər bir təqdirdədir. Həmin təqdirə əsasən, Həccin vaxtı məlum olan aylardır.Onları ilin başqa aylarıarasında xüsusi etmişdi. Bu da həccin həmin aylardan əvvəl səhih olmadığını göstərir.Bu, namazın vaxtlarında olduğu kimidir.

Şəfii — Allah ona rəhmət etsin — demişdi: Bizə Muslim İbn Xalid, o da İbn Cureycdən, o da Ömər İbn Ətadan, o da İkrimədən, İbn Abbasın bucür dediyini rəvayət etmişdi: “Kimsənin həcc ayları girmədən həcc üçün ehrama girməsi yolverilməzdir. Çünki Allah Təala “Həcc məlum olan aylardadır” buyurmuşdur. Bunu İbn əbu Hatim, Əhməd İbn yəhya İbn Malik əs-Susidən, o da Həccac İbn Muhəmməd əl-Avərdən, o da İbn Cürueycdən bu cür rəvayət etmişdir. Onu İbn Mərdəveyhdə təfsirində iki yolla Həccac İbn Ərtahdan, o da Həkəm İbn Uteybədən, o da Miqsəmdən rəvayət etmişdi ki, İbn Abbas demişdi: “İl boyu yalnız həcc aylarında həccə niyyat edilir.”

İbn Huzeymə “Səhih” adlı əsərində demişdi: BizəƏbuKureyb, o da Abu Xalid əl-Əhmərdən, o da Şubədən, o da Həkəmdən, o da Miqsəmdən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Həcc etmək üçün yalnız həcc aylarında ehrama girilir. Həcc aylarında ehrama girmək həccin sünnələrindəndir.” Bu, səhih bir sənəddir. Səhabənin“belə etmək sünnədəndir” ifadəsi, çoxlarına görə mərfu hədis hökmündədir. Xüsusən də, Quran təfsirçisi olan İbn Abbasın təfsirdə belə bir söz söyləməsi bunu təsdiqləyir.

Bu xüsusda mərfu hədis də rəvayət edilmişdi. İbn Mərdəveyh demişdi: Bizə Abdulbəqi İbn Qani, o da Həsən İbn Musənnədən, o da Əbu Huzeyfədən, o da Sufyandan, o da Əbuz-Zubeyrdən, o da Cabirdən, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Kimsənin həcc ayları gəlmədən həcc üçün ehrama girməsi yolverilməzdir.” Sənədi keçərlidir (ərəbcə “lə bəsə bih”). Əş-Şəfii və Beyhaqi onu bir çox yollarla İbn Cureyc və Əbuz-Zubeyrdən rəvəyat etmişlər. O, Cabir İbn Abdullahın “həcc aylarında əvvəl həccə niyyat edilir mi?” sualına, “Xeyr” cavab verdiyini eşitmişdir.

Bu məvquf xəbər mərfudan daha sağlam və ondan daha sabitdir. Bu səhabənin, İbn Abbasın “Həcc üçün yalnız həcc aylarında ehrama girmək sünnətdir” sözü ilə güclənmiş bir ifadə olaraq qalır. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Həcc məlum olan aylardadır” Buxari demişdi: İbn Ömər: «Onlar Şəvval, Zulqadə və on gün Zulhiccədəndir» – demişdi. Buxarinin qətilik ifadəsi ilə nəql etdiyi bu natamam isnadlı rəvayəti, İbn Cərir tam bir isnadla rəvayət etmişdi: Bizə Əhməd İbn Həzim İbn əbu Ğarzəh, o da Əbu Nueymdən, o da Vərqadan, o da Abdullah İbn Dinardan, o da İbn Ömərdən onun “Həcc məlum olan aylardadır” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: «Şəvval, Zulqadə və on gün də Zilhiccədəndir.» Sənədi səhihdir. Bunu həmçinin Hakim “Mustədrək” əsərində Əsamdan, o da Həsən İbn Əli İbn Əffandan, o da Abdullah İbn Numeyrdən, o da Ubeydullahdan, o da Nəfidən, o da İbn Ömərdən onun da belə dediyini rəvayət etmiş və iki Səhihin şərtinə uyğun olduğunu demişdir.

Mən də deyirəm ki, bu, Ömər, Əli, İbn Məsud, Abdullah İbn Zubeyr, İbn Abbas, Əta, Tavus, Mucahid, İbrahim Nəxai, Şəbi, Həsən, İbn Sirin, Məkhul, Qatadə, Dəhhaq İbn Muzahim, Rəbi İbn Ənəs və Muqatil İbn Həyyandan rəvayət edilmişdi. Şəfii, Əbu Hənifə, Əhməd İbn Hənbəl, Əbu yusuf və Əbu Səurin məzhəblərinə görə də belədir. Allah onlara rəhmət etsin.

İbn Cərir bu fikri üstün saymış və demişdi: «İki tam ayə və üçüncü ayın bir hissəsinə çoxluq etibarı ilə cəm formada deyilməsi doğrudur. Necə ki, ərəblər demişlər “onu bu il ziyarət etdim və onu bu gün gördüm.” Baxmayəraq ki, hadisə yalnız ilin müəyyən günündə və günün müəyyən vaxtında baş vermişdir. Uca Allah buyurur:  “Kim iki gün ərzində geri qayıtsa, ona heç bir günah olmaz” (Bəqərə, 203). Əslində isə, bir gün ilə bir günün yarısından geri qayıtmışdır.

İmam Məlik İbn Ənəs və əvvəlki rəyinə əsasən əş-Şəfii: «Onlar Şəvval, Zulqadə və tam olaraq Zilhiccə aylarıdır» — demişlər. Bu yenə də İbn Ömərdən olan rəvayətdir.

İbn Cərir demişdir: Bizə Əhməd İbn İshaq, o da Əbu Əhməddən, o da Şərikdən, o da İbrahim İbn Muhacirdən, o da Mucahiddən, o da İbn Ömərdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: «Onlar Şəvval, Zulqadə və Zulhiccə aylarıdır.»

İbn Əbu Hatim təfsirində demişdi: Bizə yunus İbn Abdulalə, o da İbn Vəhbdən, o da İbn Cureycdən rəvayət etmişdir ki, Nəfidən soruşdum: «Sən Abdullah İbn Ömərin həcc aylarının adlarını çəkdiyini eşitdin?» O da: “Bəli. Abdullah, Şəvval, Zulqadə və Zulhiccə adlarını çəkdi.” İbn Cureyc demişdi: «Bunu İbn Şihab, Əta və Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabəsi Cabir İbn Abdullah da bu şəkildə demişlər.» İbn Cureycə çatan bu sənəd səhihdir. Bu eyni zamanda Tavus, Mucahid, Urvə İbn Zubeyr, Rəbi İbn Ənəs və Qatadədən də rəvayət edilmişdi. Bu mövzuda bir hədis də varid olmuşdu. Lakin o uydurmadır. Onu hafiz İbn Mərdəveyh, hədis uyduran kimi tanınan Hüseyn İbn Muxariqin yolu ilə, o da yunus İbn Ubeyddən, o da Şəhr İbn Həvşəbdən, o da Əbu Umamədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: «Həcc ayları bəllidir. Onlar Şəvval, Zulqadə və Zilhiccədir.» Göründüyü kimi bunun mərfu olması doğru deyil. Allah ən doğrusunu biləndir.

İmam Məlikin məzhəbinin bildirdiyi faydayə əsasən, «O, Zilhiccənin sonuna qədərdir» sözləri, «o, həccə məxsusdur və Zilhiccənin qalan günlərində ümrə etmək məkruhdur» mənasındadır. «Qurban kəsilən gecədən sonra Həcc səhihdir» demək deyildir.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Əhməd İbn Sinan, o da Əbu Muaviyadən, o da Aməşdən, o da Qeys İbn Muslimdən, o da Tariq İbn Şihabdan, Abdullahın belə dediyini rəvayət etmişdir: «Həcc bəlli aylardadır, onlarda ümrə yoxdur.» Bu isnad səhihdir.

İbn Cərir bu barədə demişdi: «Həcc ayları Şəvval, Zulqadə və Zilhiccədir görüşü ilə gedənlərə bildirmək istəyir ki, bunlar ümrə ayları deyil. yalnız həcc üçündür. Baxmayəraq ki, Mina günləri başa çatmaqla Həcc işi bitmişdir. Necə ki, Muhəmməd İbn Sirin demişdir: «Elm əhlindən heç kim Həcc ayları xaricində edilən ümrənin Həcc aylarında ediləndən daha fəzilətli olduğuna sübhə etməmişdi.» İbn Avn demişdi: Qasım İbn Muhəmməddən Həcc aylarında ümrə edilməsi barəsində soruşdum. O:  «Əvvəlkilər onu tam hesab etməzdilər» – dedi.

Mən də deyirəm ki, Ömər ilə Osman (radiyAllahu ənhumədən), onların Həcc ayları xaricində ümrəni sevdikləri və Həcc aylarında bunu qadağan etdikləri sabit olmuşdur. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Həcci özünə fərz edən kəs” yəni, Həcc üçün ehrama girməklə vacib bilərsə deməkdir. Burada Həcc üçün ehrama girməya və bu halda davamlı qalmağa işarə vardır. İbn Cərir demişdi: «Burada fərzin vacib və iltizam olduğunda alimlər icma etmişlər.»

Əli İbn Əbu Talha, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Həcci özünə fərz edən kəs” yəni, Həcc və ya ümrə üçün ehrama girən kəs. Əta da: «Fərz ehramdır» — demişdi. İbrahim, Dəhhak və digərləri də bunu demişlər.

İbn Cureyc demişdi: Mənə Ömər İbn Əta, o da İkrimədən, İbn Abbasın “Həcci özünə fərz edən kəs” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: «Bir kimsənin həcc üçün təlbiya edib yerində qərar tutması yoverilməzdir.» İbn əbu Hatim demişdi: İbn Məsud, İbn Abbas, İbn Zubeyr, Mucahid, Əta, İbrahim Nəxai, İkrimə, Dəhhak, Qatadə, Sufyan Səuri, Zuhri və Muqatil İbn Həyyandan da bənzəri rəvayət edilmişdi. Tavus ilə Qasım İbn Muhəmməd də: «O, təlbiyadir» — demişlər.

“yaxınlıq etməməli” yəni, kim həcc və ümrə üçün ehrama girərsə rəfəsdən uzaq dursun. O da cinsi əlaqədir. Necə ki, Allah təala buyurur: “Orucluq gecəsi qadınlarınızla yaxınlıq etmək sizə halal edildi” (əl-Bəqərə, 187). Toxunmaq, öpmək və sairə ona aparan hərəkətləri etmək haramdır. Qadınların yanında bunu danışmaq da bura aiddir.

İbn Cərir demişdi: Mənə yunus, o da İbn Vəhbdən, o da yunusdan, o da Nəfidən, Abdullah İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdir: «Ayədə keçən rəfəs, qadınlara yaxınlaşmaq, bunu danışmaq yəni, qadın və kişilərin bunu dilləri ilə söyləmələridir.» İbn Vəhb demişdi: Mənə Əbu Saxr, o da Muhəmməd İbn Kəbdən eynisini demişdir.

İbn Cərir demişdi: Bizə Muhəmməd İbn Bəşşar, o da Muhəmməd İbn Cəfərdən, o da Şubədən, o da Qatadədən, o da bir adamdan, o da Əbu Aliyə ər-Rayyahidən rəvayət edir ki, İbn Abbas ehramlı halda dəvələri sürərək deyərdi:

Qadınlar pıçıldayəraq yanımızda gəzərlər,

Quş doğru deyirsə onlara toxunardıq.

Əbu Əliya deyir ki: Ona dedim: “Sən ehramdasan, yaxınlıq kəlmələri deyirsən?” O da cavab verdi: «yaxınlıq kəlmələri yalnız qadınların yanında deyilənlərdir.» Bunu Aməş,o da Ziyad İbn Həsindən, o da Əbu Aliyədən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir.

yenə İbn Cərir demişdi: Mənə Bizə İbn Əbu Adiy, o da Avfdan, o da Ziyad İbn Hüseyndən, o da Əbu Hüseyn İbn Qeysdən onun belə dediyini rəvayət etmişdi: Həcc vaxtı İbn Abbasla səfərə çıxdım, onun dostu idim. Ehrama girəndən sonra İbn Abbas dəvəsinin quyruğundan tutdu və onu buraraq şer söyləməya başladı:

O qadınlar bizimlə pıçıldayəraq gəzərlər,

Quşlar doğru deyirsə tezliklə onlara toxunacağıq.

Mən dedim: «yaxınlıq bildirən sözlərmi deyirsən? Axı sən ehramdasan!» O isə: «yaxınlıq bildirən sözlər yalnız qadınların yanında deyilənlərdir.» — deyarək cavab verdi.

Abdullah İbn Tavus, atasından belə rəvayət etmişdi: «İbn Abbasdan “yaxınlıq etməməli, fasiqlik etməməli” Allahın ayəsi barəsində soruşdum və o dedi: Rafəs cinsi əlaqəni zikr etməyə işarədir. Ərəblər buna “əl-arabətu” deyirlər. Bu da rafəsin ən aşağı növüdür.» Əta İbn əbu Rabah demişdi: «Rafəs cinsi əlaqə və ondan daha aşağı nalayiq kəlmədir.» Amr İbn Dinar da bu fikirdə idi.

Əta demişdi: «Onlar ehramda əl-arabətunu bəyanməzdilər. Əl-Arabətu, ehramda olarkən cinsi əlaqəni zikr etməyə işarədir.» Tavus isə demişdir: «O, qadına, ehramdan çıxdığım zaman sənə toxunacam, deməkdir.» Əbu-Aliyə də eynisini demişdir.

Əli İbn Əbu Talha da, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: «Rafəs — qadınla yatmaq, öpmək, göz-qaş etmək, ona nalayiq kəlmələr deməkdir.» İbn Abbas ilə İbn Ömər demişlər: «Rafəs – qadınla yatmaqdır.» Səid İbn Cubeyr, İkrimə, Mucahid, İbrahim, Əbu Aliyə, Əta, Məkhul, Əta İbn yasar, Atiyyə, İbrahim Nəxai, Rəbi, əz-Zuhri, Suddi, Malik İbn Ənəs, Muqatil İbn Həyyan, Abdulkərim İbn Malik, Həsən, Qatadə, Dəhhak və digərləri də bunu demişdilər.

“fasiqlik etməməli”- Miqsəm və bir çoxları İbn Abbasdan nəql edərək, o, günahlardır demişlər. Əta, Mucahid, Tavus, İkrimə, Səid İbn Cubeyr, Muhəmməd İbn Kəb, Həsən, Qatadə, İbrahim Nəxai, Zuhri, Məkhul, İbn Əbən, Rəbi İbn Ənəs, Əta İbn yasər, Əta əl-Xorasani, Muqatil İbn Həyyan da belə demişlər. Muhəmməd İbn İshaq, o da Nafidən, İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdir: «Fasiqlik, ov və bunun kimi Allaha qarşı edilən fasiqliklərdir.» Eyni şəkildə İbn Vəhb, o da yunusdan, o da Nəfidən, Abdullah İbn Ömərin dediyini rəvayət etmişdi: «Fasiqlik, əl-Haram bölgəsində Allaha asilik etməkdir.»

Digərləri belə demişlər: «Buradakı fasiqlik, söyüş söyməkdir.» Bunu İbn Abbas, İbn Ömər, İbn Zubeyr, Mucahid, Suddi, İbrahim və Həsən demişlər. Bunlar üçün “Səhih” əsərindəki “müsəlmanı söymək fasiqlik, ona qarşı döyüşmək isə küfrdir” hədisinə istinad edilə bilər. Buna görə də həmin hədisi burada, əl-Hibr Əbu Muhəmməd İbn əbu Hatim – Allah ona rəhmət etsin – Sufyan Səurinin nəqli ilə, Zəbiddən, o da Əbu Vaildən, o da Abdullahdan, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Müsəlmanı söymək fasiqlik, onunla döyüşmək fasiqlikdir”. Əbdürrəhman İbn Abdullah İbn Məsuddan, o da atasından, həmçinin Əbu İshaqdan, o da Muhəmməd İbn Saaddan, o da atasından rəvayət edilmişdir.

Əbdürrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm demişdir: «Burada fasiqlik, bütlərə qurban kəsməkdir. Allah Təala buyurur: “Allahdan qeyrisinə kəsilən bir fisk” (Ənam, 145).» Dəhhak demişdir: «Fasiqlik – pis ləqəblər qoymaqdır.»

Burada fasiqlik – bütün günahlardır deyanlərin sözü daha doğrudur. Necə ki, Allah Təala haram aylarında zülmü haram etmişdir. Baxmayəraq ki, o, il boyu qadağandır, haram aylarda daha da şiddətlidir. Buna dəlil olaraq Allah Təala buyurur: “Bunlardan dördü haram aylardır. Doğru din budur. Odur ki, bu aylarda özünüzə zülm etməyin”(Tövbə, 36). Əl-Haram bölgəsi barədə isə buyurur: “orada zülm etməklə dönmək istəyanlərə üzücü bir əzab daddıracayıq” (Həcc, 25).

İbn Cərir buradakı fasiqliyi, ehramda qadağan olan ovlamağı, saç qırxmağı, dırnaq tutmağı və digər bu cür hərəkətləri etmək olduğunu tərcih etmişdir. Necə ki, yuxarıda İbn Ömərdən də eynisi nəql olunmuşdur. Ancaq bizim dediyimiz daha doğrudur. Allah ən doğrusunu biləndir.

İki “Səhih” əsərlərində Əbu Həzimdən o da Əbu Hureyrədən, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür dediyini rəvayət etmişdi: «Kim Allahın evini rafəs və fasiqlik etmədən həcc edərsə, anadan olduğu kimi günahsız olar.»

“Həcdə mübahisələr etməməli” bu barədə də iki rəy var. Birinci: Həcc və onun ayinlərinin icrası zamanı mücadilə etmək olmaz. Allah Təala bunu açıq aydın olaraq bəyan etmiş və mükəmməl olaraq izah etmişdir. Necə ki, Vəki, Alə İbn Abdulkərimin belə dediyini rəvayət etmişdi: Mucahiddən “Həcdə mübahisələr etməməli” ayəsi barəsində “Allah həcc aylarını bəyan etmişdir. Həcdə insanlar arasında mücadilələr olmamalıdır.” dediyini eşitdim.

İbn Əbu Nəcih, Mucahidin “Həcdə mübahisələr etməməli” ayəsi haqqında, nə aylar dəyişdirilər, nə də həcdə mübahisə edilər, bunlar artıq bəyan edilmişdir, demişdir. Sonra Allah, müşriklərin ayların yerini dəyişməsini qeyd edib onları qınamışdır.

Səuri, Abduləziz İbn Rufeydən, o da Mucahidin “Həcdə mübahisələr etməməli” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: «Artıq həcc işləri bəyan edilmişdir, onda mübahisə edilməz.» Suddi də bunu demişdir. Huşeym də bu cür demişdi: Bizə Həccac, o da Ətadan, İbn Abbasın “Həcdə mübahisələr etməməli” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: «Həcdə münaqişə yoxdur.»

Abdullah İbn Vəhb, o da Məlikdən Allah Təalanın “Həcdə mübahisələr etməməli” ayəsi barəsində demişdir: «Həcdəki mübahisə -Allah bilir- belə olurdu: Qureys Müzdəlifədəki Məşhəril-Haramın yanında dayənardı. Ərəblər və digərləri isə Ərafada dayənardılar. Onlar mübahisə edər və hər tərəf özünün doğru olduğunu iddia edərdi. Bizim görüşümüz budur. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Vəhb, o da Abdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləmdən demişdi: Hacılar fərqli yerlərdə dayənıb bu barədə mübahisə edərdilər. Hər kəs özünün dayəndığı yerin İbrahimin dayəndığı yer olduğunu iddia edərdi. Allah, Peyğəmbərinə həcc yerlərini bildirməklə bunun qarşısını aldı.

İbn Vəhb, o da Əbu Saxrdan, Muhəmməd İbn Kəbin belə dediyini rəvayət etmişdi: Qureyş Minada toplandığı zaman “bizim həccimiz sizin həcdən tamdır”. O birilər də: “Bizim həccimiz sizinkindən daha tamdır”, deyərdilər. Həmməd İbn Sələmə, o da Cubeyr İbn Həbibdən, Qasım İbn Məhəmmədin belə dediyini rəvayət etmişdir: Həcdə mübahisə belədir: Bəziləri həcc sabahdır, bəziləri isə həcc buğündür, deyərdilər.

İbn Cərir bu görüşlərin mənasını tərcih etmişdir. Bu isə həcc ibadətində mübahisələrin kəsilməsi deməkdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

İkinci görüş: Burada mübahisədən məqsəd çəkişmədir.

İbn Cərir demişdi: Bizə Abdul Həmid İbn Bəyan, o da İshaqdan, o da Sərikdən, o da Əbu İshaqdan, o da Əbuəhvasdan, Abdullah İbn Məsudun “Həcdə mübahisələr etməməli” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: «O, dostunu qəzəbləndirəcək şəkildə onunla mübahisə etməkdir.»

Əbu İshaqa çatan bu sənədlə Təmimi demişdi: İbn Abbasdan bu mübahisə barəsində soruşdum, o dedi: «Dostunla onu qəzəbləndirəcək şəkildə mübahisə etməkdir.» Eynisini Miqsəm ilə Dəhhak da İbn Abbasdan rəvayət etmişlər. Əbu Əliya, Əta, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, İkrimə, Cabir İbn Zeyd, Əta əl-Xorasani, Məkhul, Amr İbn Dinar, Suddi, Dəhhaq, Rəbi İbn Ənəs, İbrahim Nəxai, Əta İbn yasər, Həsən, Qatadə, Zuhri və Muqatil İbn Həyyan da belə demişlər.

Əli İbn Əbu Talha, İbn Abbasın “Həcdə mübahisələr etməməli” ayəsi barəsində: «O, qardaşını və dostunu qəzəbləndirəcək şəkildə mübahisə və mücadilə etməkdir ki, Allah bunları qadağan etmişdir.» – dediyini söyləmişdir.

İbrahim Nəxai də “Həcdə mübahisələr etməməli” ayəsi haqqında: “Onlar mübahisə etməyi xoşlamazdılar” — demişdi. Muhəmməd İbn İshaq, o da Nəfidən, İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdi: “Mübahisə — söyüş söymək və çəkişmək deməkdir.” İbn Vəhb isə yunusdan, o da Nəfidən, İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdir: “Həcdə mübahisə — söyüş söymək, münaqişə etmək və çəkişmək deməkdir.”

İbn əbu Hatim demişdir: İbn Zubeyr, Həsən, İbrahim, Tavus və Muhəmməd İbn Kəb: “Burada “cidəl” münaqişə etməkdir” — demişlər.

Abdullah İbn Mubarakdən, o da yəhya İbn Bişirdən, İkrimənin belə dediyini rəvayət etmişdi: “Həcdə mübahisələr etməməli” Mübahisə — qəzəblənmək, bir müsəlmanı qəzəbləndirməkdir. Amma bir köləni sakitləşdirmək niyyati ilə onu döymədən qəzəbləndirmək bura daxil deyil, burda inşəAllah zərər yoxdur.

Mən də deyirəm ki, əgər döysə də icazəli və keçərlidir. Dəlili də İmam Əhmədin rəvayət etdiyi hədisdir: Bizə Abdullah İbn İdris, o da Muhəmməd İbn İshaqdan, o da yəhya İbn Abbad İbn Abdullah İbn Zubeyrdən, o da atasından, o da Əsma bint Əbubəkrdən belə rəvayət etmişdir: Biz Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm) həccə getdik. Arc bölgəsinə çatdıqda O, qonaqladı. Aişə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanında mən də atamın yanında oturdum. Əbubəkr ilə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) növbə ilə bir dəvəya minirdilər, azuqələri də dəvənin belində idi. Ona da Əbubəkrin bir köləsi baxırdı. Əbubəkr oturub onun gəlməsini gözlədi. Kölə gəldi yanında dəvə yox idi. Əbubəkr soruşdu: “Dəvə haradadır?”.  O da: “Axşam itirdim” deya cavab verdi. Əbubəkr “Bir dəvəni itirdin?” deyarək onu döyməya başladı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) gülümsəyarək: “Bu ehramda olana baxın, görün nə edir” dedi. Bunu Əbu Davud ilə İbn Macə, İbn İshaqdan rəvayət etmişlər. Bu hədisə baxaraq bəziləri: “Dəvəya baxanı döymək həccin tamamlanmasıdır” — demişlər. Amma Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) Əbubəkrə (radiyAllahu ənh) “Bu ehramda olana baxın, görün nə edir” deməsi, onu nəzakətli şəkildə tənqid etməsidir. Ən yaxşısı bunu etməməkdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

İmam Əbd İbn Humeyd öz Musnədində demişdi: Bizə Ubeydullah İbn Musa, o da Musa İbn Ubeyddən, o da qardaşı Abdullah İbn Ubeyddən, o da Cabir İbn Abdullahdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Kim müsəlmanlara əli və dili ilə əziyyat verməyarək həcc edərsə, keçmiş günahları bağışlanar.”

“Sizin etdiyiniz yaxşılıqları Allah bilir”: Allah onlara nalayiq söz və əməlləri qadağan edərək gözəl əməl etməyə təşviq etdi. Bunu bildiyini və qiyamət günü bol-bol qarşılığını verəcəyini xəbər verdi.

“Azuqə götürün! Ən yaxşı azuqə isə təqvadır.” Avfidən, o da İbn Abbasdan demişdi: “İnsanlar evlərindən azuqəsiz çıxıb: “Biz, Allahın evini ziyarət edirik, bizi yedizdirməyacək?” — deyərdilər. Allah buyurdu: “Üzünüzü insanlardan qorumaq üçün özünüzlə azuqə götürün.”

İbn Əbu Hatim demişdi: Bizə Muhəmməd İbn Abdullah İbn yəzid əl-Muqri, o da Sufyandan, o da Amr İbn Dinardan, İkrimənin belə dediyini rəvayət etmişdi: İnsanlar azuqəsiz həcc edərdilər və Allah bu ayəni nazil etdi: “Azuqə götürün! Ən yaxşı azuqə isə təqvadır”.

İbn Cərir də Amr əl-Fəllasdan, o da İbn Uyeynədən rəvayət etmişdi.

İbn əbu Hatim demişdi: Bu hədisi Vərqa, o da Amr İbn Dinardan, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdi. Deyir ki, İbn Uyeynədən rəvayət etdiyi daha səhihdir.

Mən də deyirəm ki, bunu ən-Nəsai də Səid İbn Əbdurrəhman əl-Məxzumidən, o da Sufyan İbn Uyeynədən, o da Amr İbn Dinardan, o da İkrimədən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Bəzi insanlar azuqəsiz həcc edərdilər. Allah “Azuqə götürün! Ən yaxşı azuqə isə təqvadır” ayəsini nazil etdi.” Vərqanın hədisini isə Buxari yəhya İbn Bişrdən o da Şəbabədən rəvayət etmişdi. Onu Abu Davud da Əbu Məsud Əhməd İbn əl-Furat ər-Razi ilə Muhəmməd İbn Abdullah əl-Maxzumidən, o da Şəbabədən, o da Vərqadan, o da Amr İbn Dinardan, o da İkrimədən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “yamənlilər həcc edərkən yanlarında azuqə götürməzdilər və “Biz təvəkkül edənlərdənik” — deyərdilər. Allah “Azuqə götürün! Ən yaxşı azuqə isə təqvadır” ayəsini nazil etdi.” Bunu Abd İbn Humeyd də təfsirində Şəbabədən rəvayət etmişdir. Bunu İbn Hibban da öz Səhihində Şəbabədən rəvayət etmişdir.

İbn Cərir ilə İbn Mərdəveyh Əmr İbn Abdulğaffardan, o da Muhəmməd İbn Suqadan, o da Nəfidən, İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdi: “Onlar ehrama girərkən yanlarındakı azuqəni atıb başqa azuqə tapmağa çalışardılar. Allah “Azuqə götürün! Ən yaxşı azuqə isə təqvadır” ayəsini nazil etdi və bunu onlara qadağan etdi. Qovut, un, və sıyıqla azuqələnməyi buyurdu.”

İbn Zubeyr, Əbu Aliyə, Mucahid, İkrimə, Şəbi, Nəxai, Səlim İbn Abdullah, Əta əl-Xorasani, Qatadə, Rəbi İbn Ənəs, Muqatil İbn Həyyan da bunu demişlər. Səid İbn Cubeyr də: “Un, sıyıq və qovut ilə azuqə edin” — demişdi. Vəki İbn Cərrah təfsirində demişdi: Bizə Sufyan, o da Muhəmməd İbn Suqadan, Səid İbn Cubeyrin “azuqə götürün”ayəsinə qatqısız çörək və sıyığı azuqə edin, demişdir. yenə Vəki demişdi: Bizə İbrahim Məkki, o da İbn Əbi Nəcihdən, o da Mucahiddən, İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdi: “Səfərə yaxşı azuqə götürmək bir insanın nəcibliyindəndir.” Həmmad İbn Sələmə, o da Əbu Reyhanədən rəvayət edərək bunu əlavə etmişdi: İbn Ömər səfərə dostlarına keyfiyyatli azuqə götürmələrin şərt edərdi.

“Həqiqətən ən yaxşı azuqə isə təqvadır” Onlara dünyada səfər edərkən azuqəni əmr edərək, axirət azuqəsinə də təşviq etdi. O da onların təqvanı götürmələridir. Necə ki, Allah buyurur: “Sizə ayıb yerlərinizi örtəcək libas və bəzək-düzək nazil etdik. Təqva libası isə daha xeyirlidir” (Ənam, 26). Maddi libası zikr edərək, mənəvi libasa diqqət çəkdi. O da mütilik, itaət və təqvadır. Onun bundan daha xeyirli və daha yararlı olduğunu qeyd etdi. Əta əl-Xorasani “Həqiqətən ən yaxşı azuqə isə təqvadır” ayəsinə axirət azuqəsidir demişdi.

Hafiz Əbu-Qasım Təbərani demişdir: Bizə Abdan, o da Hişam İbn Ammardan, o da Mərvan İbn Müaviyyadən, o da İsmayıldan, o da Qeysdən, o da Cərir İbn Abdullahdan, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Kim dünyada azuqə yığarsa axirətdə də faydasını görər.” Muqatil İbn Həyyan demişdir: “Azuqə götürün “ayəsi nazil olanda müsəlmanların miskinlərindən bir nəfər qalxdı və dedi: Ey Allahın Rəsulu, azuqə götürməya heç nə yoxumuzdu. O da dedi: İnsanlardan utanmayəcaq qədər azuqə götür. Sizin ən xeyirli azuqəniz təqvadır.” Bunu İbn əbu Hatim rəvayət etmişdi.

“Məndən qorxun, ey ağıl sahibləri!” Deyir ki, ey mənə müxalif olub əmrimə tabe olmayan ağıl və fikir sahibləri, pis sonluq verəcəyimdən, cəzamdan və əzabımdan qorxun.

Buxari belə nəql etmişdir: “Bizə Muhəmməd, o da İbn Uyaynədən o da Amrdan rəvayət etdi ki, İbn Abbas demişdir: “Ukaz, Məcənnə və Zulməcaz cahilliya dövründə bazarlar idi. İnsanlar həcc mövsümündə ticarət etməkdən çəkinirdilər. Buna görə də “Rəbbinizdən lütf diləmək sizə günah deyildir” ayəsi nazil oldu. yəni, həcc mövsümlərində.

Abdurrazzaq, Səid İbn Mənsur və digərləri də, Sufyan İbn Uyaynədən bu cür rəvayət etmişlər. Bəzilərində: “İslam gələndən sonra bəzilərinin ticarət etməkdən çəkinmələrini gördükdə bu məsələni Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşdular. Allah Təala da bu ayəni nazil etdi.” – kimi nəql edilmişdir. Onu həmçinin İbn Cureyc, o da Amr İbn Dinardan, o da İbn Abbasdan belə rəvayət etmişdir: “Cahiliyyadə insanların alış-veriş yerləri Ukaz, Məcənnə və Zulməcaz idi. İslam gəldikdən sonra sanki bu məsələni bəyanmədilər. Nəticədə bu ayə nazil oldu.”

Əbu Davud və bqşqaları yəzid İbn Əbi Ziyaddan o da Mucahiddən İbn Abbasın belə dediyini nəql etmişlər: “Onlar həcc mövsümündə və həcdə alış-veriş və ticarət etməkdən çəkinirdilər və: “Bunlar zikr günləri idi” – deyərdilər. Buna görə də Allah Təala : “Rəbbinizdən lütf diləmək sizə günah deyildir” ayəsini nazil etdi.”

İbn Cərir demişdir: “Mənə yaqub İbn İbrahim, o da Huşeymdən, o da Həccacdan, o da Ətadan rəvayət edir ki, İbn Abbas belə demişdir: “Həcc mövsümlərində Rəbbinizdən lütf diləmək sizə günah deyildir.”

Əli İbn əbi Talha demişdir: İbn Abbasdan bu ayə haqqında: “Sizə ehramdan əvvəl və sonra alış-verişdə bir çətinlik yoxdur.” Əvfi də İbn Abbasdan eynisini rəvayət etmişdir.

Vəki demişdir: “Bizə Talha İbn Amr əl-Hədrami o da Ətadan nəql etdi ki, İbn Abbas ayəni belə oxuyardı: “Həcc mövsümlərində Rəbbinizdən bir lütf diləməyinizdə sizə bir günah yoxdur”. Abdurrazzaq demişdir: Atası Uyeynədən, o da Ubeydullah İbn əbi yəziddən: İbn Zubeyrin belə dediyini eşitdim: “Həcc mövsümlərində Rəbbinizdən bir lütf diləməyinizdə sizə bir günah yoxdur”.

Abd İbn Humeyd də Muhəmməd İbn əl-Fadldan, o da Həmmad İbn Zeyddən, o da Ubeydullah İbn əbi yəziddən: “İbn Zubeyrin bu cür oxuduğunu eşitdim.” O, eynisini qeyd etdi.  Bunu Mucahid, Səid İbn Cubeyr, İkrimə, Mansur İbn Mutəmir, Qatadə, İbrahim ən-Nəxai, Rəbi İbn Ənəs və digərləri də belə təfsir etmişdirlər.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Həsən İbn Ərəfə, o da Şəbəbə İbn Səvvardan, o da Şubədən nəql etdi ki, Əbu Uməymə belə eşitdiyini dedi: “İbn Ömərə ticarət edən bir kimsənin həcc etməsi haqqında sual verildi. İbn Ömər də “Rəbbinizdən lütf diləmək sizə günah deyildir” ayəsini oxudu.” Bu rəvayət məvqufdur, lakin çox qüvvətlidir. O, mərfu isnadla da rəvayət edilmişdir. Əhməd belə demişdir: “Bizə Əhməd İbn Əsbat, o da Həsən İbn Amr əl-Fuqəymidən nəql etmişdir ki, Əbu Umamə ət-Teymi belə demişdir: “İbn Ömərə: “Heyvan kirə edirik deya bizim həccimiz səhihdirmi?” — dedilər. O da: “Məgər Evi təvaf etmirsiz, bilinənə (Ərafat) getmirsiz, daş atmırsız və saçlarınızı qırxdırmırsız?” — dedi. Biz də: “Bəli” — dedik. İbn Ömər də: “Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına bir adam gəldi və sizin mənə verdiyiniz sualı ona verdi. Ona cavab vermədi. Sonra Cəbrayıl ona “Rəbbinizdən lütf diləmək sizə günah deyildir” ayəsini gətirdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu çağırıb: “Siz hacılarsız” – dedi.”

Əbdurəzzaq demişdir: “Bizə Səvri, o da əl-Əla İbn Museyyibdən nəql etdi ki, Təmim oğullarından bir adam Abdullah İbn Ömərin yanına gəldi və: “Ey Əbdurrəhmanın atası, biz kirayə ilə işləyan bir toplumuq. Bizim həccimizin səhih olmadığını iddia edirlər” — dedi. O da: “Siz onlar kimi ehrama girirsinizmi, onlar kimi təvaf edirsinizmi və onlar kimi daş atırsınızmı?” dedi. O da: “Bəli” — dedi. O da: “Sən hacısan” — dedi. Sonra İbn Ömər dedi: “Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına bir adam gəldi və ona məndən soruşduğunu soruşdu. Buna görə də bu ayə “Rəbbinizdən lütf diləmək sizə günah deyildir” nazil oldu.” Bunu Abd İbn Humeyd təfsirində Abdurrazzaqdan bu şəkildə rəvayət etmişdir. Bu hədisi İbn Huzeyfə də Səvridən mərfu olaraq rəvayət etmişdir. Bundan başqa yollarla da mərfu olaraq rəvayət edilmişdir.

İbn əbi Hatim demişdi: “Bizə Həsən İbn Arəfədən, o da Abbad İbn əl-Avvamdan, o da əl-Əla İbn Museyyibdən, o da Əbu Umamə ət-Teymidən nəql edir ki, İbn Ömərə dedim: “Biz bu istiqamətdə Məkkəya kirayə ilə gedirik, bəzi insanlar bizim həccimizin olmadığını iddia edirlər. Sən bizim həccimizi səhih sayırsanmı?” O da: “Siz ehrama girmirsinizmi, Beyti təvaf etmirsinizmi və həcc ibadətlərini yerinə yetirmirsinizmi?” — dedi. Mən də: “Bəli” — dedim. O da: “Siz hacısınız” — dedi. Sonra dedi: “Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına bir adam gəldi və ondan sənin soruşduğun eyni sualları soruşdu. Nə deyacəyini bilmədi, yaxud bir şey demədi. Sonda “Rəbbinizdən lütf diləmək sizə günah deyildir” ayəsi nazil oldu. Adamı çağırdı və bu ayəni ona oxuyaraq: “Sizlər hacısınız” – buyurdu.

Məsud İbn Sad, Abdulvahid İbn Ziyad və Şərik əl-Qadı də, əl-Əla İbn Museyyibdən bunu mərfu olaraq rəvayət etmişlər.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Tuleyq İbn Muhəmməd əl-Vasiti, o da Əsbat İbn Muhəmməddən, o da Həsən İbn Amr əl Fuqeymidən, o da Əbu Umamə ət Təymidən nəql etdi ki, o, İbn Ömərə: “Biz kirayə işi görən toplumuq. Bizim həccimiz varmıdır?” — dedim. O da: “Siz beyti təvaf etmirsinizmi, bilinənə gəlmirsinizmi, daş atmırsınızmı və saçlarınızı qırxmırsınızmı?” — dedi. Biz də: “Bəli” — dedik. O da Peyğəmbərin (salalahu aleyhi və səlləm) yanına bir adam gəldi və sənin mənə yönəltdiyin sualları soruşdu. Ona nə deyacəyini bilmədi. Sonda Cəbrayıl (əleyhissalam) bu, “Rəbbinizdən lütf diləmək sizə günah deyildir…” ayəsi ilə endi. Ayə sonuna kimi idi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) də: “Sizlər hacısınız” – buyurdu.”

İbn Cərir demişdir: “Mənə Əhməd İbn İshaq, o da Əbu Əhməddən, o da Məndəldən, o da Əbdurrəhman İbn Muhacirdən rəvayət etdi ki, Ömərin azad etdiyi köləsi Əbu Salih demişdir: Mən dedim: “Ey möminlərin əmiri, sizlər həcdə ticarət edirsiniz?” O da: “Onların dolanışığı elə həcdən deyilmi?” — dedi.

“Ərəfatdan axışıb gəldikdə Məşərulharamda Allahı yada salın!” Ayədə qeyd edilən Ərafat kəlməsinin qadın cinsi üçün işlədilən xüsusi isim olmasına baxmayəraq son hərəkəsi dəyişən (ərəbcə munsarif) olması, əslində “muslimət” və “muminət” kimi cəm şəklində olmasındandır. Onunla bəlli bir yer adlandırılmışdır. Bu səbəbə görə əslinə diqqət edilərək hərəkəsi dəyişmişdir. İbn Cərir bunu üstün rəy hesab etmişdir. Ərafat həcdə dayənılacaq yerdir.

O, həcc əməllərinin əsasıdır.

Buna görə də İmam Əhməd və Sünən sahibləri Səvriya gedib çıxan səhih sənədlə rəvayət edirlər ki, Səvri, Bukeyr İbn Ətadan, o da Əbdurrəhman İbn yamər əl-Deylidən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) üç dəfə belə dediyini eşitmişdir: “Həcc, Ərafatdan ibarətdir. Kim dan yeri ağarmadan qabaq Ərafata çatarsa (həccə) çatmışdır. Mina günləri üçdür. Kim iki gündən sonra tələsərsə, ona günah yoxdur. Kim sonrayə saxlayərsa, ona da günah yoxdur.»

Vəqfənin (yəni, Ərafədə dayənmanın) vaxtı Ərəfə günü günəşin zenitə qalxmasından etibarən qurban günü ikinci dan yeri ağarmasına qədərdir. Çünki Peyğəmbər (səllAllahu aleyhi və səlləm) vida həccində günorta namazını qıldıqdan sonra günəş batana qədər vəqfə etmiş və: “həcc ibadətlərinizi mütləq məndən götürün” demişdir.

Bu hədisdə belə demişdir: “Kim dan yeri ağarmadan Ərəfata çatarasa (həccə) çatmışdır.” Bu, Malik, Əbu Hənifə və Şafiinin məzhəbidir. Allah onlara rəhmət etsin. İmam Əhməd isə vəqfə vaxtının Ərəfə gününün əvvəlindən başladığını demişdir. Onlar Şəbinin hədisini dəlil gətirmişlər. Şəbi, Urva İbn Mudarris İbn Harisə İbn Lamin ət-Taidən belə rəvayət etmişdir: «Müzdəlifədə namaza çıxdığı vaxt Rəsulullahın yanına (sallalalhu aleyhi və səlləm) gəldim və: “Ey Rəsulullah, Tay dağından gəldim, miniyimi yordum, özüm də əldən düşdüm. Allaha and içirəm ki, nə qədər dağa rast gəldimsə onun üzərində vəqfə etdim. Mənim həccim varmı?” — dedim.  Rəsulullah (sallalalhu aleyhi və səlləm) də: “Kim bu namazımızda olarsa bizimlə birlikdə hərəkət anına qədər vəqfə edərsə bundan əvvəl də Ərafatda gecə və ya gündüz dayənarsa həcci tamdır. Daha kirlərini təmizləsin (ehramdan çıxsın).» Bunu İmam Əhməd ilə Sünən sahibləri rəvayət etmiş, Tirmizi: «Səhihdir» — demişdir.

Sonra belə deyilmişdir: Ona, aşağıdakı rəvayətə görə Ərafat deyilmişdir: Əbdurrəzzaq, İbn Cureycdən, o da İbn Museyyabdən rəvayət etmişdir ki, Əli İbn Əbutalib demişdir: Allah Cəbrayılı (əleyhissalam) İbrahimin yanına (əleyhissalam) göndərdi. Ona həcc etdirdi. Ərəfəta gəldiyi zaman: “Ərəftə?” (tanıdınmı?) dedi. O, ora daha əvvəl də gəlmişdi. Buna görə də Ərəfat deyilmişdir.

İbn Mubarak, o da Abdul-Məlik İbn əbi Süleymandan rəvayət edir ki, Əta demişdir:  “Ərafat deyilməsi bundandır: Cəbrayıl İbrahimə həcc ibadət yerlərini göstərir və o da: “Ərəftu, Ərəftu” — deyirdi. Buna görə də Ərafat deyilmişdir.” Bir oxşar rəvayət də İbn Abbas, İbn Ömər və Əbu Micləzdən gəlmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Ərafata Məşarilharam, Məşariləqsa hilal vəznində İlal da deyilir. Ortasındakı dağa da Cəbəlur-Rahmə deyilir. Əbu Talib özünün məşhur qəsidəsində demişdir:

Məşariləqsada rizası üçün Ona yönəldikləri,

İlalə — o üzbəüz dərin dərələrə yönəldikləri zaman

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Həmmad İbn Həsən İbn Anbəsə, o da Əbu Amir, o da Zəma İbn Salehdən, o da Sələmə İbn Vəhramdan rəvayət edir ki, İbn Abbas demişdir: “Cahiliyya əhli Ərafatda vəqfə edərdilər. Günəş dağların başında kişilərin başındakı əmmamələr kimi olduğu zaman hərəkət edərdilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Ərəfatdan hərəkətə başlamanı günəşin batmasına qədər təxirə saldı.” Bunu İbn Mərdəveyh, Zəma İbn Salehdən rəvayət etmiş və bunları əlavə etmişdir: “Sonra Müzdəlifədə vəqfəya dayəndı, sübh namazını ala-qaranlıqda qıldı. Ətraf işıqlanıb hər şey aydınlandıqda və başqa bir vaxtda olduqda hərəkət etdi.” Bu yaxşı bir sənəddir. İbn Cureyc, Muhamməd İbn Qeysdən rəvayət etmişdir ki,  Misvər İbn Məxrəmə demişdir: Rəsulullah (səllAllahu aleyhi və səlləm) bizə Ərəfatda xütbə oxudu. Allaha həmd səna etdikdən sonra: “Sonra isə” dedi. Xütbə oxuduğu zaman belə deyərdi: “Sonra isə, həqiqətən də bu gün ən böyük həcc günüdür. Bilin ki, müşriklər və bütpərəstlər bu gündə günəş batmazdan əvvəl, günəş dağların başında kişilərin üzlərindəki əmmamələr kimi dayəndığı zaman hərəkət edərdilər. Biz isə günəş batdıqdan sonra hərəkət edirik. Onlar Məşarilharamdan, günəş doğduqdan, dağların başında kişilərin üzlərindəki əmmamələr kimi olduqdan sonra hərəkət edərdilər. Biz də yolumuzun şirk əhlinin yoluna müxalif olduğu üçün günəş doğmazdan əvvəl hərəkət edəcəyik.” İbn Mərdəveyh belə rəvayət etmişdir. Bu söz ona aiddir. Hakim də Müstədrəkində, hər ikisi Əbdurrahman İbn Mubarak əl-Ayşidən, o da Abdul Varis İbn Səiddən, o da İbn Cureycdən rəvayət etmişdir.

Hakim: “Səhihdir, iki şeyxin şərtinə uyğundur. Buna baxmayəraq təxric etməmişdirlər” — demişdir. Bu danışdığımıza görə Misvər İbn Məxrəmənin Rəsulullahdan (səllAllahu aleyhi və səlləm)  hədis eşitdiyi səhih və sabitdir. Bəzi dostlarımızın zənn etdiyi kimi, Rəsulullahı (səllAllahu aleyhi və səlləm) eşitmədən onun yanında olmuş deyildir.

Vəki, o da Şubədən, o da İsmayıl İbn Rəca əz-Zubeydidən rəvayət edir ki, Mərur İbn Süveyd demişdir: Öməri (radiayəllahu anh) Ərəfatdan köç etdikdən sonra gördüm, hələ də bir dəvənin üzərində qaça-qaça: “İfada- qaçmaq və tələsməkdir” — dediyi qulaqlarımdan getməmişdir. Səhih Müslimdəki Cabir İbn Abdullahın uzun hədisində belə deyilmişdir: Günəş batana qədər Ərafatda vəqfəya davam etdi. Üfüqdə azacıq sarılıq göründü və günəşin qursu qeyb oldu. Üsaməni tərkinə aldı, Rəsulullah (səllAllahu aleyhi və səlləm) hərəkət etdi. Dəvəsi – Qəsvanın yüyənini çəkirdi. Belə ki, başı yahərin ayəq qoyulan yerinə toxunmaqda idi. Sağ əli ilə: “İnsanlar sakit olun, sakit olun” — deyirdi. Dağlardan birinə gəldiyi zaman dəvənin yüyənini yüngülcə boşaltdı və yuxarı dırmandı. Sonda Müzdəlifəya gəlib çatdı. Orada məğriblə işanı bir əzan və iki iqamə ilə qıldı. Aralarında heç bir zikr etmədi. Sonra dan yerinə qədər uzandı və sübh namazını qıldı. Ətraf işıqlandı. Bir əzan və bir iqaməylə qıldı. Sonra Qəsvayə minib Məşarilharama gəldi. Qibləya üz tutub Allaha dua etdi, təkbir gətirdi, təhlil etdi və Onun birliyini dilə gətirdi. Ətraf yaxşıca ağarana qədər vəqfəya davam etdi. Günəş doğmadan əvvəl hərəkət etdi.

İki Səhihdə deyilir: Üsamə İbn Zeydə: ”Rəsulullah (səllAllahu aleyhi və səlləm) hərəkət etdiyi zaman necə gedərdi?” — deya soruşulduqda o : “Bir az iti gedərdi və fürsət tapan kimi çapardı” — dedi.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Şafinin qızından olan nəvəsi Əbu Muhamməd, o da atasından və ya əmisindən mənə yazdığında bildirir ki, Sufyan İbn Üyeynə: “Ərəfatdan axışıb gəldikdə Məşərulharamda Allahı yada salın!” kəlamı haqqında “O, iki namazı birlikdə qılmaqdır” — demişdir.

Əbu İshaq Əs-Səbiyidən rəvayət edilir ki, Amr İbn Məymun demişdir: “Abdullah İbn Amrdan Məşarilharam haqqında soruşdum, susdu. Dəvələrimizin  ayəqları Müzdəlifə torpaqlarına dəydiyi zaman: “Məşaril-haramı soruşan haradadır? Bax, Məşaril-haram buradır” — dedi.” Əbdürrəzzaq demişdir: “Bizə Mamər, o da Zuhridən, o da Salimdən, o da İbn Ömərdən belə rəvayət etmişdir: “Məşarilharam bütün Müzdəlifədir.” Hüşeym, o da Həccacdan rəvayət edir ki, İbn Ömərdən: “Məşərulharamda Allahı yada salın!” kəlamı haqqında soruşuldu. O da: “Bu, dağ və ətrafıdır” — dedi. Əbdurrəzzaq, o da Mamərdən, o da Muğirədən rəvayət edir ki, İbrahim belə dedi: İbn Ömər insanların Quzah dağında izdihamını gördü. “Bunlar niyə belə toplanıblar?” deya soruşdu və: “Buranın hər yeri Məşardır” — dedi. İbn Abbas, Səid İbn Cubeyr, İkrimə, Mucahid, Suddi, Rəbi İbn Ənəs, Həsən və Qatadədən də rəvayət edilir ki, onlar: “ O iki dağın arasıdır” — demişlər. İbn Cureyc də demişdir: Ətadan “Müzdəlifə haradır? ” soruşdum. O da: Ərafatın iki dağ yolundan Muhassirə tərəf enilən zaman oradır — dedi. Əlavə etdi ki, iki dağ yolu Ərafatdan Müzdəlifəya enənlər yox, xalqın axın etdiyi yerlərdir. İkisinin arasında istədiyin yerdə vəqfə et. Mən, insanların yolu səbəbi ilə Quzah dağından aralı dayənmağını tərcih edirəm.

Mən də deyirəm ki, Məşair, görünən işarələrdir. Müzdəlifəya Məşarilharam deyilməsi, haramın içərisində olmasındandır. Orda vəqfə etmək həccin rükunlarındandırmı? Həc yalnız onunla səhih olurmu? Necə ki, sələfdən bir qrup ilə Şəfinin bəzi dostları bu fikirdədir. Qaffal ilə İbn Xuzeymə də bunlardandır. Dəlilləri də Urva İbn Mudarris hədisidir. yoxsa vacibdirmi? Necə ki, Şəfinin iki rəyindən biri belədir. Heyvan kəsməyi tələb edir. yaxud müstəhəbdir onu tərk etdikdə nəsə etmək lazım deyil. Necə ki, bu da başqa bir rəydir. Bu haqda alimlərin üç rəyi var. Bunların izah yeri isə burada deyil, başqa kitablardadır. Allah daha yaxşı  bilir.

Abdullah İbn Mubarak demişdir: Sufyan Səvri, Zeyd İbn Əsləmdən Rəsulullahın (səllAllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu rəvayət etmişdir: “Ərafatın hər yeri vəqfə yeridir. Urənədən hərəkət edin. Cəm yerinin hamısı vəqfə ərazisidir. Ancaq Muhassir vadisi istisna olmaqla.” Bu mürsəl bir hədisdir. İmam Əhməd demişdir: Bizə Əbu Muğirə, o da Səid İbn Əbdul-Əzizdən, o da Süleyman İbn Musadan, o da Cubeyr İbn Mutimdən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (səllAllahu aleyhi və səlləm): “Ərafatın hər yeri vəqfə ərazisidir, Urənədən sürətlə ayrılın, Müzdəlifənin hər yeri vəqfə yeridir, Muhassirdən sürətlə ayrılın. Məkkənin bütün dağ keçidləri qurban kəsmə yerləridir. Bütün təşrik günləri heyvan kəsmə vaxtıdır.” Bu hədis də münqati hədisdir. Çünki ravilərdən Süleyman İbn Musa — əl Əşdaq kimi də tanınır – Cubeyr İbn Mutimə çatmamışdır. Ancaq bunu Vəlid İbn Muslim ilə Suveyd İbn Abduləziz, Səid İbn Əbduləzizdən o isə Süleymandan rəvayət etmişdir.  Vəlid: “İbn Cubeyr İbn Mutimdən, o da atasından” — demişdir. Suveyd isə: “Nəfi İbn Cubeyr İbn Mutimdən o da atasından, o da Peyğəmbərdən (səllAllahu aleyhi və səlləm)…” — demişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Sizi doğru yola yönəltdiyinə görə Onu yad edin” Burada Allahın onlara hidayət, izahat və həcc mərasimlərini İbrahim xəlilin (əleyhisslam) zamanındakı şəklə qaytarma kimi nemətinə diqqət çəkilmişdir. Buna görə də “Hərçənd ki, bundan əvvəl siz azmışlardan idiniz” demişdir. “Bu hidayətdən əvvəl”, “Qurandan əvvəl” və “Peyğəmbərdən əvvəl” deyanlər də olmuşdur. Hamısı bir-birinə yaxın, bir birinə bağlı və doğrudur.

“Sonra” sözü burada xəbəri xəbərə bağlayən və tərtib bildirən bir ədatdır. Sanki Allah Təala Ərafada dayənan kimsəya, Məşərilharamın yanında Onu zikr etmək üçün Müzdəlifəya tərəf getməyi əmr etmişdir. Həmçinin Allah ona insanların əksəriyyati ilə birlikdə Ərafada dayənmağı əmr etmişdir. Necə ki, əvvəllər də insanların əksəriyyati bu cür edərdilər. yalnız Qureyş belə etməzdi. Onlar Haram ərazisindən çıxmayəraq onun ən yaxın kənarında durar və deyərdilər: “Biz, Allahın şəhərində Onun əhliyik və Beytinin sakinləriyik.”

Buxari demişdi: Bizə Əli İbn Abdullah, o da Muhəmməd İbn Həzimdən, o da Hişamdan, o da atasından, Aişənin belə dediyini rəvayət etmişdi: “Qureyş və onların dinlərində olanlar Müzdəlifədə dayənardılar və onlara əl-humsilər deyilərdi. Digər ərəblər isə Ərafada dayənardılar. İslam dini gələndə Allah Peyğəmbərinə (salləllahu aleyhi və səlləm) Ərafayə gəlməsini, orada dayənmasını və oradan hərəkət etməsini əmr etdi. “Sonra insanların axışıb gəldiyi yerdən siz də gəlin” ayəsi məhz elə bu barədədir.

İbn Abbas, Mucahid, Əta, Qatədə, Suddi və digərləri bu cür demişdir. İbn Cərir də bunu tərcih etmiş və bunun yekdil (ərəbcə icma) rəy olduğunu bildirmişdir. Allah onlara rəhmət etsin.

İmam Əhməd demişdi: Bizə Sufyan, o da Amrdan, o da Muhammad İbn Cubeyr İbn Mutimdən, atasının belə dediyini rəvayət etmişdi: “Ərafada dəvəmi itirdim və onu axtarmağa getdim. Peyğəmbəri (salləllahu aleyhi və səlləm) dayənmış görüb dedim: “Bu ki, əl-həmsilərdəndi, onun burada nə işi var?” Bunu iki Səhih əsərin sahibləri rəvayət etmişlər. Sonra Buxari onu Musa İbn Uqbədən, o da Kureybdən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdi. Həmin rəvayətə əsasən, buradakı axışma (ərəbcə əl-İfada) Müzdəlifədən Minayə daş atmaq üçün axışın deməkdir. Allah ən doğrusunu biləndir. Bunu İbn Cərir də yalnız Dəhhak İbn Müzahimdən nəql etmişdir. O: “insanların” sözü ilə İbrahimin (aleyhi salam) qəsd edildiyini demişdir. Ondan olan digər rəvayətdə isə: “İmamdır” – demişdir. İbn Cərir demişdir: “Əgər bunun əksinə yekdil sübut olmasa idi, bu tərcihə layiq olardı.”

“Allahdan bağışlanmanızı diləyin. Şübhəsiz ki, Allah Bağışlayəndır, Rəhmlidir.” Allah Təala çox vaxt ibadətləri bitirəndən sonra Onu zikr etməyi əmr edir. Buna görə də Muslimin “Səhih” əsərində öz təsdiqini tapmışdır ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) namazdan sonra üç dəfə əstəğfirullah deyərdi. İki Səhihdə isə, otuz üç dəfə subhən Allah, əlhəmdulilləh və Allahu əkbər deyilməsinə təşviq edirdi.

İbn Cərir də burada İbn Abbas İbn Mirdəs əs-Suləmidən, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) Ərafa axşamı ümmətinin bağışlanmasını dilədiyini rəvayət etmişdi. Biz də bunu Ərafa gününün fəzilətinə dair topladığımız cüzdə qeyd etmişik. İbn Mərdəveyh də burada Buxarinin Şəddad İbn Əvsdən rəvayət etdiyi hədisi gətirmişdir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Seyyidul-istiğfar duası, qulun: “Allahım Sən mənim Rəbbimsən! Səndən başqa ilah yoxdur. Sən məni yaratdın və mən Sənin qulunam. Gücüm çatana qədər Sənə verdiyim əhdə və vədə sadiqəm. Etdiklərimin şərindən Sənə sığınıram. Mənə verdiyin neməti etiraf edirəm və günahımı boynuma alıram. Məni bağışla. Həqiqətən Səndən başqa günahları bağışlayən yoxdur.” – deməsidir. Kim bunu gecə deyarsə və həmin gecə dünyasını dəyişərsə, Cənnətə girər. Kim də gündüz deyarsə və ölərsə, Cənnətə girər.”

İki “Səhih” əsərində Abdullah İbn Amrdan, Əbubəkrin belə dediyi rəvayət edilir: “Ey Allahın Rəsulu, mənə bir dua öyrət onu namazda deyim. O da bu cür deməsini buyurdu: “Allahım mən nəfsimə çoxlu zülm etdim. Səndən başqa günahları bağışlayən yoxdur. Öz dərgahından olan məğfirətinlə məni bağışla və mənə rəhm et. Həqiqətən Sən Bağışlayənsan, Rəhimlisən!” İstiğfar haqqında çoxlu hədislər vardır.

Allah həcc ibadəti bitəndən sonra Onu çoxlu zikr etməyi əmr edir.

“Atalarınızı zikr etdiyiniz kimi” Bu ayənin mənasında ixtilaf etmişlər. İbn Cureyc, Ətanın belə dediyini rəvayət etmişdi: O, uşağın “ata, ana” deməsi kimidir. yəni, necə ki,  uşaq ata və anasını anmaqla dil açır, siz də Həcc ibadətini bitirdikdən sonra Allahı zikr etməklə dil açın. Dəhhak ilə Rəbi İbn Ənəs də bunu demişlər. İbn Cərir də Avfinin yolu ilə İbn Abbasdan oxşarını rəvayət etmişdir.

Səid İbn Cubeyr, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Cahilliya dövründə insanlar həcc mövsümündə dayənardılar. Onlardan bir kişi deyərdi: “Mənim atam bizi yedizdirərdi, cərimələri ödəyar və qanbahasına öhdəçilik edərdi.” Onlar atalarının əməllərini yad etməkdən başqa heçnə deməzdilər. Buna görə Allah Təala Muhəmmədə (salləllahu aleyhi və səlləm) “atalarınızı zikr etdiyiniz kimi Allahı hətta bundan da artıq zikr edin!” ayəsini nazil etdi.

İbn Əbu Hatim demişdi: “Ənəs İbn Məlik, Abu Vail, Əta İbn Əbu Rəbah iki rəyindən birində, Səid İbn Cubeyr, İkrimə rəvayətlərinin birində, Mucahid, Suddi, Əta əl-Xorasani, Rəbi İbn Ənəs, Həsən, Qatadə, Muhəmməd İbn Kəb, Muqatil İbn Həyyan da buna oxşar demişlər.” Bunu İbn Cərir də bu şəkildə bir camaatdan nəql etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bunun məqsədi Allah əzzə və cəlləni çox zikr etməyə təşviqdir. Buna görə “əu əşəddə zikra” (hətta bundan da artıq zikr edin) kəlamı “təmyiz” olaraq mənsub olmuşdur. Təqdiri “kəzikrukum əbəəkum əu əşəddə minhu zikran” (atalarınızı zikr etdiyiniz kimi hətta bundan da artıq zikr edin) cümləsidir. “Əu” ədatı burada, xəbərdəki bənzərlik mənasını təmin edir. Bu ayələrdə olduğu kimi: “Onlar daş kimidir hətta daha qatıdır” (Bəqərə, 74), “İnsanlardan qorxarlar, Allahdan qorxduqları kimi, hətta daha çox” (Nisə, 77), “Onu yüz min nəfərə hətta daha çox insana göndərdik” (Saffat, 147), “İki yay qədər hətta daha yaxın oldu” (Nəcm, 9). “Əu” ədatı burada, qətiyyan şübhə mənasını bildirmir. O yalnız verilən xəbərin və ya daha artığının gerçəkləşməsinə dəlalət edir.

Sonra Allah Təala Onu çoxlu zikr etməyin ardından Özünə dua etməyə çağırdı, çünki duanın qəbul olunma məqamıdır. Axirətdən üz çevirib yalnız dünyanı istəyəni də qınadı və buyurdu: “İnsanlar arasında: ‘Ey Rəbbimiz! Bizə elə bu dünyada ver!’– deyanlər vardır. Belə şəxslərin axirətdə heç bir payı yoxdur.” yəni, nəsibi və bölgüsü yoxdur. Bu qınaq, eyni vəziyyətdə olanlara oxşamaqdan uzaq dayənmağı da əhatə edir.

Səid İbn Cubeyr İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Bəzi bədəvilər vəqfəya gələr və deyərdilər: “Allahım bu ili yağmurlu, bolluq, gözəl övladların doğulması ili et” — deya dua edərdilər və axirət işlərinin heç birini zikr etməzdilər. Allah da onların haqqında bu ayəni nazil etdi: “İnsanlar arasında: ‘Ey Rəbbimiz! Bizə elə bu dünyada ver!’– deyanlər vardır. Belə şəxslərin axirətdə heç bir payı yoxdur.” Onların ardından möminlər gəlir və deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Bizə həm dünyada, həm də axirətdə gözəl nemətlər ver və bizi Od əzabından qoru!” Allah da bunu nazil etdi: “Belələri üçün qazandıqlarından bir pay vardır. Allah tez haqq-hesab çəkəndir.” Buna görə Allah Ondan dünya və axirət üçün istəyanləri təriflədi və buyurdu: “Onlardan: ‘Ey Rəbbimiz! Bizə həm dünyada, həm də axirətdə gözəl nemətlər ver və bizi Od əzabından qoru.” Beləcə bu dua dünyadakı bütün xeyri əhatə edərək bütün pisliklərdən qorudu. Çünki dünyadakı nemətlərlə — sağlamlıq,  geniş ev, gözəl qadın, bol ruzi, faydalı elm, yaxşı əməl, uyğun minik, yaxşı ad və sairə bu kimi dünyavi tələblərin hər biri şamil edilir. Necə ki, təfsirçilərin ifadələri bunları əhatə edir. Onların arasında ziddiyyat yoxdur. Çünki hamısı dünyadakı nemətlərə aiddir. Axirət nemətlərinə gəlincə, bunlardan ən ucası cənnətə girmək və ona bağlı olaraq arasat meydanında böyük qorxudan azad olmaq, hesabın asan olması və bunlar kimi axirətlə əlaqəli xeyirli məsələlərdir. Cəhənnəmdən də qurtulma dünyadakı ona səbəb olacaq haramlardan çəkinməyi, şübhələri və haramları tərk etməyi lazımlı edir.

Qasım İbn Əbdurrəhman demişdi: Kimə şükür edən bir qəlb, zikr edən bir dil, səbir edən bir bədən verilirsə, ona dünya və axirət nemətləri verilmişdir. O, cəhənnəm əzabından qorunmuş olar.

Buna görə Sünnədə bu dua xüsusi vurğulanmışdır. Buxari demişdi: Bizə Əbu Mamər, o da Abdulvarisdən, o da Əbdüləzizdən, Ənəs İbn Məlikin belə dediyini rəvayət etmişdi: Peyğəmbər ((salləllahu aleyhi və səlləm) ): “Allahım, Rəbbimiz, bizə dünyada və axirətdə gözəl nemətlər bəxş et və bizi od əzabından qoru” — deyərdi.

İmam Əhməd demişdi: Bizə İsmayıl İbn İbrahim, o da Əbdüləziz İbn Suheybin belə dediyini rəvayət etmişdi: Qatadə Ənəsdən soruşdu: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) ən çox hansı duanı edərdi? O cavab verdi: “Allahım, Rəbbimiz, bizə dünyada və axirətdə gözəl nemətlər bəxş et və bizi od əzabından qoru” deyərdi.” Ənəs də nə isə istədiyi zaman bu duanı oxuyardı, dua etmək istədiyi zaman da bu duanı deyərdi.

İbn Əbu Hatim demişdi: Bizə atam, o da Əbu Nueymdən, o da Abdussalam İbn Şəddaddan yəni, Əbu Talutdan belə rəvayət etmişdi: Mən Ənəs İbn Məlikin yanında idim, Sabit ona dedi: Qardaşların səndən onlara dua etməyini istəyirlər. O da: “Allahım bizə dünyada və axirətdə gözəl nemətlər bəxş et və bizi od əzabından qoru”  dedi. Bir saat danışdılar, qalxıb gedəndə həmin adam soruşdu: Ey Həmzənin atası, qardaşların getmək istəyir, onlar üçün Allaha dua et. O da dedi: İstəyirsiz işlərinizi çətinləşdirim? Allah sizə dünyada və axirətdə nemətlər verib və sizi odun əzabından qorusa, sizə bütün xeyri bəxş etmiş olur.

yenə Əhməd demişdi: Bizə Muhəmməd İbn əbu Adiy, o da Humeyddən və Abdullah İbn Bəkr əs-Səhmidən, onlar da Humeyddən, Ənəsin belə dediyini rəvayət etmişdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) müsəlmanlardan birini ziyarət etdi. Adam cücə kimi idi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ona dedi: Heç Allaha dua edib ondan nə isə istədinmi? O cavab verdi: Bəli, Allahım əgər mənə axirətdə əzab verəcəksənsə, onun dünyada əvəzin ver, dedim. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: Sübhan Allah, buna gücün çatmaz yaxud buna davam gətirə bilməzsən. “Rəbbimiz, bizə dünyada və axirətdə gözəl nemətlər bəxş et və bizi od əzabından qoru” desəydin. O da Allaha o cür dua etdi və Allah ona şəfa verdi. Bu hədisi yalnız Muslim rəvayət etmişdir. Onu İbn əbu Adiydən rəvayət etmişdir.

Imam Şəfii demişdi: Bizə Səid İbn Səlim əl-Qəddah, o da İbn Cureycdən, o da Saibin azad etdiyi yəhya İbn Ubeyddən, o da atasından, Abdullah İbn Səib, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yamən küncü ilə Qara daşın arasında “Rəbbimiz, bizə dünyada və axirətdə gözəl nemətlər bəxş et və bizi od əzabından qoru” duasını dediyini eşitdiyini söyləmişdir. Bunu Səuri də İbn Cureycdən bu cür rəvayət etmişdi. Bunu İbn Macə, Əbu Hureyrədən o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür rəvayət etmişdir. Sənədində zəiflik vardır. Allah daha doğrusunu bilir.

İbn Mərdəveyh demişdi: Bizə Abdulbaqi, o da Əhməd İbn Qasım İbn Müsavirdən, o da Səid İbn Süleymandan, o da İbrahim İbn Suleymandan, o da Abdullah İbn Hurmuzdan, o da Mucahiddən, o da İbn Abbasdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: Nə vaxt rüknə çatırdım üzərində bir mələyin “Amin” dediyini görürdüm. Siz də ona çatarkən bu duanı edin “Rəbbimiz, bizə dünyada və axirətdə gözəl nemətlər bəxş et və bizi od əzabından qoru”.

Hakim “Mustədrək” əsərində demişdi: Bizə Əbu Zəkəriyya əl-Ənbəri, o da Muhəmməd İbn Abdussəlamdan, o da İshaq İbn İbrahimdən, o da Cərirdən, o da Aməşdən, o da Müslim əl-Batindən, o da Səid İbn Cubeyrin belə dediyini rəvayət etmişdi: İbn Abbasın yanına bir adam gəldi və dedi: Mən bir topluma məni həccə aparsınlar deya işləməya başladım. Məni həccə aparmaları qarşılığında qazancımdan keçdim, bunu etmək olarmı? İbn Abbas dedi: Sən Allah Təalanın “Belələri üçün qazandıqlarından bir pay vardır. Allah tez haqq-hesab çəkəndir” dediklərindənsən. Hakim deyir ki, hədis iki şeyxin şərti ilə səhihdir, onlar bunu təxric etməmişlər.

200-cü ayənin təfsirinə bax.

200-cü ayənin təfsirinə bax.

İbn Abbas demişdir: “Sayı müəyyən olan günlər təşriq günləridir. Bilinən günlər də on gündür”. İkrimə demişdir: “Allahı müəyyən olan günlərdə yad edin” ayəsində təşriq günlərində fərz namazlarından sonra Allahu Əkbər, Allahu Əkbər deyilən təkbir nəzərdə tutulmuşdur.

İmam Əhməd demişdir: “Bizə Vəki o da Musa İbn Əlidən, o da atasından, o da Ukbə İbn Amirdən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Ərəfə günü, qurban günü və təşriq günləri biz müsəlmanların bayramıdır. Bunlar yemək-içmək günləridir.” yenə İmam Əhməd belə demişdir: “Bizə Huşeym, o da Xaliddən, o da Əbu Məlihdən, o da Nubeyşə əl-Huzəlidən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Təşriq günləri yemək, içmək və Allahı zikr etmək günləridir.” Bunu Muslim də rəvayət etmişdir. Cubeyr İbn Mutimin “Bütün Ərafat durma yeridir, bütün təşriq günləri qurban kəsmək günləridir” hədisi yuxarıda qeyd edilmişdir. Əbdurrəhman İbn yamər əl-Diyalinin “Mina günləri üçdür, artıq kim iki gün ərzində geri qayıtsa ona heç bir günah yoxdur. Kim də tamamlayərsa ona da günah yoxdur” hədisi də daha əvvəl qeyd edilmişdir.

İbn Cərir demişdir: “Bizə yaqub İbn İbrahim ilə Xalləd İbn Əsləm, onlar da Huşeymdən, o da Amr İbn əbi Sələmədən o da atasından o da Əbu Hureyrədən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Təşriq günləri yemək, içmək və Allahı zikr etmək günləridir.” Bizə Xalləd İbn Əsləm o da Ravhdan o da Salihdən o da İbn Şihabdan o da Səid İbn Museyyibdən o da Əbu Hureyrədən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Abdullah İbn Huzafəni Minayə göndərərək orada insanlar arasında dolaşıb belə deməsini buyurdu: “Bu günlərdə oruc tutmayın, bunlar yemək, içmək və əziz və cəlil olan Allahı zikr etmək günləridir”.  Bizə yaqub o da Huşeymdən o da Sufyan İbn Huseyndən o da Zuhridən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Abdullah İbn Huzafəni göndərdi və o da təşriq günlərində: “Bu günlər yemək, içmək və Allahı zikr etmək günləridir, ancaq qurban cəzasına görə oruc tutanlar xaricdir” – deya car çəkdi. Bu gözəl bir əlavədir, lakin mürsəldir. Huşeym, Abdulməlik İbn əbi Süleymandan, o da Amr İbn Dinardan nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Bişr İbn Suheymi göndərdi və o da təşriq günlərində: “Bu günlər yemək, içmək və Allahı zikr etmək günləridir” – deya elan etdi. Huşeym dedi: İbn əbi Leyladan, o da Ətadan nəql etdi ki, Aişə demişdir: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) təşriq günlərində oruc tutmağı qadağan etdi və: “Bunlar yemək, içmək və Allahı zikr etmək günləridir” – dedi.

Muhəmməd İbn İshaq demişdir: Həkim İbn Həkimdən, o da Məsud İbn əl-Hakim əz-Zuraqidən nəql etdi ki, onun anası demişdir: “Mən Əlini Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) ağ qatırı üzərində sanki indi görürəm. O, gələrək ənsarların toplandığı dağ yolunda durdu və dedi: “Ey insanlar, bu günlər oruc günləri deyil, ancaq yemək, içmək və Allahı zikr etmək günləridir.”

Miqsəmdən nəql olunur ki, İbn Abbas demişdir: “Sayı müəyyən olan günlər təşrik günləridir Onlar dörd gündür: Qurban günü və onun arxasınca gələn üç gün.” İbn Ömər, İbn Zubeyr, Əbu Musa, Əta, Mucahid, İkrimə, Səid İbn Cubeyr, Əbu Malik, İbrahim Nəxai, yəhya İbn əbi Kəsir, Həsən, Qatadə, Suddi, Zuhri, Rəbi İbn Ənəs, Dəhhak, Muqatil İbn Həyyan, Əta əl-Xorasani, Malik İbn Ənəs və digərlərindən də belə rəvayət edilmişdir.

Əli İbn Əbi Talib demişdir: “Onlar üç gündür: Qurban kəsmə və arxasınca davam edən iki gün. İstədiyin zaman qurbanını kəs. Ən fəzilətlisi ilk gündür.” Birinci rəy daha məşhurdur. Ayənin zahiri də onu göstərir, çünki “Kim iki gün ərzində geri qayıtsa, ona heç bir günah olmaz. Kim yubanarsa, ona da heç bir günah olmaz” demiş, kəsim günündən sonra üç gün olduğunu göstərmişdir.

“Sayı müəyyən olan günlərdə Allahı yad edin” aid olanlardan biri də qurbanların üzərində Allahın adını zikr etməkdir. Bu da yuxarıda qeyd edilmişdir. Bu mövzuda tərcih olan Şafinin rahiməhullah məzhəbidir ki, o da qurbanın vaxtını kəsim günündən başlayəraq təşriq günlərinin sonuna qədər davam etməsidir. Bununla əlaqədar olanlardan biri də fərz namazlarının arxasından və bütün hallarda edilən zikrlərdir. Onun vaxtı haqqında alimlərin müxtəlif rəyləri vardır. Aralarında ən məşhuru və əməl ediləni Ərafə günü Sübh namazından başlayən və son təşriq gününün əsr namazına qədər davam edənidir ki, o da son geri qayıdış günüdür. Bu xüsusda Daraqutni tərəfindən rəvayət edilən bir hədis varid olmuşdur. Ancaq mərfu olduğu səhih deyildir. Allah ən doğrusunu biləndir. Ömər İbn Xəttabın (radıyAllahu anhu) öz çadırında təkbir gətirdiyi sabit olmuşdur. Onun təkbirini eşidən bazar camaatı da təkbir gətirərdi. Hətta Mina təkbirdən lərzəya gələrdi.

Bununla əlaqədar olan şeylərdən biri də bütün təşriq günlərində şeytana daş atarkən təkbir demək və Allahı zikr etməkdir. Əbu Davud və digərlərinin rəvayət etdiyi hədisdə belə deyilmişdir: “Beytullahı təvaf, Səfa-Mərva arasında səy və daşları atmaq, izzət və cəlal sahibi Allahın zikrini bərqərar etmək üçün təyin olunmuşdur.”

Allah Təala insanların məşərlərə və vəqfələrə yığışdıqdan sonra həcc mövsümündən müxtəlif iqlim yerlərinə və istiqamətlərə ayrılmaları olan birinci və ikinci dönüşü zikr edərək buyurdu: “Allahdan qorxun və bilin ki, Onun hüzuruna toplanılacaqsınız.” yəni, Qiyamət günü cəm ediləcəksiniz. Necə ki, buyurur: “O ki, sizi yer üzərinə səpələdi, yalnız ona geri dönəcəksiniz.”

Suddi demişdir: Bu ayələr əl-Axnəs İbn Şəriq əs-Səqafi haqqında enmişdir. O, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gələrək üzdə müsəlmanlıq nümayiş etdirmişdi. Lakin daxilində bunun əksi idi. İbn Abbas demişdir: “Bu ayələr bir qrup münafiqlər haqqında enmişdir. Onlar Rəcidə öldürülən Xübeyb və yoldaşları haqqında danışıb onları qınadılar. Allah Təala da münafiqləri qınama və Xübeyb ilə dostlarını mədh etmə məqsədi ilə  “İnsanların eləsi də var ki, Allahın razılığını qazanmaq üçün canını da verər. “ ayəsini endirdi.”

Belə də deyilmişdir: “Əksinə bu bütün münafiq və mömünlər üçün ümumi mənadadı.” Bu Qatadə, Mucahid, Rəbi İbn Ənəs və bir çoxlarının ortaq rəyidir və səhih rəydir.

İbn Cərir demişdir: Mənə yunus, o da İbn Vəhbdən, o da Leys İbn Saddan, o da Xalid İbn yəziddən, Səid İbn əbi Hilaldan, o da Qurazidən rəvayət edir ki, keçmiş kitabları oxuyan Nəvf əl-Bikəli demişdir: “Mən, bu ümmətdən bir qisim insanların sifətlərini Allahın nazil etdiyi Kitabda görürəm. Bunlar dünyanı əldə etmək üçün dindən istifadə edirlər. Dilləri baldan şirin, qəlbləri isə aloe bitkisindən daha acıdır. İnsanlara qarşı quzu dərisinə girərlər, qəlbləri isə qurd qəlbidir. Allah Təala deyir ki, mənə qarşı cürət edirlər, mənim adımla aldanırlar? Nəfsimə and içdim ki, onlara mütləq elə bir fitnə göndərəcəm ki, ağıllı insanı dəliya döndərər”.

Qurazi demişdir: Bu ayələri Quranda araşdırdım, onların münafiqlər olduğunu gördüm, onlar eyniylə bu ayəyə uyğun gəlirlər: “İnsanların eləsi də var ki, onun bu dünya həyatında danışdığı sözlər səni heyran edər. O, qəlbində olana Allahı şahid göstərər.”

Mənə Muhamməd İbn əbi Maşər, o da atası Əbu Maşər Nəcihdən rəvayət edir ki,  Səid əl-Məqburi, Muhamməd İbn Kəb əl-Qurazi ilə müzakirə edərək deyirdi: “Kitablardan birində belə deyilir: “Allahın elə qulları vardır ki, dilləri baldan şirin, qəlbləri isə aloe bitkisindən daha acıdır. İnsanara qarşı yumşaq quzu dərisi geyinərlər, dini dünya ilə çəkərlər. Allah təalə buyurar: “Mənə qarşı cürət edirsiniz? Mənim adımla aldanırsınız? İzzətimə and olsun ki, onlara mütləq elə bir fitnə göndərəcəm ki, ağıllını dəliya döndərəcək”. Muhamməd İbn Kəb demişdir: “Bu, Allahın Kitabında vardır.” Səid də: “Allahın Kitabında hardadı?” – deya soruşdu. O da: Allahın “İnsanların eləsi də var ki, onun bu dünya həyatında danışdığı sözlər səni heyran edər..” kəlamıdır” – dedi. Səid də: “Mən bu ayənin kimin haqqında endiyini bilirəm” – dedi. Muhamməd İbn Kəb dedi: “Ayə bir adam haqqında enər, sonra isə ümumiləşər.” Qurazinin bu sözü gözəl və doğrudur.

“O, qəlbində olana Allahı şahid göstərər” İbn Muheysin bunu “ya”si fəthəli və ləfzi cəlalı damməli “və yaşhədullahu” şəklində oxumuşdur.

“Qəlbindəkinə” kəlamının mənası belədir: O nə qədər sizə hiylə göstərsə də, ancaq Allah onun qəlbindəki çirkinliyi bilir. Eyniylə bu ayə kimi: ”Münafiqlər sənin yanına gəldikləri zaman: ‘Biz şəhadət veririk ki, sən Allahın Elçisisən!’– deyirlər. Allah da bilir ki, sən Onun Elçisisən. Allah şahiddir ki, münafiqlər əsl yalançıdırlar.” (Münafiqun 1)

Cumhur isə “ya”ni dammalı və ləfzi cəlalı isə “nəsb” ilə “və yuşhidullahə ala mə fi qalbihi” şəklində oxumuşdur. Mənası da belədir: O insanlara müsəlmanlıq göstərər, qəlbindəki küfr və münafiqlik ilə də Allaha qarşı müharibə elan edər. Bu ayədə olduğu kimi: “Onlar (öz günahlarını )insanlardan gizlədir, Allahdan isə gizlətmirlər (Ondan çəkinmirlər).” (Nisə, 108) İbn İshaqın Muhamməd İbn Əbi Muhamməddən, onun da İkrimədən, onun da Səid İbn Cubeyrdən,  onun da İbn Abbasdan etdiyi rəvayətin mənası da belədir.

Lakin belə bir məna verənlər də olmuşdur: O insanlara zahirən müsəlmanlıq göstərdiyi zaman and içər və qəlbində olanın dili ilə dediyinə uyğun olduğuna Allahı şahid tutar. Bu məna da doğrudur. Bunu Əbdurrahman İbn Zeyd İbn Əsləm demişdir. İbn Cərir də bunu üstün rəy hesab edərək İbn Abbasın dəlilinə bağlamışdı. Onu isə Mucahiddən rəvayət etmişdir. Allah doğrusunu bilir.

“Əslində o, ən əyri düşməndir.” “Və huvə ələddul xisam” əl-Ələddu sözü lüğətdə əyri deməkdir. “…və əyri bir camaatı qorxudasan.” “Və tunzirə bihi qavmən ludda” (Məryam, 97) ayəsində də əyri deməkdir. Münafiq də düşmənçilik edərkən yalan söyləyar, haqdan üz döndərər və onun üzərində möhkəm dayənmaz. Əksinə iftira yaxar və pis davranar. Necə ki, Səhih əsərində Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Münafiqin əlaməti üçdür: Danışdığı zaman yalan daNisər, söz verdiyi zaman sözünün üzərində dayənmaz, düşmənlik etdiyi zaman isə pislik edər.”

Buxari demişdir: Bizə Qabisə, o da Sufyandan, o da İbn Cureycdən, o da İbn əbi Muleykədən, o da Aişədən mərfu olaraq rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allahın ən sevmədiyi adam əyri düşməndir.” Əlavə edib demişdir: “Bizə Abdullah İbn yəzid, o da Sufyandan, o da İbn Cureycdən, o da İbn əbi Muleykədən, o da Aişədən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Allahın ən sevmədiyi adam əyri düşməndir.”

Əbdurrəzzaq bu ayənin təfsirində İbn Cureycdən, o da İbn əbi Muleykədən, o da Aişədən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allahın ən sevmədiyi adam əyri düşmənlik edəndir.”

 

 

 

 

“O, dönüb getdikdə yer üzündə fitnə-fəsad törətməya, əkinləri və nəsilləri məhv etməyə tələsər. Allah isə fitnə-fəsadı sevmir.”

yəni, onun danışığı əyri, işləri pisdir. O biri (yəni, yuxarıdakı ayədə) onun sözü, bu da əməlidir. Sözü yalan, etiqadı pozulmuş, işləri çirkindir.

“Tələsmək” burada qəsd etmək mənası daşıyır. Allah Təalanın Firondan xəbər verdiyi bu ayədə olduğu kimi: “Sonra da üz döndərib (fəsad törətməya) tələsdi. O, (camaatını) toplayıb harayladı: “Sizin ən uca rəbbiniz mənəm!” Allah da onu dünya və Axirət əzabı ilə yaxaladı. Həqiqətən, bunda qorxanlar üçün ibrət var.” (Nəziət, 22-26). Allah təalə buyurur: “Ey iman gətirənlər! Cümə günü namaza çağırılanda Allahı yad etməyə tələsin…” (Cumə, 9). yəni, cümə namazına niyyatlənərək qəsd edin deməkdir. Çünki namaza fiziki olaraq tələsmək Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) sünnəsində qadağan edilmişdir: “Namaza gəldiyiniz zaman ona tələsərək gəlməyin. Ona təmkinli və vüqarla gəlin.” Bu münafiqin isə, yer üzündə fəsad çıxartmaqdan və əkini məhv etməkdən başqa bir cəhdləri yoxdur. “Əkin” dənli bitkilərin və məhsulun inkişaf etdiyi yerdir. “Nəsil” də heyvan yetişdirmək deməkdir ki, insanların dolanışığı ancaq bu ikisi ilə mümkündür.

Mucahid demişdir: “yer üzündə fəsad çıxartmaq üçün qaçıldığı zaman, Allah yağışı kəsər və bununla da əkin və nəsil məhv olar.”

“Allah isə fitnə-fəsadı sevmir” yəni, bu sifətdə olanları və bu əməlləri törədənləri sevməz.

“Ona: “Allahdan qorx!”– deyildikdə, lovğalıq onu daha da günaha sürükləyar.”  yəni, o pozulmuş insana xəbərdarlıq üçün danışığında və əməllərində nəsihət verildiyi zaman və: “Allahdan qorx, bu sözünü və davranışını  tərk et, haqqa dön” – deyildiyi zaman, qəbul etməz, özündən çıxar, qəzəblənər və günah işləyar. yəni, günahlarına görə belə qəzəblənər. Bu ayə: “Kafirlərə açıq-aydın ayələrimiz oxunduqda sən onların üzündə nifrət görərsən. Onlar az qalırlar ki, ayələrimizi onlara oxuyanların üstünə cumsunlar. De: ‘Sizə bundan daha pisini xəbər verimmi? (Bu, )Cəhənnəmdir! Allah onu kafirlərə vəd etmişdir. O nə pis qayıdış yeridir!” (Həcc 72) kəlamına bənzəyar. Buna görə də bu ayədə “Ona Cəhənnəm kifayət edər. Ora nə pis yataqdır!” demişdir. yəni, o cəza ona kifayət edər deməkdir.

“İnsanların eləsi də var ki, Allahın razılığını qazanmaq üçün canını da verər.” Allah münafiqlərin pis sifətlərini xəbər verdikdə, möminlərin təriflənən sifətlərini zikr edib “İnsanların eləsi də var ki, Allahın razılığını qazanmaq üçün canını da verər.”  dedi. İbn Abbas, Ənəs, Səid İbn Musəyyib, Əbu Osman ən Nəhdi, İkrimə və bir qrup elm əhli belə demişlər: Bu ayə Suheyb İbn Sinan ər-Rumi haqqında enmişdi. Belə ki, o Məkkədə müsəlman olub hicrət etmək istədikdə, insanlar onun malı ilə hicrət etməsinə mane oldular və: “İstəyirsə malı qoyub hicrət edə bilər” — dedilər. O da malını verərək onlardan qurtuldu. Allah da bu ayəni endirdi. Ömər İbn əl-Xəttab və bir qrup insan onu qarşılayəraq: “Alış-verişin qazanclı oldu” — dedilər. O da: “Allah sizin dı alış-verişinizi qazanclı etsin, bu nə deməkdir?” — dedi. Onlar da Allahın onun haqqında bu ayəni endirdiyini xəbər verdilər. Rəvayətə görə Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm) ): “Ey Suhayb, alış-verişin qazanclı olsun. Ey Suhayb, alış-verişin qazanclı olsun” — buyurmuşdu.

İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Muhamməd İbn İbrahim, o da Muhamməd İbn Abdullah İbn Rustəhdən, o da Süleyman İbn Davuddan, o da Cəfər İbn Suleyman əd-Dabaidən, o da Avfdan, o da Əbu Osman ən Nəhdidən rəvayət edir ki, Suheyb demişdir: “Mən Məkkədən Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına hicrət etmək istədiyim zaman Qureyş mənə: “Ey Suheyb, sən bizim yanımıza gələndə malın yox idi, indi isə malınla çıxıb getmək istəyirsən, vAllahi bu əsla olmaz” — dedilər. Mən də onlara: “Malımı sizə versəm məni buraxarsız?” — dedim. Onlar da: ”Bəli” — dedilər. Mən də malımı onlara verdim, onlar da məni buraxdılar. Mən də çıxıb Mədinəyə gəldim.”  Bu xəbər Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) çatdı. O da iki dəfə: “Suheyb qazandı, Suheyb qazandı” — dedi.

Həmmad İbn Sələmdən, o da Əli İbn Zeyddən rəvayət edilir ki, Səid İbn Museyyib demişdir: Suheyb, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) tərəfinə hicrət etmək üçün çıxdı. Qüreyşdən bir neçə nəfər onu təqib etdilər. O da miniyindən endi, ox qabındakı oxları yerə tökdü, sonra da: “Ey Qureyş camaatı, mənim ən sərrast ox atanlardan olduğumu bilirsiniz. Allaha and içirəm ki, ox qabımdakı bütün oxları bitirməmiş mənə yaxınlaşa bilməyacəksiniz. Sonra isə imkanım qədər qılıncım ilə vuracam. Sonra istədiyinizi edin. İstəyirsinizsə sizə Məkkədəki malımın və saxlancımın yerini deyim, siz də məni buraxın.” – dedi. Onlar da: “Oldu” — dedilər. Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldikdə o buyurdu: “Alış-veriş qazanclı oldu. Alış-veriş qazanclı oldu.” O dedi: “Sonra isə bu ayə endi:  “İnsanların eləsi də var ki, Allahın razılığını qazanmaq üçün canını da verər. Allah Öz qullarının halına acıyandır.”

Çoxluq bu ayənin Allah yolunda cihad edən hər kəs üçün endiyi qənaətindədir. Necə ki, Allah Təala buyurmuşdur: “Doğrudan da, Allah möminlərdən, Cənnət müqabilində onların canlarını və mallarını satın almışdır. (Çünki) onlar Allah yolunda vuruşub öldürür və öldürülürlər. (Bu, Allahın) Tövratda, İncildə və Quranda Öz öhdəsinə götürdüyü bir vəddir. Allahdan daha yaxşı əhdini yerinə yetirən kimdir? Elə isə sövdələşdiyiniz alış-verişə görə sevinin. Məhz bu, böyük uğurdur” (Tövbə, 111).

Hişam İbn Amr iki düşmən səfinin arasına girərək həmlə etdikdə, bəzi kimsələr bunu bəyanmədilər. Ömər İbn əl-Xəttab, Əbu Hureyrə və digərləri də onları rədd edərək: “İnsanların eləsi də var ki, Allahın razılığını qazanmaq üçün canını da verər.” ayəsini oxudular.

204-cü ayənin təfsirinə bax.

204-cü ayənin təfsirinə bax.

204-cü ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala Ona iman gətirmiş və Rəsulunu təsdiq etmiş qullarına, İslamın bütün hökmlərinə və şəriət qaydalarına sarılmalarını və bacardıqları qədər Onun əmirləri ilə əməl etmələrini və qadağalarını tərk etmələrini əmr edərək buyurur. Avfi demişdir: “İbn Abbas, Mucahid, Tavus, Dəhhak, İkrimə, Qatadə, Suddi və İbn Zeydin “sülhə daxil olun” ayəsinə yəni, “İslama daxil olun” demişlər.”

Dəhhak da, İbn  Abbasdan, həmçinin Əbu Əliya və Rəbi İbn Ənəs “sülhə daxil olun” yəni, “itaətə qapılın” demişlər. Qatadə də, barışmaq demişdir.

“Bütövlüklə” yəni, cəm şəklində. Bunu İbn Abbas, Mucahid, Əbu-Əliya, İkrimə, Rəbi İbn Ənəs, Suddi, Muqatil İbn Həyyan, Qatadə və Dəhhak demişlər. Mucahid də: “Bütün yaxşı əməlləri və xeyir işləri görün” — demişdir.

İkrimə bu ayənin Abdullah İbn Salam, Əsəd İbn Ubeyd, Sələbə və başqa qrup yəhudilər və digərləri haqqında nazil olduğunu iddia etmişdi. Bunlar müsəlman olduqdan sonra altıncı gün tətil etmək və gecələr Tövratı tətbiq etmək barəsində Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) icazə istədilər. Allah da onlara İslamın bütün əmrlərinə itaət edib digərlərini tərk etmələrini əmr etdi. Abdullah İbn Salamın bunlarla birlikdə zikr edilməsi şübhə doğurur. Onun altıncı gün tətil etmək istəyi heç ağıla sığan deyil. Çünki o tam iman gətirmişdir və bunun nəsx edildiyinə, ləğv olduğuna və yerinə İslamın bayramlarının verilməsinə dair imanı kamildir.

Bəzi təfsirçilər “kəffətən” sözünü daxil olan kimsələrə “hal” edir. yəni, “hamınız İslama daxil olun” mənası daşıyır. Birincisi daha doğrudur. O da hamılıqla imanın bütün mərtəbələrinə və İslamın qayda-qanunlarına əməl etmələridir. Onlar olduqca çoxdur. Bunu bacardıqları qədər etsinlər. Necə ki, İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Əli İbn Hüseyn, o da Əhməd İbn Sabbahdan, o da Heysəm İbn yaməndən, o da İsmayıl İbn Zəkəriyyadən, o da Muhamməd İbn Avndan, o da İkrimədən, İbn Abbasın bu sözü “nəsb” ilə oxuduğunu və burada əhli kitabdan olan möminlərin qəsd edildiyini demişdir. Çünki onlar Allaha iman etməklə bərabər, özlərinə nazil olan Tövrata və bəzi dini qaydalara hələ də riayət edirdilər. Buna görə Allah Təala “bütövlüklə islama daxil olun” dedi. yəni, Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) dini qayda-qanunlarına bütövlüklə daxil olun və ondan heç nəyi tərk etməyin. Tövrata və onda olanlara iman gətirməyiniz sizə yetər.

“Şeytanın addımları ilə getməyin” yəni, itaətləri edin, şeytanın sizə əmr etdiklərindən qaçın. Çünki şeytan sizə “pis və iyrənc işlər görməyi və Allaha qarşı bilmədiyiniz şeyləri söyləməyi əmr edir” (Bəqərə, 169). “Şübhəsiz ki, şeytan sizin düşməninizdir, siz də onu düşmən sayın. O öz tərəfdarlarını Od sakini olmağa çağırır.” (Fatir, 6). Buna görə “Şübhəsiz ki, o sizə açıq-aydın düşməndir” demişdir. Mutarrif demişdir: Allahın qulları arasında onun qullarını ən çox aldadan şeytandır.

“Sizə açıq-aydın dəlillər gəldikdən sonra azsanız” yəni, üzərinizə hüccətlər qalxdıqdan sonra haqdan dönsəniz, bilin ki, Allah da qüvvətlidir, yəni intiqamında. Qaçan onun əlindən qurtarmaz, Qələbə çalan Onu məğlub edə bilməz. O, hökmlərində, pozmasında və bağlamasında hikmət sahibidir. Buna görə Əbu Aliyə, Qatadə, Rəbi İbn Ənəs: “İntiqamında qüvvətlidir, işində hikmət sahibidir” — demişlər.

Muhammad İbn İshaq demişdir: “Dilədiyi təqdirdə Onu inkar edəndən intiqam almaqda qüdrətlidir. Qullarına qarşı üzr və hüccətdə də hikmət sahibidir.

208-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala kafirləri Muhammad (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə hədələyarək deyir: “yoxsa onlar ancaq onu gözləyirlər ki, Allah bulud kölgəsində mələklərlə birlikdə gəlsin və iş bitmiş olsun?” yəni, qiyamət günündə ilk və sonuncu qulları arasında hökm verməsi üçün gəlməsini gözləyirlər? O zaman hər birinin əməlinin qarşılığını verər, xeyirdirsə xeyir, şərdirsə şər olar. Buna görə Allah Təala “iş bitirilmişdir, işlər yalnız qaytarılacaq”. Xeyr! Eləki yer lərzəya gəlib parça-parça olacaq, sənin Rəbbin və səf-səf mələklər gələcək, və o gün Cəhənnəm gətiriləcək. O gün insan xatırlayəcaqdır. Lakin xatırlamanın ona nə faydası? (Fəcr, 21-23) “yoxsa onlar ancaq ya mələklərin, ya Rəbbinin və yaxud da Rəbbinin bəzi əlamətlərinin gəlməsini gözləyirlər?” (Ənam, 158).

İmam Əbu Cəfər İbn Cərir burada baş verəcəklər barədə olan hədisi uzun olması ilə yanaşı əvvəlindən qeyd etmişdir. Belə ki, Əbu Hureyrədən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) nəql etmişdir. O, məşhur bir hədisdir. Onu müsnəd sahibləri və digərləri müxtəlif yollarla rəvayət etmişlər. Orada bu cür deyilir: “İnsanlar arasat meydanında sıxılıb şəfaət üçün təkrar  Adəmə və digər Peyğəmbərlərə bir-bir müraciət edərlər. Hamısı bundan boyun qaçırırlar. Sonda Muhəmmədə (salləllahu aleyhi və səlləm) gəlib çatırlar. Onun yanına gəldikdə, buyurar: “Mən bu iş üçünəm. Mən bu iş üçünəm.” O gedib Ərşin altında Allaha səcdəya qapanar. Allah qatında şəfaət diləyar ki, O gəlib qulları arasında hökm kəssin. Allah da şəfaətini qəbul edər. Allah dünya səması parçalandıqdan sonra buludların kölgələrində gələr. Oradakı mələklər də enər. Sonra ikinci, üçüncü, daha sonra da yeddinci qatdakılar gələr. Ərşi daşıyanlar və kərubiyyun mələkləri də enər. İzzət və cəlal sahibi əl-Cəbbar Allah, mələklərlə birgə buludların içində enər. Mələklər səslənərək bu cür təsbih edərlər: “Mülk və mələkut sahibini təsbih edirik, Ərşin Rəbbini və əzəmət sahibini təsbih edirik, ölməyan dirini təsbih edirik, özü ölməyan məxluqatı öldürəni təsbih edirik. Mələklərin və Ruhun Rəbbi mükəmməl və müqəddəsdir. Müqəddəsdir. Müqəddəsdir. Ən uca Rəbbimiz nöqsansızdır. Səltənət və əzəmət Rəbbi nöqsansızdır. O, əbədi olaraq, əbədi olaraq Pakdır.”

Hafiz Əbubəkr İbn Mərdəveyh burada başqa hədislər də gətirmişdi ki, onlarda qəriblik var. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bunlardan biri budur: Minhal İbn Amrdan, o da Abu Ubeydə İbn Abdullah İbn Məsuddan, o da Məsruqdan, o da İbn Məsuddan, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allah bəlli günün bəlli vaxtında öncəkiləri və sonrakıları toplayəcaq. Gözləri bərəlmiş göyə baxarlar. Hökmün verilməsin gözləyarlər. Allah buludların kölgəsində Ərşdən kürsüya enər.”

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Əbu Zura, o da Əbubəkr İbn Əta İbn Muqaddəmdən, o da Mutəmir İbn Süleymandan, o da Abdulcəlil əl-Qaysidən, o da Abdullah İbn Amrın “yoxsa onlar ancaq onu gözləyirlər ki, Allah bulud kölgəsində mələklərlə birlikdə gəlsin və iş bitmiş olsun?” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allah endiyi zaman, Onunla məxluqatı arasında 70 min pərdə olur. Bunlardan: Nur, qaranlıq və sudur. O qaranlıqda su elə bir səs edər ki, ürəklər parçalanar.”

O dedi: Bizə atam, o da Muhəmməd İbn əl-Vəzir əd-Diməşqidən, o da Vəliddən rəvayət edir ki, Zuheyr İbn Muhəmməddən: “yoxsa onlar ancaq onu gözləyirlər ki, Allah bulud kölgəsində mələklərlə birlikdə gəlsin və iş bitmiş olsun?” ayəsi barəsində soruşdum. Buludların kölgələri, yaqutdan düzülüb, qiymətli daşlardan və zəbərcətdən[1] əklil qoyulub.

İbn əbu Nəcih, o da Mucahiddən belə demişdi: O bulud deyil. Ancaq Tih çölündə azdıqları zaman İsrail oğullarına gəlmişdir.

Əbu Cəfər ər-Razi, o da Rəbi İbn Ənəsdən, Əbu Aliyənin “yoxsa onlar ancaq onu gözləyirlər ki, Allah bulud kölgəsində mələklərlə birlikdə gəlsin…” ayəsi barədə belə dediyini rəvayət etmişdir: “Mələklər buludun kölgəsində gələrlər. Allah təalə də dilədiyinin içində gələr.” Bəzi qiraətlərdə bu cür gəlmişdir: “yoxsa onlar ancaq onu gözləyirlər ki, Allah gəlsin və mələklər bulud kölgəsində gəlsin…” Necə ki, digər ayə də belədir: ”O gün göy buludlarla yarılır və mələklər endirildikçə endirilir”. (əl-Furqan, 25).

[1] Qızılaçalar yaşılımtıl-sarı rəngli qiymətli daş.

Allah Təala İsrail oğullarından xəbər verərək deyir ki, onlar Musa ilə birlikdə nə qədər aydın ayətlərə yəni, onlara gətirdiyinin doğru olmasını bildirən qəti sübutlara şahid oldular. Misal üçün əli, əsası, dənizi ayırması, daşa vurması, şiddətli istidə buludun onları kölgələndirməsi, qüdrət halvası və bildirçin ətinin nazil olması və digər aydın ayətlər, istədiyini edənin varlığına və bu möcüzələri göstərənin doğruluğuna sübutdur. Bununla bərabər çoxları onlardan üz çevirdilər, Allahın nemətlərini küfrə dəyişdirdilər, yəni, bunlara iman edəcəkləri halda onları küfrə dəyişdilər və onlardan üz çevirdilər.

“Kim Allahın nemətini əldə etdikdən sonra onu dəyişdirərsə, həqiqətən də Allah şiddətli cəza verəndir.” Necə ki, Qureyş kafirləri haqqında xəbər verərək buyurur: “Məgər sən Allahın nemətlərini küfrə dəyişənləri və öz xalqını həlak yurduna sürükləyanləri görmürsənmi? Onlar Cəhənnəmə girəcəklər. Ora necə də pis yaşayış yerdir. (İbrahim, 28-29).

Sonra Allah Təala kafirlərə dünya həyatını gözəlləşdirdiyini, dünyanı bəyənib ona bel bağladıqlarını, mallar toplayıb onları Allahı razı edəcək əmr olunan yerlərə sərf etmədiklərini və möminlərlə məsxərə etdiklərini xəbər verdi. O möminlər ki, dünyadan üz çevirmişlər və dünyadan qazandıqlarını Rəblərinə itaətdə xərcləmişlər. Onlar bunu Allahın üzünü diləyarək sərf etmişlər. Bu səbəbdən də ən xoşbəxt məqamı və qiyamət günündə ən böyük payı qazandılar. Onlar məşhərdə də, səpələndikdə də, getdikdə də və qaldıqda da digərlərdən üstün oldular. Belə şəxslər ən yüksək məqamlarda qərar tutdular. O birilər isə, ən alçaq dərəcələrdə əbədi qaldılar. Buna görə də Allah Təala “istədiyi kəsə hesabsız ruzi verər” demişdir. yəni, məxluqatından dilədiyi kəsə ruzi verər. Ona dünya və axirətdə məhdudiyyatsiz və saysız-hesabsız çoxlu bol nemətlər bəxş edər. Necə ki, hədisdə belə zikr edilmişdir: “Ey adəm oğlu, Allah yolunda xərclə ki, sənə də verilsin.” Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) : “Ey Bilal xərclə, Ərş sahibinin az verəcəyindən qorxma” — demişdir. Allah Təala belə demişdir: “Nə xərcləsəniz Allah onun əvəzini verər” (Səba, 39). Səhihdə deyilmişdir: “Hər səhər göydən iki mələk enir. Biri: “Allahım, xərcləyanə sən də ver”, digəri isə: “Allahım xəsisin malını tələf et” – deyir. yenə Səhihdə buyurulur: “Ey Adəm oğlu, malım, malım deyirsən. Sənin yeyib bitirdiyin, geyinib köhnəltdiyin və sədəqə edib irəliya göndərdiyin maldan başqa malın varmı? Bunun xaricində olanlar gedəcək və sən də onu insanlara tərk edəcəksən”. İmam Əhmədin Müsnədində Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Dünya, yurdu olmayanların yurdu və malı olmayanların malıdır. Ancaq ağlı olmayan onun üçün mal toplayər.”

211-ci ayənin təfsirinə bax.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Muhəmməd İbn Bəşar o da Əbu Davuddan o daHəmamdan o da Qatadədən o da İkrimədən o da İbn Abbasdan belə nəql etmişdir: “Nuh ilə Adəm arasında on əsr vardır. Hamısı da haqq din üzərində idilər, sonradan ixtilafa düşdülər. Allah da Peyğəmbərləri müjdəçilər və çəkindirənlər olaraq göndərdi.” O dedi: “Abdullah İbn Məsud qiraətində də “insanlar bir tək ümmət idi, ixtilafa düşdülər” şəklindədir. Bunu Hakim “Müstədrək”ində Bundardan, o da Muhəmməd İbn Bəşşardan rəvaayət etmişdir. Sonra demişdir: “Səhihdir. Buxari ilə Müslim rəvayət etməyib.”

Əbu Cəfər ər-Razidən, o da Əbu Aliyədən rəvayət edir ki, Ubey İbn Kəb də “insanlar bir tək ümmət idi ixtilaf etdilər. Allah Təala da Peyğəmbərləri müjdəçilər və çəkindirənlər olaraq göndərdi” şəklində oxumuşdur.

Abdurrazzaq demişdir: “Bizə Mamər o da Qatadədən onun “insanlar tək bir ümmət idi” kəlamı barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: “Hamısı doğru yolda idilər, sonradan ixtilaf etdilər. Allah da Peyğəmbərləri müjdəçi və çəkindirən olaraq göndərdi. İlk göndərilən Nuh idi.” Mucahid də belə demişdir. Necə ki, İbn Abbas da: “İlk əvvəl göndərilən” — demişdir.

Əvfidən nəql olunur ki, İbn Abbas “insanlar tək bir ümmət idi” ayəsi haqqında “kafir idilər”, “Allah (onlara) müjdə verən və qorxudan Peyğəmbərlər göndərdi” — demişdir.

İbn Abbasın birinci rəyi sənəd və məna etibarı ilə daha doğrudur. Çünki insanlar Adəmin əleyhissalam dinində idilər, sonda bütlərə ibadət etdilər. Allah da onlara Nuhu (əleyhissalam) göndərdi. Allahın yer üzünə göndərdiyi ilk rəsul o idi.

Buna görə də Allah Təala buyurur: “onlarla birlikdə haqq olan kitab nazil etdi ki, insanlar    arasında onların ixtilafa düşdükləri şeylərə dair hökm versin. Halbuki (kitab) verilmiş şəxslər özlərinə açıq-aydın dəlillər gəldikdən sonra aralarındakı paxıllıq üzündən ixtilafa düşdülər.” yəni, əleyhlərinə dəlillər gətirildikdən sonra deməkdir.  Onları da buna ancaq aralarındakı paxıllıq sövq etdi. “Allah isə Öz icazəsi ilə iman gətirənləri ixtilafda olduqları (məsələlərdə) haqqa yönəltdi. Allah istədiyini düz yola yönəldər”.

Abdurrazzaq demişdir: “Bizə Mamər o da Suleyman əl-Aməşdən o da Əbu Salihdən nəql etdi ki, Əbu Hureyrə “Allah isə Öz icazəsi ilə iman gətirənləri ixtilafda olduqları (məsələlərdə) haqqa yönəltdi” ayəsi haqqında demişdir: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Biz son ümmət olmaqla yanaşı qiyamət günü ilklərdən olacayıq. Biz cənnətə ilk girən insanlarıq. Ancaq Onlara kitab bizdən öncə, bizə isə onlardan sonra verildi. Allah ixtilaf etdikləri şeyi öz izni ilə bizə göstərdi. Məhz bu gündə (cümə) yəhudilər ixtilaf etdilər, onu da Allah bizə göstərdi. İnsanlar o xüsusda bizə tabedirlər. Sabah yəhudilərin, o birisi gün isə xaçpərəstlərindir.”

Sonra Abdurrazzaq bunu Mamərdən o da İbn Tavusdan o da atasından o da Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdi.

İbn Vəhb, Abdurrahmən İbn Zeyd İbn Əsləmdən nəql etdi ki, atası “Allah isə Öz icazəsi ilə iman gətirənləri ixtilafda olduqları (məsələlərdə) haqqa yönəltdi” ayəsi haqqında belə demişdir: “Cümə günündə ixtilaf etdilər. yəhudilər şənbəni, xaçpərəstlər də bazar gününü götürdülər. Allah da Muhəmmədin ümmətini cümə gününə doğru yönəltdi. Qiblədə də ixtilaf etdilər. Xaçpərəstlər şərqə, yəhudilər isə Beytül müqəddəsə tərəf yönəldilər. Allah, Muhəmmədin ümmətini qibləya doğru yönəltdi. Namazda da ixtilaf etdilər. Bəziləri rükü edir, lakin səcdə etmirdilər, bəziləri isə səcdə edir, lakin rüku etmirdi. Bəziləri namaz qıldığı zaman danışırdılar. Bəziləri yeriyarək namaz qılırdı. Allah bunların arasında Muhəmmədin ümmətini haqqa yönəltdi. Orucda da ixtilaf etdilər. Bəziləri yarım gün oruc tutar, bəziləri isə bəzi yeməklərdən çəkinərək oruc tutardılar. Allah bunda da Muhəmmədin ümmətini haqqa yönəltdi. İbrahim əleyhissalam haqqında da ixtilaf etdilər. yəhudilər: “O, yəhudi idi”, xaçpərəstlər isə: “O, xaçpərəst idi” – dedilər. Allah isə ona hənif müsəlman dedi. Bunda da Muhəmmədin ümmətini haqqa doğru yönəltdi. İsa əleyhissalam haqqında da ixtilaf etdilər. yəhudilər onu yalançı sayəraq və anasına böyük bir iftira atdılar. Xaçpərəstlər də onu ilah və oğul saydılar. Allah isə onu öz ruhu və kəlməsi olaraq vəsf etdi. Allah bu xüsusda da Muhəmmədin ümmətini haqqa doğru yönəltdi.”

Rəbi İbn Ənəs “Allah isə Öz icazəsi ilə iman gətirənləri ixtilafda olduqları (məsələlərdə) haqqa yönəltdi” ayəsi haqqında demişdir: “yəni, ixtilaf anında Peyğəmbərlərin ixtilafdan öncə gətirdikləri şeya çatdırdı. Onlar da izzət və cəlal sahibi olan tək və şəriksiz Allaha ixlas göstərərək ibadət etməklə, namaz qılmaqla və zəkat verməkdə davamiyyat göstərdilər . İxtilafdan öncəki ilk vəziyyəti muhafizə etdilər və ixtilafdan uzaq qaldılar. Qiyamət günündə insanlara şahidlik edəcəklər. Nuh, Hud, Salih və Şuayb qövmlərinə və Firon tərəfdarlarına Peyğəmbərlərin onlara təbliğ etdiklərinə və onların da Peyğəmbərləri yalanladıqlarına şahidlik etdilər.” Ubeyin qiraəti belədir: “Qiyamət günü insanlara şahid olmaqları üçün Allah dilədiyini doğru yola yönəldir.” Əbu Aliyə bu ayə haqqında deyərdi: “Bu ayədə şübhələrdən, zəlalətlərdən və fitnələrdən çıxış yolu vardır.”

“Öz icazəsi ilə” yəni, onları hidayət etdiyi şey haqqındakı elmi ilə deməkdir. Bunu İbn Cərir demişdir.

“Allah istədiyini doğru yola yönəldər” yəni, məxluqatından, “doğru yola” yəni, hikmət və üstün dəlil Ona məxsusdur. Səhih Buxari və Muslimdə (770) Aişə belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) gecə namazını qılmağa qalxdığı zaman deyərdi: “Ey Cəbrayıl, Mikayıl və İsrafilin Rəbbi. Göyləri və yeri yaradan, qeybi və aşkarı bilən, ixtilaf etdikləri şeydə qullarının arasında Sən hökm verirsən. İxtilaf edilən haqda mənə icazənlə hidayət ver. Şübhəsiz ki, Sən istədiyini doğru yola yönəldirsən.” Rəvayət edilən bir duada deyilir: “Allahım, bizə haqqı haqq olaraq göstər və ona tabe olmağı nəsib et, batili batil olaraq göstər və ondan uzaq olmağı nəsib et. Onu bizə qarışıq göstərərək bizi azdırma. Bizi təqva sahiblərinə başçı et.”

“Yoxsa siz elə güman edirdiniz ki, Cənnətə daxil olacaqsınız?” Sınaqdan və yoxlamadan keçmədən, imtahan edilmədən əvvəl. Necə ki, sizdən əvvəlki ümmətlərə eynisi edildi. Buna görə də  “sizdən əvvəlkilərin başına gələnlər sizin başınıza gəlmədən” demişdi. Onlar xəstəliklər, ağrılar, müsibətlər və bəlalardır.

İbn Məsud, İbn Abbas, Əbu-Aliyə, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Mürrə əl Həmədani, Həsən, Qatadə, Dəhhak, Rəbi, Suddiy və Muqatil İbn Həyyan: “bəsa” kasıblıq, “darra” xəstəliklərdir — demişlər. “Sarsılmışdılar” yəni, düşmən qorxusundan şiddətlə sarsıldılar, böyük imtahana çəkildilər, deməkdir. Necə ki, səhih hədisdə Xabbəb İbn Ərat demişdir: Biz dedik: “Ey Rəsulullah, bizim üçün zəfər istəyacəksən? Bizim üçün Allaha dua etməyəcəksən?” O buyurdu: “Sizdən əvvəlkilərin birinin başına mişar qoyular, ayəqlarına qədər çəkilərdi, lakin bu onu dinindən döndərməzdi. Sümüyünün üstündən əti dəmir daraqlarla daranar, bu da onu dinindən döndərməzdi.” Sonra belə dedi: “Allaha and içirəm ki, Allah bu işi tamamlayəcaq. Belə ki, atlı Sənadan Hadramovta qədər gedəcək, amma Allahdan və ya qoyunlarına qarşı canavardan başqa heç bir şeydən qorxmayəcaq. Amma siz tələsən bir camaatsız.”

Allah Təala buyurur: “Əlif. Ləm. Mim. İnsanlar elə güman edirlər ki, təkcə: “İman gətirdik!”– demələri ilə onlardan əl çəkiləcək və onlar imtahan edilməyacəklər? Biz onlardan öncəkiləri də sınaqdan keçirmişdik. Sözsüz ki, Allah doğru danışanları da, yalançıları da aşkara çıxardacaqdır.” (Ənkəbut 1-3)

Bu deyilənlərin böyük bir hissəsi Əhzab döyüşündə səhabələrin başına gəldi. Allah onlardan razı olsun. Necə ki, Allah Təala buyurur: “O zaman onlar sizin həm yuxarı və həm də aşağı tərəfinizdən üstünüzə gəlmişdilər. O vaxt (qorxudan) gözlər bərəlmiş, ürəklər xirtdəya çatmış və siz də Allah barəsində zənnə-gümana qapılmışdınız. Orada möminlər imtahana çəkilmiş və güclü sarsıntıya məruz edilmişdilər. O zaman münafiqlər və qəlbində xəstəlik olanlar: “Allah və Onun Elçisi bizə ancaq yalan vədə vermişdir”– deyirdilər.” Əhzab (10-12).

Herakl, Əbu Sufyana: “Heç onunla döyüşdünüz?” sualını verəndə o: “Bəli” – dedi. Herakl dedi: “Aranızdakı döyüş necə keçir?” Əbu Sufyan cavabında: “Gah biz qalib gəlirik, gah o” – dedi. O da: “Peyğəmbərlər belə sınanar, sonda onlar qalib gələr” – dedi.”

“Sizdən əvvəlkilərin başına gələnlər” yəni, aqibətləri, deməkdir. Necə ki, Allah Təala belə demişdir: “Biz onlardan daha qüvvətli olanları məhv etdik. Əvvəlkilərin aqibəti ötüb keçmişdir.” (Züxruf 8).

“Elə sarsılmışdılar ki, hətta Peyğəmbər və onunla birlikdə olan möminlər də: “Allahın köməyi nə vaxt (gələcək)?”– dedilər.” yəni, düşmənlərinə qarşı qələbə istədilər, sıxıntıların dəf olunmasını və dar vəziyyətdən çıxış istədilər. Allah Təala da: “Həqiqətən, Allahın köməyi yaxındır.” — dedi. Buna görə də: “Sözsüz ki, hər çətinliyin ardınca asanlıq gəlir, Sözsüz ki, hər çətinliyin ardınca asanlıq gəlir.” — demişdir.(İnşirah 5) Nə qədər şiddət olarsa, onun misli qədər kömək gələr. Buna görə də: “Həqiqətən, Allahın köməyi yaxındır.” — demişdır. Əbu Rəzinin rəvayət etdiyi hədisdə deyilmişdir: “Rəbbin köməyinin yaxınlığına baxmayəraq qullarının ümidsizliya qapılmalarına təəccüb etdi.  Onlara baxar, ümidləri kəsikdir, qurtuluşlarının isə yaxın olduğunu bildiyi üçün onlara gülər.”

 

Muqatil İbn Həyyan: “Bu ayə, könüllü şəkildə verilənlər haqqındadır” – demişdir. Suddi də: “Onu zəkat ayəsi qüvvədən salmışdır” – demişdir ki, bu da şübhə doğurur. Ayənin mənası belədir: “Səndən necə xərcləmək barədə soruşurlar?” Bunu İbn Abbas ilə Mucahid demişdir. Allah Təala da bunu onlar üçün açıqlayıb buyurdu: “Verəcəyiniz hər bir xeyir valideynlərə, qohum-əqrəbayə, yetimlərə, kasıblara və müsafirlərə aiddir.” yəni, onu bu istiqamətlərə sərf edin. Necə ki, hədisdə deyilmişdir: “Anana, atana, bacına, qardaşına sonra isə ardıcıllıqla digər yaxınlarına.” Məymun İbn Mihran bu ayəni oxudu və sonra dedi: “Bunlar nəfəqənin ünvanlarıdır. Bunların içində nə nağaranı, nə zurnanı, nə ağac heykəllərini, nə də divar pərdələrinin adını çəkmədi.”

Sonra Allah Təala buyurdu: “Siz nə yaxşılıq edirsinizsə, şübhəsiz ki, Allah onu bilir”. yəni, sizdən nə kimi bir yaxşılıq hasil olarsa, şübhə yoxdur ki, Allah onu bilir və sizə ona görə daha artıq mükafat verəcək. Çünki, O heç kimə zərrə qədər zülm etməz.

Bu, Allah Təalanın müsəlmanlara cihadı fərz etməsidir. Bununla da, düşmənlərin şəri İslam bölgələrinə yaxın buraxılmasın.

Zuhri demişdir: “Cihad istər döyüşsün, istərsə də evində otursun hər kəsə vacibdir. Evində oturan da, ondan kömək istədikdə kömək edər, yardım istədikdə yardım edər, səfərbərliya çağırıldıqda iştirak edər. Əgər ona ehtiyac olmazsa, evində oturar.”

Mən də deyirəm ki, buna görə də səhih hədisdə deyilmişdir: “Kim döyüşmədən və daxilən döyüşmək istəyi keçirmədən ölərsə, cahiliyya ölümü ilə ölər”. Allahın Rəsulu aleyhis-sələm Məkkənin fəthi günü demişdir: ”Fəthdən sonra hicrət yoxdur, ancaq cihad və niyyat vardır. Səfərbərliya çağırılsanız iştirak edin.”

“Sizin xoşunuza gəlməsə də” yəni, sizin üçün çətin və məşəqqətlidir. Doğurdan da belədir. Çünki o, ya öldürülə ya da yaralana bilər. Üstəlik səfər sıxıntısı və düşmənlə çarpışıb vuruşma da vardır.

Sonra Allah Təala buyurdu: “Ola bilsin ki, sevmədiyiniz bir şey sizin üçün xeyirlidir” yəni, döyüşün arxasında zəfər, düşmənə qalib gəlmə, ölkələrini, mallarını, zürriyyatlərini və övladlarını ələ keçirtmək vardır.

“Ola bilsin ki, sevdiyiniz bir şey isə sizin üçün zərərli olsun.” Bu bütün işlərə aiddir. Bəzən insan bir şeyi sevər, həmin şeydə onun üçün nə arzu olunan bir xeyir, nə də məsləhət olmaz. Döyüşdə iştirak etməmək də bundandır. Bunun ardınca düşmən ölkəni və idarəçiliyi ələ keçirə bilər.

Sonra Allah Təala buyurur: “Allah bilir, siz isə (bunu) bilmirsiniz.” yəni, O, işlərin nəticəsini sizdən daha yaxşı bilir.  Dünyada və axirətdə xeyrinizə olan işlərdən daha yaxşı xəbərdardır. Siz də Ona cavab verin və Ona boyun əyin ki, irşad olasınız.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə atam, o da Muhəmməd İbn Əbubəkr əl-Müqəddəmidən, o da Mutəmir İbn Suleymandan, o da atasından, o da Hadramidən, o da Əbu-Səvvardan, Cündəb İbn Abdullahın belə dediyini rəvayət etmişdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir bölük göndərdi. Əbu Ubeydə İbn Cərrahı onlara başçı təyin etmişdi. Getmək istədikdə uşaqları Rəsulullaha tərəf üz tutub ağlamağa başladılar. O, oturdu. Rəsulullah onun yerinə Abdullah İbn Cahşı göndərdi. Ona bir yazı verib, onu məlum bir yerə çatmayana qədər oxumamasını tapşırdı və dedi: “yanındakılardan heç birini səninlə getməyə məcbur etmə.” O, yazını oxudu və dedi: “Allahı və Onun Rəsulunu eşitdim və itaət etdim.” Onlara xəbəri çatdırdı və yazını oxudu. İki nəfər geri döndü, digərləri qaldı. İbn Hadrami ilə qarşılaşıb onu öldürdülər. O günün Rəcəb yaxud Cumədə ayından olduğunu bilmədilər. Müşriklər müsəlmanlara dedilər: “Haram ayda adam öldürdüz.” Allah Təala da bu ayəni nazil etdi: “Səndən haram ayında vuruşmaq barəsində soruşurlar. De: Bu ayda vuruşmaq böyükdür”.

Suddi, Əbu Malik ilə Əbu Salihdən, o da İbn Abbasın, həmçinin digər sənəddə Murradan, o da İbn Məsudun “Səndən haram ayında vuruşmaq barəsində soruşurlar. De: Bu ayda vuruşmaq (günah baxımından) böyükdür” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir bölük göndərdi.  yeddi nəfər idilər. Başçıları Abdullah İbn Cahş əl-Əsədi idi. Onlar: Ammar İbn yasir, Əbu Huzeyfə İbn Utbə İbn Rabiə, Sad İbn Əbu-Vaqqas, Nofəl oğullarının mövlası Utbə İbn Qəzvan əs-Suləmi, Suheyl İbn Bəyda, Amir İbn Fuheyrə və Ömər İbn Xəttabın mövlası Vaqid İbn Abdullah əl-yarbui idi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) İbn Cəhşə bir yazı verdi və Bətnu Mələlə çatana qədər onu oxumamasını əmr etdi. O da Bətnu Mələlə çatdıqda yazını açıb oxudu. Orada yazılmışdır: “Bətnu Nəxlə çatana qədər get”. O yoldaşlarına dedi: “Kim ölmək istəyirsə vəziyyətini yazıb yolunu davam etsin. Mən vəziyyətimi hazırladım və Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əmrini yerinə yetirmək üçün davam edirəm.” Sonra yoluna davam etdi. Sad İbn əbu-Vaqqas və Utbə miniklərini itirdiklərinə görə geri qayıtdılar. Onları tapmaq üçün Buhrana getdilər. İbn Cahş Batnu Nəxlə qədər getdi. Birdən Həkəm İbn Keysan, Muğira İbn Osman, Amr İbn əl-Hadrami və Abdullah İbn əl-Muğira ilə rastlaşdı. Muğira qaçıb canını qurtardı. Həkəm İbn Keysanı və Muğiranı əsir götürdülər. Amr öldürüldü. Onu Vaqid İbn Abdullah öldürdü. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələrin əldə etdiyi ilk qənimət bu idi. Mədinəyə iki əsir və qənimətlə qayıdarkən, Məkkəlilər əsirlərin fidyəsini vermək istədi. Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm) ): “İki yoldaşımızı gözləyak” — dedi. Sad ilə yoldaşı qayıtdıqdan sonra, əsirlərin fidyəsini alarkən müşriklər qışqıraraq ona qarşı çıxdılar və dedilər: “Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) Allaha itaət etdiyini iddia edir, o haram ayını halal edən ilk kişidir. Adamımızı Rəcəb ayında öldürdü.” Müsəlmanlar isə: “Onları Cümadə ayında öldürdük” — dedilər. Deyildi ki, Rəcəbin əvvəli Cümadənin isə, son gecəsi öldürüldü. Müsəlmanlar Rəcəb ayı girən kimi qılınclarını qınlarına taxdılar. Allah Məkkəlilərin haqsız olduqları üçün bu ayəni nazil etdi: “Səndən haram ayında vuruşmaq barəsində soruşurlar. De: Bu ayda vuruşmaq (günah baxımından) böyükdür”. Halal deyildir. Ey müşriklər, sizin etdiyiniz haram ayında adam öldürməkdən daha betər idi. Çünki siz Allahı inkar edib Muhəmmədi (salləllahu aleyhi və səlləm) və əshabələrini oradan geri göndərdiniz. Məscidul-haramın əhlini oradan çıxartmanız, belə ki, Muhəmmədi (salləllahu aleyhi və səlləm) çıxartdılar, Allah qatında adam öldürməkdən daha böyükdür.

Avfi, İbn Abbasdan “Səndən haram ayında vuruşmaq barəsində soruşurlar. De: Bu ayda vuruşmaq əzəmətlidir” ayəsi barəsində rəvayət edərək deyir: Müşriklər Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) haram ayında Məscidul-harama buraxmadılar. Allah növbəti ilin haram ayında Peyğəmbərinə fəth nəsib etdi. Müşriklər buna görə Rəsulullahı (salləllahu aleyhi və səlləm) qınadılar. Allah da bu ayələri nazil etdi “Allah yolundan sapdırmaq, Onu və Məscidul-haramı inkar etmək və  sakinlərini oradan çıxartmaq Allah yanında (günah baxımından) daha böyükdür”. yəni, bunlar haram ayda döyüşməkdən daha böyükdür. Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) dəstə göndərdi. Onlar Amr İbn əl-Hadrami ilə qarşılaşdılar. O, Cumadə ayının son və Rəcəb ayının ilk gecəsi Taifdən gəlirdi. Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələri o gecənin Cumədədən olduğunu zənn etdilər, Rəcəbin ilk gecəsi olduğunu bilmirdilər. Onu onlardan biri öldürdü və malını da aldılar. Müşriklər isə onu qınayəraq Mədinəyə adam göndərdilər.

Allah Təala da buyurdu: “Səndən haram ayında vuruşmaq barəsində soruşurlar. De: Bu ayda vuruşmaq (günah baxımından) böyükdür” Bundan başqaları da ondan daha böyükdür, Allah yolundan döndərməkdir, Ona qarşı küfrdür, Məscidul-harama qarşı hörmətsizlikdir. Məscidul-haram sakinlərini oradan çıxartmaq, Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələrinin etdiyindən daha böyükdür. Şirk isə bundan da şiddətlidir.

Əbu Səd əl-Baqqal, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət belə etmişdir: Bu ayə, Abdullah İbn Cəhşin dəstəsi və Amr İbn əl-Hadraminin öldürülməsi haqqında nazil olmuşdur.

Muhammad İbn İshaq demişdi: Mənə Muhəmməd İbn Saib əl-Kəlbi, o da Əbu Salihdən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdi: “Səndən haram ayında vuruşmaq barəsində soruşurlar…” ayəsi sonuna kimi, Amr əl-Hadraminin başına gələnə görə nazil olub.

Sira rəvayətçisi Abdulmalik İbn Hişam demişdir: Ziyad İbn Abdullah əl-Bəkkəidən, o da Muhəmməd İbn İshaq İbn yasər əl-Mədəninin (rahiməhullah) Sira kitabında belə dediyini rəvayət etmişdi: Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm) ), Abdullah İbn Cahş İbn Riəb əl-Əsədini Rəcəb ayında Birinci Bədr dönüşündə göndərdi. Onunla birlikdə 8 nəfər mühacir vardır. Onların arasında ənsardan heç kəs yox idi. Ona bir məktub verdi, iki gün yol getdikdən sonra açmasını əmr etdi. Ona baxdıqda, heç kəsə məcburiyyat etməməsini yazmışdı. Abdullah İbn Cəhşin yoldaşları hamısı muhacirlərdən idi. Abdişşəms İbn Abdimanaf oğullarından Əbu Huzeyfə İbn Utbə İbn Rabiə İbn Abdişşəms İbn Abdimanaf, mövlalarından başçıları Abdullah İbn Cahş, yenə mövlalardan Əsəd İbn Xuzeymə oğullarından Ukkaşə İbn Mihsan İbn Hursən, Nofəl İbn Abdimanaf oğullarının mövlası Utbə İbn Ğəzvən İbn Cabir, Zuhrə İbn Kiləb oğullarından Sad İbn Əbu Vaqqas, Adiy İbn Kəb oğullarından Amir İbn Rabiə o da İbn Vailin mövlası idi, Vaqid İbn Abdullah İbn Abdimənaf İbn Arin İbn Sələbə İbn yarbu o da Təmim qəbiləsinin mövlası idi, Xalid İbn Bukeyr, o da Sad İbn Leys oğullarının mövlası idi, Haris İbn Fihr oğullarından Suheyl İbn Beyda idi.

Abdullah İbn Cahş iki gün getdikdən sonra məktubu açdı və bunları oxudu: “Bu yazıma baxdığın zaman Məkkə ilə Taif arasındakı Nəxləya qədər get. Orada Qureyşın xəbərlərini öyrənməya çalış.” Abdullah İbn Cahş məktubu görən kimi: “Eşidib itaət etdim” – dedi. Sonra yoldaşlarına belə söylədi: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mənə Nəxləya getməyi və ona Qureyşdən xəbər gətirməyi əmr edir. Heç kəsə məcbur etməməyi buyurur. İçinizdən şəhid olmaq istəyan varsa, mənimlə gəlsin. İstəməyan geri qayıtsın. Mən isə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əmrini yerinə yetirməya gedirəm.” yoldaşlardan kimsə geri qayıtmadı. O da Hicaz bölgəsinə getdi. Fur vadisinin yuxarısında Buhran deyilən bir mədənə çatdıqda, Səd İbn Əbu Vaqqas və Utbə İbn Ğazvən növbələşərək mindikləri dəvəni itirdilər. Onu axtarmağa getdilər. Abdullah İbn Carş qalanlarla Nəxlədə qaldı. yanlarından Qureyşin quru üzüm, yeyinti məhsulları və ticarət malı daşıyan karvanı keçdi. Aralarında Abdullah İbn əl-Hadrami, Osman İbn Abdullah İbn Muğira, qardaşı Nofəl İbn Abdullah vardır, ikisi də Məxzumlu idilər. Həmçinin Hişam İbn Muğirənin mövlası Həkəm İbn Keysan da vardır.

Bu dəstə, onları görüb qorxdu. yaxınlarında dayənmışdılar. Ukkaşə İbn Mihsan onlara təpədən baxırdı. Başını qırxmışdı. Onu görəndə rahatladılar və: “Ümrəçilərdi, onlardan sizə zərər gəlməz” — dedilər. Onlar barəsində öz aralarında məşvərət etdilər. Rəcəbin son günü idi. Onlar dedilər: “Allaha and olsun ki, onları bu gün buraxsanız haram ayı girər bir daha onlara toxuna bilməzsiniz. yox əgər onları öldürsəniz haram ayında öldürmüş olarsınız” — dedilər. Tərəddüd edib onlara hücum etməkdən çəkindilər. Sonra cəsarətlərini toplayıb gücləri çatdıqlarını öldürüb mallarını almağa qərar verdilər. Vaqid İbn Abdullah ət-Təmimi, Amr İbn əl-Hadramiya ox atıb onu öldürdü. Osman İbn Abdullah ilə Həkəm İbn Keysan əsirə alındılar. Nofəl İbn Abdullah qaçdı. Onu tuta bilmədilər. Abdullah İbn Cahş və yoldaşları, karvan və iki əsirlə geri qayıtdılar. Mədinədə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldilər.

İbn İshaq deyir ki, Abdullah İbn Cahşın bir yaxını demişdir: Abdullah yoldaşlarına: “Əldə etdiyimiz qənimətdən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) beşdə bir payı vardır” — dedi. Bu da Allahın qənimətlərdən beşdə birini bəyan etdiyindən öncə idi. Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) karvanın beşdə birini ayırdı qalanlarını yoldaşlarının arasında böldü.

İbn İshaq deyir ki, onlar Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gələndə, o dedi: “Mən sizə haram aylarda döyüşməyi əmr etmədim.” Karvanı və iki əsiri gözlətdi. Onlardan heçnə almaq istəmirdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bunu deyandə onlar peşman oldular. Həlak olduqlarını zənn etdilər. Müsəlman qardaşları da onları tənqid etdilər. Qureyş isə dedi: “Muhəmməd (salləllahu aleyhi və səlləm) və səhabələri haram ayını halal etdilər, qan axıtdılar, mal aldılar, insanları əsir etdilər.” Məkkədə olan müsəlmanlardan bəziləri onlara: “Onlar bunu Şaban ayında əldə etdilər” — cavabını verdilər.

yəhudilər dedilər: Bunu Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) üçün fala baxıb yozun. Dedilər: Amr İbn Hadramini, Vaqid İbn Abdullah öldürdü.  Amr: Amaratil-harbu, əl-Hadrami: Hadaratil-harbu, Vaqid Abdullah da: Vaqadatil-harbu. Allah bunu onların lehinə deyil, əleyhinə etdi.

İnsanlar bu barədə çox danışırdılar və Allah Rəsuluna (salləllahu aleyhi və səlləm) bu ayəni nazil etdi: “Səndən haram ayında vuruşmaq barəsində soruşurlar. De: Bu ayda vuruşmaq (günah baxımından) böyükdür.”. yəni, əgər siz haram ayda öldürdüzsə, onlar da sizi Allah yolundan döndərdilər, Allahı inkar etdilər, Məscidul harama hörmətsizlik etdilər, sizi ora buraxmadılar, siz oranın əhli ikən sizi ordan qovmaq Allah yanında onlardan öldürdüklərinizdən daha böyükdür. “Fitnə isə qətldən daha böyükdür” yəni, onlar müsəlmanlara dinlərinə görə əziyyat verdilər, onları imanlarından küfrə döndərmək istədilər. Bu da Allah qatında adam öldürməkdən daha böyükdür.

“Sizi dininizdən döndərənə qədər sizinlə vuruşmaqdan əl çəkməyacəklər” yəni, sonra onlar bundan daha pis və daha böyük bir işə israr edərlər, tövbə etməzlər və ondan əl çəkməzlər.

İbn İshaq demişdir: Quranda bu əmr nazil olduqda, Allah da müsəlmanların sıxıntısını aradan qaldırdıqda, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) karvanı və iki əsiri qəbul etdi. Qureyşdə Osman İbn Abdullah və Həkəm İbn Keysanın fidyəsini göndərdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: İki qardaşımız Sad İbn Əbu Vaqqas və Utbə İbn Ğəzvən qayıtmayəna qədər fidyəni qəbul etmərik. Onlardan sizə görə narahat qalmışıq. Əgər siz onları öldürsəniz, biz də sizin iki adamınızı öldürəcəyik. Sad ilə Utbə gəldilər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onların fidyəsini aldı.

Həkəm İbn Keysan İslamı qəbul etdi və gözəl də müsəlman oldu. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanında qaldı. Sonda Maunə quyusu hadisəsində şəhid oldu.  Osman İbn Abdullah isə Məkkəya qaytarıldı və orada kafir olaraq öldü.

İbn İshaq demişdir: Abdullah İbn Cahş və onun yoldaşları Quran nazil olduqda aydınlığa çıxdılar. Onlar savab umaraq dedilər: “Ey Rəsulullah, bizlər də şəhid olub və bundan Mucahidlərin[1] savabını istəya bilərikmi?” Əziz və Cəlil olan Allah bu ayəni nazil etdi: “Həqiqətən də, iman gətirənlər, hicrət edənlər və Allah yolunda cihad edənlər, Allahın mərhəmətinə ümid edirlər. Allah Bağışlayəndır, Rəhmlidir”. Allah onlara böyük ümid verdi.

İbn İshaq deyir ki, bu məsələya aid Zuhri və yəzid İbn Rumandan, o da  Urvədən nəql edilən hədis vardır.

yunus İbn Bukeyr, o da Muhəmməd İbn İshaqdan, o da yəzid İbn Rumandan, o da Urvə İbn Zubeyrdən bu hadisəya yaxın hədis rəvayət etmişdir. Musa İbn Uqbədən o da şəxsən Zuhridən bunun bənzərini rəvayət etmişdir.

Şuəyb İbn əbu Həmzə, Zuhridən, o da Urvə İbn Zubeyrdən yenə bunun kimi rəvayət etmişdir. Orada belə bir əlavə vardır: İbn əl-Hadrami müsəlmanlarla müşriklərin arasında baş verən döyüşlərdə ilk öldürülən kimsədir. Qureyş kafirlərindən bir heyat MədinəEy Allahın Rəsuluın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib dedilər: Haram ayda döyüş halaldır? Allah da bu ayəni nazil etdi: “Səndən haram ayında vuruşmaq barəsində soruşurlar. De: Bu ayda vuruşmaq əzəmətlidir…”. Hafiz Əbubəkr əl-Beyhəqi “Dəlailun-Nubuvvə” kitabında bunu geniş araşdırmışdı.

Sonra İbn Hişam Ziyaddan, o da İbn İshaqdan belə rəvayət etmişdir: Abdullah İbn Cahşın ailəsindən bir nəfər demişdir: Abdullah qəniməti yoldaşları ilə böldü. Beşdə dördünü döyüşçülərə verdi, beşdə birini də Allah və Rəsulu üçün ayırdı. Abdullah İbn Cahşın etdiyi bu əməl, sonra nazil olan ayələrlə üst-üstə düşdü.

İbn Hişam demişdir: Bu müsəlmanların əldə etdiyi ilk qənimətdir. Amr İbn əl-Hadrami müsəlmanların öldürdüyü ilk adamdır. Osman İbn Abdullah ilə Həkəm İbn Keysan müsəlmanların aldıqları ilk əsirlərdir.

İbn İshaq demişdir: Əbubəkr əs-Siddiq (radiyAllahu ənh), Abdullah İbn Cahşın döyüşü barəsində bu beytləri söyləyib. Bunu, Qureyş: “Muhəmməd və səhabələri haram ayı halal etdi, onda qan tökdülər, mal aldılar, adamları əsir etdilər.” – dedikdə, Abdullah İbn Cahşın özü söyləyib deyanlər də vardır.  İbn Hişam bu beytlərin Abdullah İbn Cahşa aid olduğunu deyib:

Haram ayda öldürmək böyük günahsa əgər,

Ağılla baxan adam ondan böyüyün görər .

Muhəmmədin sözündən üz çevirsəniz də siz

Allahı inkar edib ondan üz döndərsəniz

Allah ki, bunu görər o şahiddir hər şeya

Beytə səcdə edəni Allah görməsin deya

Qovduz məscid əhlini Allahın məscidindən

Onun qətlinə görə qınaq gəlsə də sizdən  

Silkələndi İslamla həddi aşanlar o gün

Silkələndi  həsədlə yolu çaşanlar o gün

Oxumuz Hadraminin qanını içdi o gün

Döyüş tonqalı çatıb Vaqid də keçdi o gün.

Abdullahın oğlusa Osman öz qolundakı

Qandallarla əlləşib, zəncirlər çəkdi o gün.

 

 

 

217-ci ayənin təfsirinə bax.

İmam Əhməd demişdir: “Bizə Xələf İbn Valid o da İsraildən o da Əbu İshaqdan o da Əbu Məysərədən nəql etdi ki, Ömər (radıyAllahu anh) sərxoşedici (içki) qadağası nazil olan zaman: “Allahım bizə sərxoşedici (içki) məsələsini tam şəffaf şəkildə aydınlat.” – demişdir. Bu səbəblə də əl-Bəqərə surəsindəki “Səndən sərxoşedici (içki) və qumar barəsində soruşurlar. De: “İkisində də həm böyük günah, həm də insanlar üçün mənfəət vardır” ayəsi nazil oldu. Ömər çağırıldı və ona bu ayə oxundu. O: “Allahım bizə sərxoşedici (içki) məsələsini tam şəffaf şəkildə aydınlat.” – dedi. Bu səbəblə ən-Nisə sürəsindəki “Ey iman gətirənlər! Sərxoş ikən nə dediyinizi anlayəna qədər ….namaza yaxınlaşmayın” (Nisə, 43) ayəsi endi. Rəsulullahın (saləllahu aleyhi və səlləm) carçısı namaz qılınan vaxt belə çağırardı: “Sərxoş namaza qətiyyan yaxınlaşmasın.” Ömər çağırıldı və ona bu ayə oxundu. O da: “Allahım bizə sərxoşedici (içki) məsələsini tam şəffaf şəkildə aydınlat.” – dedi. Bu səbəblə əl-Maidə surəsindəki ayə endi. Ömər çağırıldı və ona bu ayə oxundu. Oxuyan: “Siz son qoyacaqsınızmı?” (Maidə 91) hissəsinə gəldikdə, Ömər dedi: “Son qoyduq, son qoyduq.”

Bunu Əbu Davud, ət-Tirmizi və ən-Nəsai müxtəlif yollarla İsraildən, o da Əbu İshaqdan bu cür rəvayət etmişlər. Həmçinin İbn Əbu Hatim və İbn Mərdəveyhh də əs-Şəvridən, o da Əbu İshaqdan, o da Əbu Meysərədən (onun adı Amr İbn Şurahbil əl-Həmədani əl-Kufidir), o da Ömərdən nəql etmişdir. Onun Ömərdən nəql etdiyi bundan başqa rəvayəti yoxdur. Ancaq Əbu Zura: “Ondan hədis eşitməyib.” – demişdir. Allah ən doğrusunu biləndir. Əli İbn əl-Mədini demişdir: “Bu, saleh bir sənəddir.” Tirmizi də səhih olduğunu söyləmişdir. İbn əbi Hatim “Son qoyduq” sözündən sonra “O, (içki) malı da, ağlı da aparır” əlavəsini etmişdir. Bu hədis bir daha İmam Əhmədin, yenə də Əbu Hureyrədən olan rəvayəti ilə, əl-Maidə surəsinin “sərxoşedici də, qumar da, dik qoyulmuş daşlar da, fal oxları da şeytan əməlindən olan murdar şeylərdir. Bunlardan çəkinin ki, bəlkə nicat tapasınız” (Maidə, 90) ayəsində gələcək.

“Səndən sərxoşedici və qumar barəsində soruşurlar”. “əl-Xamr” sözünə gəlincə, o, möminlərin əmiri Ömər İbn əl-Xəttabın (radıyAllahu anh) dediyi kimidir: “O, ağlı örtən hər şeydir”. Necə ki, izahı əl-Maidə surəsində gələcək. Həmçinin “əl-Məysir” də qumardır.

De: “İkisində də həm böyük günah, həm də insanlar üçün mənfəət vardır.” İkisinin də daşıdığı günah, dini tərəfdən, mənfəətlər isə, dünyavi baxımdan götürülür. Belə ki, onlarda bədənə fayda, yeməyin yaxşı həzm olunması, artıq maddələrin bədəndən çıxardılması, bəzi insanlarda zehnin açılması və özündə insanı coşduran bir zövqünün olması kimi xüsusiyyatlər vardır. Necə ki, Həssən İbn Sabit cahillik dövründə demişdir:

Onu içirik oluruq hər birimiz  bir sultan,

Düşmənlə görüşməkdən çəkinməyan bir aslan.

Onun, satmaq və qazancından istifadə etmək kimi faydası da vardır. Bəziləri qumardan yığdıqları qazancı özünə və ailəsinə xərcləyar. Ancaq sadalanan faydalar, bu ikisinin daha üstün sayılan zərərləri ilə müqayisə edilə bilməzlər. Çünki bu məsələlər ağıla və dinə bağlıdır. Buna görə də Allah təala “Amma günahları mənfəətlərindən daha böyükdür” demişdir. Buna görə də bu ayə içkinin qəti şəkildə haram edilməsinə zəmin hazırlamışdır. Çünki açıq-aydın deyil, örtülü idi. Buna görə bu ayə Ömərə (radıyAllahu anh) oxunduğu zaman o demişdir: “Allahım bizə sərxoşedici (içki) məsələsini tam şəffaf şəkildə aydınlat.” Son olaraq içkinin haramlığını aydın şəkildə bildirən əl-Maidə surəsinin “Ey iman gətirənlər! Şübhəsiz ki, sərxoşedici (içki) də, qumar da, (tapınmaq məqsədilə) dik qoyulmuş daşlar da, fal oxları da şeytan əməlindən olan murdar şeylərdir. Bunlardan çəkinin ki, bəlkə nicat tapasınız. Həqiqətən, şeytan sərxoşedici (içki) və qumar vasitəsilə sizin aranıza ədavət və kin salmaq, sizi Allahı yad etməkdən və namazdan ayırmaq istəyar. Siz (buna) son qoyacaqsınızmı?” ayəsi nazil oldu. Bu xüsusda daha geniş izah, inşAllah əl-Maidə surəsinin təfsirində veriləcək. Allaha güvənirik.

İbn Ömər, Şabi, Mucahid, Qatadə, Rəbi İbn Ənəs, Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm demişlər: Sərxoşedici (içki) haqqında ilk nazil olan “Səndən sərxoşedici (içki) və qumar barəsində soruşurlar. De: “İkisində də həm böyük günah vardır” ayəsidir. Sonra ən-Nisə surəsindəki ayə, sonra da əl-Maidə surəsindəki ayə nazil oldu və sərxoşedici (içki) haram edildi.

“Səndən (Allah yolunda) nə xərcləyacəklərini soruşurlar. De: “(Ehtiyacınızdan) artıq qalanını!”

“Və yasəlunəkə məzə yunfiqunə qulil əfvə” son kəlimə nasb (yəni sonu fəthə ilə təsirlik) və raf (yəni, sonu damma ilə adlıq) hal şəklində oxunmuşdur. İkisi də gözəldir və bir-birlərinə də yaxındır.

İbn əbi Hatim demişdir: “Bizə atam o da Musa İbn İsmayıldan o da Əbandan o da yəhyadan nəql etdi ki, ona çatdığına əsasən, Muaz İbn Cəbəl ilə Sələbə, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldilər və dedilər: “Ey Rəsulullah, bizim öz mallarımızdan kölələrimiz və ailələrimiz var.” Buna görə də Alah təala: “Səndən (Allah yolunda) nə xərcləyacəklərini soruşurlar” ayəsini nazil etdi.”

Həkəm də Miqsəmdən nəql etdi ki, İbn Abbas “Səndən (Allah yolunda) nə xərcləyacəklərini soruşurlar” ayəsi haqqında demişdir: “Ailənin (ehtiyacından) artıq qalanı”. Eynisi İbn Ömər, Mucahid, Əta, İkrimə, Səid İbn Cubeyr, Muhəmməd İbn Kəb, Həsən, Qatadə, Qasım, Səlim, Əta əl-Xorasani, Rəbi İbn Ənəs və bir çoxlarından rəvayət edilmişdir. Onlar: “De: “(Ehtiyacınızdan) artıq qalanını!” kəlamı barəsində yəni, “artığını” – demişlər.

Tavus da: “Hər şeydən asan olanı” – demişdir. Rəbi də eyni şəkildə: “Malından artığını və ən təmizini” – demişdir. Bunların hamısı “artıq” sözü ilə əlaqəlidir.

Abd İbn Humeyd öz təfsirində demişdir: “Bizə Həvzəh İbn Xəlifə, o da Əvfdən nəql etdi ki, Həsən ”Səndən (Allah yolunda) nə xərcləyacəklərini soruşurlar. De: “(Ehtiyacınızdan) artıq qalanını!” ayəsi haqqında demişdir: “Bunun mənası belədir, malını hamısını bitirəcək qədər xərcləmə ki, sonra da oturub insanlardan dilənəcək vəziyyətə düşəsən.”

İbn Cəririn rəvayəti də bunu göstərir: “Bizə Əli İbn Muslim o da Əbu Asımdan o da İbn Əclandan o da əl-Məqburidən nəql etdi ki, Əbu Hureyrə demişdir: “Bir adam: “Ey Rəsulullah, yanımda bir dinar vardır” – dedi. O da: “Onu özünə xərclə” – dedi. Həmin adam: “Bir dənə də varımdı” – dedi. O da: “Onu da ailənə xərclə” – buyurdu. Adam dedi: “Əlavə bir dənə də varımdı”. O da buyurdu: “Onu da uşağına xərclə”. Həmin adam: “Bir dənə də varımdı” – dedi. O da: “Artıq özün bilərsən” – buyurdu.“

Bunu Muslim öz “Səhih” adlı kitabında rəvayət etmişdir. Həmçinin Muslim onu Cabirdən də rəvayət etmişdir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir kişiya demişdir: “Özündən başlayıb elə özünə sədəqə et. Əgər bir şey artıq qalarsa, ailənə ver. Əgər ailənə verdikdən sonra bir şey artıq qalarsa, qohumlarına ver. Əgər qohumlarına verdikdən sonra bir şey artıq qalarsa, beləcə və beləcə”.

yenə Muslimdə, Əbu Hureyrə (radiyAllahu anh) rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Sədəqənin xeyirlisi zənginlikdə veriləndir. yuxarı əl, aşağı əldən daha xeyirlidir. Öncə ailəndən başla.”

yenə bir hədisdə buyurulur: “Ey Adəm oğlu! Əgər artığını xərcləsən, bu sənin üçün xeyirlidir. Əgər onu tutub saxlasan, bu sənin üçün şərdir. yetərincə etdiyinə görə isə, qınanmazsan.”

Bunun zəkat ayəsi ilə nəsx edildiyi deyilmişdir. Necə ki, bunu Əli İbn əbi Talha ilə Əvfi, İbn Abbasdan rəvayət etmişlər. Bunu Əta əl-Xorasani ilə Suddi də demişlər. Zəkat ayəsi ilə izah edilmişdir də deyilmişdir. Bunu Mucahid və digərləri demişlər. Bu üstün baxışdır.

“Allah ayələri sizə belə bəyan edir ki, bəlkə fikirləşəsiniz — dünya və axirət barəsində.” yəni, sizə bu hökmləri izah, bəyan etdiyi kimi, digər ayələrin də hökmlərini, onların daşıdıqları xoş müjdələri və qorxulu xəbərdarlıqları açıqlayır. Bəlkə siz dünya və axirət barəsində düşünəsiniz.

Əli İbn əbi Talha, o da İbn Abbasdan belə nəql etmişdi: “yəni, dünyanın zavalı və yox olması, axirətin də gəlişi və davamlılığı haqqında.”

İbn əbi Hatim demişdir: “Bizə atam, o da Əli İbn Muhəmməd ət-Tanəfisidən, o da Əbu Usamədən, o da Saaq ət-Təmimidən belə nəql etdi: “Mən, Həsəni gördüm. O, əl-Bəqərədəki “…bəlkə fikirləşəsiniz — dünya və axirət barəsində.” ayəsini oxudu və dedi: “Allaha and içirəm ki, o, dünyanın bəla yurdu, sonra da fəna yurdu olduğunu bilmək və axirətin də haqq-hesab yurdu, sonra qalacaq yurdu olduğunu bilmək üçün düşünən üçündür. Qatadə, İbn Cureyc və digərləri də belə demişlər.

Abdurrazzaqdan nəql olunur ki, o Mamərdən, o da Qatadədən demişdir: “Axirətin dünyadan üstün olduğunu bilməniz üçündür”.  Qatadən başqa bir rəvayətdə o deyir: “Axirəti dünyadan üstün tutun.”

Ali-İmran surəsinin: “Doğrusu, göylərin və yerin xəlq edilməsində, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsində ağıllı adamlar üçün dəlillər vardır” (Ali-İmran 190) ayəsində sələfdən düşünmək və ibrət almaq haqqında çox sözlər zikr etmişik.

“Səndən yetimlər haqqında soruşurlar. De: “Onlara yaxşılıq etmək xeyirlidir. Əgər onları (öz işinizə) qatırsınızsa, (bilin ki,) onlar sizin qardaşlarınızdır”. Allah fəsad törədəni yaxşılıq edəndən ayırd edir. Əgər Allah istəsəydi, əlbəttə, sizi çətin vəziyyətə salardı”.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Sufyan İbn Vəki, o da Cərirdən, o da Əta İbn Səibdən, o da Səid İbn Cubeyrdən nəql etdi ki, İbn Abbas belə demişdir: “yetim həddi-buluğa çatana qədər, – xeyirxahlıq (qoruyub saxlamaq və artırmaq məqsədilə istifadə etmək) istisna olmaqla, – onun malına yaxınlaşmayın!” (İsra 34) və “Həqiqətən, yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyanlər öz qarınlarına ancaq od doldururlar və onlar yandırıb-yaxan oda girəcəklər.” (Nisə 10) ayələri endiyi zaman yanında yetimi olan onun yeməyini öz yeməyindən, içdiyini öz içdiyindən ayırdı. Ona öz yeməyindən yemək ayırır və onun üçün onu saxlayərdı. Sonunda isə o ya yeyardi ya da yemək xarab olardı. Bu onlara ağır oldu. Bunu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) bildirdilər və Allah təala da “Səndən yetimlər haqqında soruşurlar. De: “Onlara yaxşılıq etmək xeyirlidir. Əgər onları (öz işinizə) qatırsınızsa, (bilin ki,) onlar sizin qardaşlarınızdır” ayəsini nazil etdi. Onlar da yetimlərin yemək və içmək ərzaqlarını öz ərzaqları ilə qarışdırdılar.”

Bunu Əbu Davud, ən-Nəsəi, İbn Əbi Hatim, İbn Mərdəveyh, Hakim də “Müstədrək”ində müxtəlif yollarla Əta İbn Səibdən belə rəvayət etmişlər. Onu Əli İbn əbi Talha da İbn Abbasdan bu cür rəvayət etmişdir. Onu Suddi də Əbu Malikdən, o da Əbu Salihdən, o da İbn Abbasdan, başqa bir sənəddə Mürrədən, o da İbn Məsuddan eynisini rəvayət etmişlər. Bir çoxları ayənin nazil olma səbəbini belə zikr etmişlər. Mucahid, Əta, Şəbi, İbn əbi Leyla, Qatadə və digər sələf və xələflər bunlardandır.

Vəki İbn Cərrah demişdir: “Bizə Hişam əd-Dəstəvai, o da Həmmaddan, o da İbrahimdən, Aişənin (radıyAllahu anha) belə dediyini nəql etdi: “Mən yanımdakı yetimin malını, onun yeməyini öz yeməyimlə, içəcəyini də öz içəcəyim ilə qarışdırım deya ayırmağı xoşlamıram.”

De: “Onlara yaxşılıq etmək xeyirlidir” yəni, ayrı olaraq deməkdir. “Əgər onları (öz işinizə) qatırsınızsa, (bilin ki,) onlar sizin qardaşlarınızdır” yəni, yeməyinizi onların yeməyi ilə və içəcəyinizi onların içəcəyi ilə qarışdırsanız bunda sizin üçün bir qəbahət yoxdur. Çünki onlar sizin din qardaşlarınızdır. Buna görə də “Allah fəsad törədəni yaxşılıq edəndən ayırd edir” demişdir. yəni, məqsəd niyyati pozmaq və yaxud islah etmək olanı bilir.

“Əgər Allah istəsəydi, əlbəttə, sizi çətin vəziyyətə salardı. Şübhəsiz ki, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir” yəni, Allah diləsəydi sizi sıxışdırar və sizə çətinlik verərdi. Ancaq O sizə genişlik və rahatlıq verdi. Onları qarışdırmağı sizə mübah qıldı ki, bu da gözəl olandır. Allah təala: “yetim həddi-buluğa çatana qədər, – xeyirxahlıq (qoruyub saxlamaq və artırmaq məqsədilə istifadə etmək) istisna olmaqla, – onun malına yaxınlaşmayın!” (Ənam 152) dedi. Hətta fəqir üçün ondan normal şəkildə yeməyi də mübah qıldı. Bunu da ya mümkün olarsa əvəzini ödəməya zəmanət şərti ilə ya da əvəzsiz edəcəksiniz. Necə ki, izahı ən-Nisə surəsində gələcəkdir. İnşAllah. Güvəndiyimiz Allahdır.

 

219-cu ayənin təfsirinə bax.

 

Əziz və Cəlil olan Allah, mömin kişilərə bütpərəst müşrik qadınlarla evlənməyi haram etmişdir. Sonra, ayənin ümumi olması qəsd edilsə də və hər bir Əhli kitab və bütpərəst müşrik qadınlar bura aid edilsə də, Əhli kitab qadınları “İsmətli mömin qadınlar da, sizdən əvvəl Kitab verilənlərin ismətli qadınları da, namuslu olub zinakarlıq etməmək və aşna saxlamamaq şərti ilə mehrlərini verdiyiniz təqdirdə sizə halaldır” (Maidə, 5) ayəsinə əsasən, xüsusi olaraq bu ayəyə daxil deyildilər. Əli ibn Əbu-Talha, İbn Abbasın “Müşrik qadınlarla onlar iman etməyincə evlənməyin” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdi: “Allah bunlardan əhli kitabdan olan qadınları istisna etmişdi.” Mucahid, İkrimə, Səid ibn Cubeyr, Məkhul, Həsən, Dəhhak, Zeyd ibn Əsləm, Rəbi ibn Ənəs və digərləri də bunu demişlər.

“Bunlar bütpərəst müşriklərdir və ümumilik forması ilə əhli kitab qəsd edilməyib” deyənlər də vardır ki, bu da birinci görüşə yaxındır. Allah daha yaxşı bilir.

İbn Cəririn nəql etdiyi rəvayətə gəlincə, o demişdir: Mənə Ubeyd ibn Adəm ibn Əbu İyas əl-Əsqalani, o da atasından, o da Əbdülhəmid ibn Bəhram əl-Fəzaridən, o da Şəhr ibn Havşəbdən, onun belə dediyini bildirmişdir: İbn Abbasın belə dediyini eşitdim: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mömin mühacir qadınlardan qeyrilərini seçməyi qadağan etdi və İslamdan qeyri din sahibi olan bütün qadınları haram etdi. Əziz və Cəlil olan Allah buyurur: “İmanı inkar edənin əməlləri boşa çıxar”. Talha ibn Ubeydullah yəhudi qadınla və Huzeyfə ibn Yəmən isə, xristian qadınla evlənmişdi. Ömər ibn Xəttab buna bərk qəzəblənib hətta onlara hücum etmək istəyirdi. Onlar dedilər: “Qəzəblənmə ey möminlərin əmiri, onları boşayarıq.” O dedi: “Onlarla boşanmanız halaldırsa, nikahınız da halaldır, ancaq mən onları sizin əlinizdən bu işi kiçik və dəyərsiz göetərmək üçün alacam.” Hədis çox qəribdir. Ömərdən nəql olunan da qəribdir.

Əbu Cəfər İbn Cərir kitab əhlindən olan qadınlarla evlənməyin icazəli olduğuna dair icma nəql etdikdən sonra demişdir: “Ömərin bunu bəyənməməyi müsəlman qadınlarına rəğbətin azalması ilə bağlı idi və ya bu mənada başqa bir mövzu ilə əlaqəli idi. Necə ki, bizə Əbu Kureyb, o da İbn İdrisdən, o da Əssalt ibn Bəhramdan, o da Şaqiqdən onun belə dediyini rəvayət etmişdi: “Huzeyfə bir yəhudi qadınla evləndi. Ömər ona yazdı: “Onu burax getsin.” O da cavab yazdı: “Bunun haram olduğunu güman edib burax deyirsən?” Ömər dedi: “Haram olduğunu demirəm, ancaq onlardan fahişə almağınızdan qorxuram. Bu sağlam bir sənəddir. əl-Xalləl, o da Muhammad ibn İsmayıldan, o da Vəkidən, o da Əssaltdan bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

İbn Cərir demişdir: “Mənə Musa ibn Əbdurrəhman əl-Məsruqi, o da Muhamməd ibn Bişrdən, o da Sufyan ibn Səiddən, o da Yəzid ibn Əbi Ziyaddan, o da Zeyd ibn Vəhbdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ömər ibn Xəttab dedi: Müsəlman kişi, xristian bir qadınla evlənə bilər, xristian kişi isə müsəlman qadınla evlənə bilməz.” O demişdir: “Bu sənəd birincidən daha sağlamdır.”

Sonra dedi: Bizə Təmim ibn Muntəsir, o da İshaq əl-Əzraqdan, o da Şərikdən, o da Əşas ibn Səvvardan, o da Həsəndən, o da Cabir ibn Abdullahdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Biz, əhli kitabın qadınları ilə evlənə bilərik, amma onlar bizim qadınlar ilə evlənə bilməz.”

Sonra deyir: “Bu xəbərin sənədində olanlara baxmayaraq, bu sözün səhih olduğuna dair ümmət icma edib.” İbn Cərir rahiməhullah bu cür demişdir.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Muhəmməd ibn İsmayıl əl-Əhmasi, o da Vəkidən, o da Cəfər ibn Burqandan, o da Məymun ibn Mihrandan rəvayət etmişdi ki, İbn  Ömər əhli kitabla evlənməyi bəyənməzdi və “Müşrik qadınlarla onlar iman etməyincə evlənməyin” ayəsini yozardı.

Buxari demişdi: İbn Ömər demişdir: “Mən bir qadının Rəbbi İsanın olduğunu deməsindən daha böyük şirk bilmirəm.”

Əbubəkr əl-Xalləl əl-Hənbəli demişdi: Bizə Muhəmməd ibn Harun, bizə İshaq ibn İbrahim, (yeni sənədlə) mənə Muhəmməd ibn Əli, o da Salih ibn Əhməddən rəvayət etdi ki, onların hər ikisi Abu Abdullah Əhməd İbn Hənbəldən “Müşrik qadınlarla onlar iman etməyincə evlənməyin” ayəsi barəsində soruşdular. O dedi: “Bütlərə ibadət edən ərəblərin müşrik qadınlarıdır.”

“Əlbəttə, iman gətirmiş kəniz, sizi heyran edən müşrik qadından daha xeyirlidir”: Suddi demişdir: Bu ayə Abdullah ibn Rəvaha haqqında nazil olmuşdu. Onun qara kənizi vardı. Ona qəzəblənib bir şillə vurdu. Sonra peşman olub, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gələrək ona xəbər verdi. O soruşdu: “O necə insandır?” Abdullah da: “Oruc tutar, namaz qılar, gözəl dəstəmaz alar və Allahdan başqa ibadətə layiq haqq məbud olmadığına və sənin Onun Peyğəmbəri olduğuna şəhadət edir.” — cavabını verdi. O dedi: “Ey Abu Abdullah, o mömindir.” O da dedi: “Səni haqq olaraq göndərənə and olsun ki, onu azad edib onunla evlənəcəm.” Evləndi və müsəlmanlar onun bu hərəkətini qınayaraq dedilər: “Kənizi ilə evləndi.” Onlar isə müşriklərə nəsil nəcabətlərinə görə evlənmək istəyirdilər. Allah Təala bu ayəni endirdi: “Əlbəttə, iman gətirmiş kəniz, sizi heyran edən müşrik qadından daha xeyirlidir. Müşrik kişilər iman gətirməyincə onlarla evləndirməyin. Əlbəttə, iman gətirmiş kölə, sizi heyran edən müşrik kişidən daha xeyirlidir”.

Abd ibn Humeyd demişdir: Bizə Cəfər ibn Avn, o da Abdurrəhman ibn Ziyad əl-İfriqidən, o da Abdullah ibn Yəziddən, o da Abdullah ibn Amrdan, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdi: “Qadınlarla gözəlliyə görə evlənməyin, bəzən gözəllik onları pis edir, onlarla varlığa görə də evlənməyin, bəzən varlıqdan hədlərini aşırlar. Onlarla dinlərinə görə evlənin. Burnu dəlikli qara dərili dindar bir kəniz daha xeyirlidir.” Əl-İfriqi zəif ravidir.

İki səhihdə Əbu Hureyrədən nəql olunan hədisdə öz təsdiqini tapmışdır ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Qadınla 4 şeyə görə evlənilir: Malı, nəsil nəcabəti, gözəlliyi və dini üçün. Dindarını əldə et, uduzmazsan.” Müslim Cabirdən eynisini rəvayət etmişdi. Müslimin İbn Ömərdən olan rəvayətində isə, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Dünya nemətlərdən ibarətdir, bunlardan ən xeyirlisi saleh qadındır.”

“Müşrik kişilər iman gətirməyincə onlarla evləndirməyin” yəni, müşrik kişilərlə müsəlman qadınları evləndirməyin. Necə ki, Allah Təala buyurur: “Nə bunlar onlara halaldır, nə də onlar bunlara halaldırlar” (Mumtəhənə, 10).

Sonra Allah Təala buyurur: “Əlbəttə, iman gətirmiş kölə, sizi heyran edən müşrik kişidən daha xeyirlidir“ yəni, mömin bir kişi həbəşi bir kölə olsa belə, yüksək səviyyədə olan bir müşrikdən xeyirlidir. “Onlar Oda çağırırlar” yəni, onlarla oturub durmaq onlara qarışmaq kişini dünyalığa və onun sevgisinə aparar və onun axirətdəki işini çətinləşdirər, bu isə acınacaqlı bir aqibətdir. “Allah isə Öz izni ilə Cənnətə və bağışlanmağa dəvət edir” yəni, şəriəti ilə, əmr və qadağan etdikləri ilə. “O, Öz ayələrini insanlara bəyan edir ki, bəlkə, düşünüb ibrət alsınlar.”

İmam Əhməd demişdir: Bizə Əbdürrəhman İbn Mehdi, o da Həmmad İbn Sələmədən, o da Sabitdən rəvayət edir ki, Ənəs demişdir: yəhudilər, qadınları heyz olduğu zaman evlərdə onlarla yemək yeməz və onlarla cinsi yaxınlıq etməzdilər.  Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabı bunu ondan soruşdu. Allah Təala da bu haqda “Səndən heyz barəsində soruşurlar. De: “Bu, əziyyat verici bir haldır. Heyz vaxtı qadınlardan (cinsi əlaqədən) kənar olun və pak olmayınca onlarla yaxınlıq etməyin.” ayəsini sonuna kimi endirdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Onlarla nikahdan başqa hər şey edin” — dedi. Bu söz yəhudilərə çatdıqda onlar: “Bu adam dinimizdə bizə müxalif olmayan heç nə saxlamayəcaq” — dedilər. Useyd İbn Hudayr ilə Abbad İbn Bişr gəlib: “Ey Rəsulullah, yəhudilər belə-belə sözlər deyirlər. Qadınlarımızla cinsi yaxınlıq edəkmi?” — dedilər. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) çöhrəsi dəyişdi, onlara qəzəbləndiyini zənn  etdilər. Onun yanından çıxdılar. yolda Rəsulullaha süd hədiyya edildiyini gördülər. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) arxalarınca adam göndərdi, onlara süddən içirtdi. Başa düşdülər ki, O, onlara qəzəblənməyib.” Bunu Müslim, Həmmad İbn Sələmədən rəvayət etmişdir.

“Heyz vaxtı qadınlardan (cinsi əlaqədən) kənar olun.” Qadının cinsiyyat orqanından, deməkdir. Çünki “Onlarla nikahdan başqa hər şey edin” demişdir. Bu səbəbdən də, bir çox alimlər və ya əksəriyyati, heyzli qadına cinsiyyat orqanı xaricində yaxınlaşmağı icazəli hesab etmişlər.

Əbu Davud demişdir: Bizə Musa İbn İsmayıl, o da Həmmaddan, o da Eyyubdan, o da İkrimədən rəvayət edir ki, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) qadınlarından biri belə demişdir: “O, heyzli zövcəsinə bir şey etmək istədikdə qadının orqanının üstünə örtük atardı.”

Bundan əlavə Əbu Davud demişdir: Bizə Qanəbi, o da Abdullahdan yəni, İbn Ömər İbn Ğanimdən, o da Abdurrəhmandan yəni, İbn Ziyaddan, o da Umarə İbn Ğurabdan rəvayət edir ki, onun bibisi, Aişədən (radiyAllahu anha) soruşmuşdu: “Birimiz heyz oluruq, onun və ərinin ancaq bir yatağı var.” O da belə dedi: “Sənə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) nə etdiyini danışım: İçəri daxil olub məscidinə – Əbu Davud dedi: evindəki namaz qıldığı hissəni demək istəyir – getdi. O çıxana qədər mənim gözüm yol çəkdi. Soyuqdan əziyyat çəkmişdi. “Mənə yaxınlaş” — dedi. Mən də: “Mən heyzliyam” — dedim. O da “Dizini aç” — dedi. Mən də dizimi açdım, yanağını və sinəsini dizimin üstünə qoydu, mən də onun üstünə əyildim. O, isinərək yuxuya getdi.”

Əbu Cəfər İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Bəşşar, o da Abdulvəhhabdan, o da Əyyubdan, o da Əbu Qilabənin kitabından rəvayət edir: Məsruq miniyinə minərək Aişənin (radiyAllahu anhə) yanına gəldi. “Peyğəmbərə və onun ailəsinə salam olsun”, dedi. Aişə də (radiyAllahu anhə): “Əbu Aişə! Salam olsun, salam olsun!” — dedi. Ona icazə verdilər, o da içəri girdi: “Səndən bir şey soruşmaq istəyirəm amma utanıram” — dedi. O da: “Mən sənin ananam, sən də mənim oğlumsan” — dedi. O da: “Bir kişi heyzli qadınına nə edə bilər?” — dedi. O da: ”Cinsi orqanı xaricində, hər şey” — dedi.

Bunu həmçinin Humeyd İbn Məsadə, o da yəzid İbn Züraydan, o da Uyeynə İbn Abdurrəhman İbn Cəvşəndən, o da  Mərvan əl-Əsfardan belə rəvayət etmişdir: Məsruq dedi: Aişəya (radiyAllahu anhə): “Bir kişi üçün heyzli qadınından nə halaldır?” — dedim. O da: ”Cinsi yaxınlıqdan başqa hər şey” — dedi.”

İbn Abbas, Mucahid, Həsən və İkrimə də bu rəydədirlər. Bundan əlavə İbn Cərir Əbu Qureybdən, o da İbn Əbu Zaidədən, o da Həccacdan, o da Meymun İbn Mihrandan rəvayət etmişdir ki, Aişə (radiyAllahu anhə): “İzarın (qurşaqdan aşağı hissəni örtmək üçün belə dolanan parça) üstündən” — demişdir.

Mən də deyirəm ki, Onunla yatmaq və yemək halaldır. Bunda bir ixtilaf yoxdur. Aişə (radiyAllahu anhə) demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mənə əmr edərdi, mən də heyz ikən onun başını yuyardım. Mən heyz ikən qucağıma söykənərək Quran oxuyardı.” Səhihdə demişdir: “Mən heyz ikən sümüklü ət gəvələyirdim, sonra Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) verərdim, o da ağzını mənim ağzımı qoyduğum yerə qoyardı. Su içərdim. Sonra ona verərdim. O da ağzını mən içdiyim yerə qoyub içərdi.”

Əbu Davud demişdir: Bizə Müsəddəd, o da yəhyadan, o da Cabir İbn Sübhan rəvayət edir ki, Xilas əl-Həcəri demişdir: Aişənin (radiyAllahu anhə)  belə dediyini eşitdim: Mən və Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir yorğanın altına girərdik, mən də heyzli olardım. Əgər məndən ona bir şey bulaşsa həmin yerini yuyardı, başqa yerə keçməzdi. Əgər paltarına bir şey bulaşarsa yalnız həmin yeri yuyardı, başqa yerə keçməzdi və onda namaz qılardı.” Əbu Davudun Səid İbn Abdulcəbbardan, o da Abdulaziz İbn Muhamməddən, o da Əbu yamənidən, o da Ummi Zərrədən, o da Aişədən (radiyAllahu anhə) rəvayət edilən: “Mən heyz olduğum zaman döşəkdən həsirə keçərdim. Təmizlənənə qədər ona yaxınlaşmazdıq” hədisi isə, uzaq dayənmağa və ehtiyata aid edilir.

Başqaları da belə demişdilər: Heyzliya toxunmaq ancaq izarın altındakı yerlərdən kənara olar. Necə ki, İki Səhihdə Məymun binti əl-Haris əl Hiləliyya demişdir: “Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) heyzli qadınlarından birinə toxunmaq istəyardisə, ona əmr edərdi, o da izara bürünərdi.” Bu ləfz Buxarinindir. Hər ikisinin Aişədən (radiyAllahu anhə) də oxşar rəvayəti vardır.

İmam Əhməd, Əbu Davud, Tirmizi və İbn Macə, Əla İbn əl-Hərisdən, o da Hizam İbn Həkimdən, o da əmisi Abdullah İbn Səd əl-Ənsaridən rəvayət etmişdir ki, o, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşmuşdu: “Heyzli qadınımdan mənə nə halaldır?” O dedi: “Nə izarın üstündədir.” yenə Əbu Davud, Muaz İbn Cəbəldən bunu rəvayət etmişdir: Mən, Rəsulullahdan ((salləllahu aleyhi və səlləm) ): “Heyzli qadınımdan mənə nə halaldır?” deya soruşdum. O dedi: “Nə izarın üstündədir. Qorunmaq daha yaxşıdır.” Bu, Aişə — daha əvvəl qeyd edildiyi kimi — , İbn Abbas, Səid İbn Musəyyab və Şüreyhdən də rəvayət edilmişdir.

Bu və buna bənzər hədislər, heyzli qadının ancaq izarın üstündən olan yerlərinin halal olacağını deyanlərə dəlildir. Şəfinin (rəhmətullahı aleyh) iki rəyindən biri də budur. Bir çox İraqlılar və digərləri də bu rəyi üstün hesab etmişdilər. Dəlilləri də həmin yerin — cinsi orqanın — qadağan olunmuş yer olmasıdır. O isə haramdır. Çünki ora yaxınlaşmaq Əziz və Cəlil olan Allahın haramına yaxınlaşmaq deməkdir ki, alimlər həmin yerin haram olmasında yekdil rəydə olmuşlar. Bu, cinsi orqandan yaxınlıq etməkdir. Bunu edən günahkar olar, Allaha tövbə və istiğfar edər. Bununla yanaşı kəffarə lazımdırmı və ya lazım deyil mövzusunda iki rəy vardır.

Birincisi: Bəli lazımdır. Çünki İmam Əhməd və Sünən kitablarının sahibləri İbn Abbasdan, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) heyzli qadınına yaxınlaşanların bir və yaxud yarım dinar sədəqə verəcəyini rəvayət etmişlər. Tirmizinin bir variantı da belədir: “Əgər qan qırmızıdırsa bir dinar, sarıdırsa yarım dinardır.” Bununla yanaşı İmam Əhmədin də ondan belə bir rəvayəti vardır: ““Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) yaxınlıq edilən heyzli üçün bir dinar təyin etmişdir. Əgər ona yaxınlıq edilən zaman qan artıq çəkilibsə, lakin qüsl etməyibsə, yarım dinardır.”

İkinci rəy – bu daha doğrudur. Şəfinin yeni rəyi ilə cumhur da bu rəydədirlər ki, bunda bir şey yoxdur. Sadəcə olaraq Allaha tövbə və istiğfar edər. Onlara görə hədisin mərfu olması səhih deyildir. Çünki yuxarıda qeyd edildiyi kimi mərfu olaraq da məvquf olaraq da rəvayət edilmişdir. Məvquf olan hədis imamların çoxuna görə səhihdir.

“Pak olmayınca onlarla yaxınlıq etməyin.” Bu “Heyz vaxtı qadınlardan (cinsi əlaqədən) kənar olun” kəlamının izahıdır. Qanama davam etdiyi müddətdə onlarla cinsi yaxınlıq etmək qadağan edilmişdir. Mənası da qan kəsildiyi zaman bunun halal olmasıdır. Sələfdən bir qrup belə demişdir. Qurtubi demişdir: Mucahid, İkrimə və Tavus demişlər: “Qanın kəsilməsi qadını ərinə halal edir. Lakin qadının dəstəmaz alması ilə.”

“Onlar təmizləndikdən sonra isə Allahın sizə buyurduğu yerdən onlara yaxınlaşın” Bu isə, qüsl aldıqlarından sonra onlarla yaxınlıq etməyin müstəhəb olduğunu göstərir. İbn Həzim isə, “Onlar təmizləndikdən sonra isə Allahın sizə buyurduğu yerdən onlara yaxınlaşın” ayəsi barəsində, hər heyzdən təmizləndikdən sonra onlarla yaxınlıq etməyin vacib olduğunu demişdir. Onun söykənəcəyi bir əsası yoxdur. Çünki bu, qadağadan sonra edilən əmrdir. Bu barədə üsuli-fiqh alimlərinin görüşləri vardır. Onlardan bəziləri ümumi olaraq vacib görmüşlər. Onların İbn Həzim kimi dəlilə ehtiyacları var. Bəziləri isə, əmrin icazə (mübah) üçün olduğunu bildirərək, ondan öncə olan qadağanın, əmrin vaciblik hökmünü dəyişdiyini demişlər. Bu isə, şübhə doğurur. Dəlil sayılacaq rəy isə, əmrin qadağadan əvvəlki vəziyyətə qaytarılması və əgər vacib olubsa vacib olmasıdır. Məsələn, bu ayədəki kimi “haram aylar çıxan kimi müşrikləri öldürün” (Tövbə, 5). yox əgər icazəli (mübah) olubsa, icazəli olmasıdır. Necə ki, Allah taəla bu ayələrdə buyurur: “ehramdan çıxdıqdan sonra ov edin” (Maidə, 5), “namazı bitirəndən sonra yer üzünə səpələnin” (Cümə, 10). Dəlillər bu görüş ətrafında cəmləşir. Əl-Qəzali və digərləri bunu nəql etmişlər. Sonrakı bəzi alimlər də bunu seçmişlər ki, doğrusu da budur.

Alimlər qadının heyzi bitdikdən sonra o su ilə və yaxud da təyammüm ilə təmizlənmədikcə halal olmaması barədə ittifaq etmişlər. Şübhəsiz ki,[1] bu özünəməxsus şərtlə onun üçün üzrlü sayılarsa belə edilər. yalnız Məlikilərdən yəhya İbn Bukeyr istisnadır. O, Buxarinin şeyxlərindən biridir. Onun rəyinə görə sadəcə qanın kəsilməsi, qadınla cinsi yaxınlığı icazəli edir. Bəziləri bu rəyi İbn Abdul-Həkəmdən də nəql edirlər. İrəlidə qeyd edildiyi kimi Qurtubi bunu Mucahid, İkrimə və Tavusdan rəvayət etmişdir.  Əbu Hənifə rahiməhullah demişdir: “Heyz uzun çəkərsə, — bu da ona görə on gündür – sadəcə qanın kəsilməsi ilə qadın halal olur və qüsl almağa ehtiyac yoxdur. Bu müddətdən daha az vaxtda qüsl almadan yaxınlaşmanın halal sayılması doğru deyil. Bu zaman bir namaz vaxtı keçdikdən sonra qadına yaxınlaşılar. yalnız zimmi qadınlar müstəsnadır. Onların yanına, sadəcə qankəsilməsi ilə yaxınlaşılar.” Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Abbas demişdir: “pak olmayınca” yəni qandan, “təmizləndikdən sonra” yəni su ilə. Mucahid, İkrimə, Həsən, Muqatil İbn Həyyan, Leys İbn Sad və digərləri də belə demişlər.

“Allahın əmr etdiyi yerdən” yəni, qadının cinsiyyat orqanından. İbn Abbas, Mucahid və bir çoxları belə demişlər. Əli İbn əbu Talha da, İbn Abbasın “Allahın əmr etdiyi yerdən” ayəsi barəsində bu cür dediyini rəvayət etmişdir: “Cinsiyyat orqanından yaxınlaşın, kənara çıxmayın. Kim belə edərsə, kənara keçmiş olar.” İbn Abbas, Mucahid və İkrimə “Allahın əmr etdiyi yerdən” yəni, uzaq olun, demişlər. Burada anusdan cinsi əlaqənin qadağan olması barədə dəlil var. yaxında bu haqda qərar veriləcək.

Əbu Razin, İkrimə, Dəhhak və digərləri “Allahın əmr etdiyi yerdən” yəni təmiz, heyzli olmadıqları halda yaxınlıq edin.  Buna görə də, Allah “şübhəsiz ki, Allah tövbə edənləri sevir” buyurmuşdu. yəni, günahlardan. Hətta bu işi bir neçə dəfə edib sonra günahdan tövbə edənləri də sevir. “təmizlənənləri də sevir” yəni, pisliklərdən və əziyyat verən şeylərdən. Onlar isə heyzlilərə yaxınlaşmaq və icazə olmadığı yerdən yaxınlaşmaq kimi şeylərdir.

“Qadınlar sizin tarlanızdır” İbn Abbas demişdir: Tarla uşağın olduğu yerdir. “Tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” yəni, eyni yerdən istər öndən istər arxadan, istədiyiniz kimi, necə ki, hədislərdə sabit olmuşdu.

Buxari demişdir: Bizə Əbu Nuaym, o da Sufyandan, o da İbn Munkədirdən, onun da Cabirdən belə eşitdiyini rəvayət etmişdir: “yəhudilər: “Qadınla arxa tərəfdən cinsi əlaqəya girərsə, uşaq çəpgöz olar” — deyərdilər. Buna görə “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsi nazil oldu. Bunu Muslim və Əbu Davud da Sufyan əs-Səuridən bu cür rəvayət etmişdir.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə yunus İbn Abdul-Alə, o da İbn Vəhbdən, o da Malik İbn Ənəsdən, İbn Cureycdən və Sufyan İbn Səid əs-Səuridən, onlar da  Muhəmməd İbn Munkədirdən, o da Cabir İbn Abdullahdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “yəhudilər müsəlmanlara dedilər: “Qadın arxayə çevrilmiş vəziyyətdə onunla cinsi əlaqəya girərsə, uşaq çəpgöz olar” və izzət və cəlal sahibi Allah da bu ayəni nazil etdi: “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın”.

İbn Cureyc bu hədisdə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Qadın arxayə çevrilməmiş və çevrilmiş vəziyyətdə (fərq etməz), əsas odur ki, cinsiyyat orqanından olsun.”

Bəhz İbn Həkim İbn Muaviyya İbn Həydə əl-Quşeyridən, o da atasından, o da babasından onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ey Allahın Elçisi, qadınlarımıza nəyi edə bilərik və nəyi edə bilmərik?” O buyurdu: “Tarlandır, tarlana istədiyin kimi yaxınlaş. Ancaq üzündən vurma, eybəcər olduğunu demə, və evindən başqa yerdə tənha tərk etmə” Hədisi imam Əhməd və Sünən sahibləri rəvayət etmişlər.

Başqa bir hədisdə İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə yunus, o da İbn Vəhbdən, o da İbn Ləhiyadən, o da yəzid İbn Əbu Həbibdən, o da Amir İbn yəhyadan, o da Hanəş İbn Abdullahdan, o da Abdullah İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına Himyar qəbiləsindən bir neçə nəfər gəlib, ona bəzi şeylər barəsində suallar verdilər. Bir kişi ondan soruşdu: “Mən qadınlara arxasını çevirdiyi vəziyyətdə yaxınlaşıram, buna necə baxırsan?” Allah Təala bu ayəni endirdi: “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın”.

Başqa bir hədis: Əbu Cəfər ət-Təhavi “Müşkilul hədis” kitabında demişdir: Bizə Əhməd İbn Davud İbn Musa, o da yaqub İbn Kəsibdən, o da Abdullah İbn Nəfidən, o da Hişam İbn Səddən, o da Zeyd İbn Əsləmdən, o da Əta İbn yasardan, o da Əbu Səid əl-Xudridən onun belə dediyini rəvayət etmişdi: “Bir adam zövcəsinə arxadan yaxınlaşdı, insanlar onun bu əməlinə etiraz etdilər. Allah da “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsini nazil etdi.” Bunu İbn Cərir də yunusdan, o da yaqubdan rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Affən, o da Vuheybdən, o da Abdullah İbn Osman İbn Xuseymdən, o da Abdur-Rahmən İbn Sabitdən nəql edir ki, o demişdir: Abdur-Rahmən İbn Əbubəkrin qızı Həfsənin yanına gedib dedim: “Sənə bir sual vermək istəyirəm, amma utanıram.” O dedi: “Utanma, ey qardaş oğlu.” O da dedi: “Qadınlara arxadan yaxınlaşmaq barəsində soruşurdum.” O da cavab verdi: Mənə Ummu Sələmə dedi ki, Ənsarlar qadınları arxayə çevrilmiş vəziyyətdə onlarla yaxınlıq etməzdilər. yəhudilər deyərdi ki, kim qadınına arxayə çevrilmiş vəziyyətdə yaxınlaşarsa, uşağı çəpgöz olar. Mühacirlər Mədinəyə gəlib Ənsar qadınlarla evləndilər, onlarla arxayə çevrilmiş vəziyyətdə yaxınlıq etdilər. Bir qadın ərinə qulaq asmadı və dedi: “Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) xəbər verməyanə qədər, etməyəcəksən.” Ummu Sələmənin yanına gəldi və vəziyyəti anlatdı. O da dedi: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) gələnə qədər otur gözlə.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) gələndə Ənsar qadın sual verməkdən utandı və çıxdı. Onun yerinə Ummu Sələmə soruşdu. O dedi: “Həmin Ənsar qadını çağır.” O da çağırdı və Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ona bu ayəni oxudu: “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın”, eyni yerdən yaxınlaşsaz fərq etməz.” Bunu Tirmizi, Bundərdən, o da İbn Mehdidən, o da Sufyandan, o da İbn Xuseymdən rəvayət etmiş və: “həsəndir” — demişdir.

Mən də deyirəm: Həmməd İbn əbu Hənifədən, o da atasından, o da İbn Xuseymdən, o da yusuf İbn Mahəkdən, o da möminlərin anası Həfsədən rəvayət edilmişdir ki, bir qadın onun yanına gəlib dedi: “Ərim məni çevirərək arxadan və uzadaraq önümdən əlaqədə olur.” Bu xəbər Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) çatdıqda, o dedi: “Eyni yerdən olduqda zərəri yoxdur.”

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Həsən, o da yaqubdan yəni, əl-Qamədən, o da Cəfərdən, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ömər İbn Xəttab, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldi və dedi: “Ey Rəsulullah, məhv oldum.” O soruşdu: “Səni nə məhv etdi?” O cavab verdi: “Keçən gecə yahərimi çevirdim!” O da ona heçnə demədi. Allah da Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsini vəhy etdi. O dedi: “İstər öndən, istər arxayə çevrilmiş vəziyyətdə yaxınlaş, bircə arxadan və heyzdən uzaq dur.” Bunu Tirmizi də Abd İbn Humeyddən, o da Həsən İbn Musa əl-Əşyabdən bu cür rəvayət etmiş və: “həsən qərib” — demişdir.

İmam Əhməd demişdir: Bizə yəhya İbn Ğaylan, o da Rişdindən, o da Həsən İbn Səvbandan, o da Amir İbn yəhya əl-Muafiridən, o da Hanəşdən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bu ayə “Qadınlar sizin tarlanızdır…”, bəzi ənsarlar barəsində nazil olmuşdu. Onlar Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib ona sual verdilər. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Uşaq olan yerdən olacaqsa, zövcənə hər vəziyyətdə yaxınlaşa bilərsən.”

Hafiz Əbu yalə demişdir: Bizə Haris İbn Sureyc, o da Abdullah İbn Nəfidən, o da Hişam İbn Saddan, o da Zeyd İbn Əsləmdən, o da Əta İbn yasardan, o da Əbu Səiddən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) vaxtında bir adam zövcəsi ilə arxadan yaxınlıq etdi. İnsanlar dedilər: Filankəs qadınına arxadan yaxınlaşdı. Buna görə Allah Təala bu ayəni nazil etdi: ”Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın”.

Əbu Davud demişdir: Əbdüləziz İbn yəhya Əbu-Əsbağ dedi: Bizə Muhəmməd -yəni, İbn Sələmə -, o da Muhəmməd İbn İshaqdan, o da Əban İbn Salihdən, Mucahiddən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: İbn Ömər — Allah onu bağışlasın — xəta etdi, bu qəbilə Ənsarlardan idi. Onlar bütpərəst idilər, yəhudilərlə bərabər yaşayərdılar. Onlar isə, Əhli kitab idilər. Özlərinin elmdə onlardan üstün hesab edirdilər. Onlar da bir çox işlərdə onların etdiyi kimi edərdilər. Əhli kitabın da bir işi qadınlarla yalnız bir formada olmaqları idi. Bu da qadının daha qapalı olduğu hal idi. Ənsardan olan bu qəbilə, həmin adəti onlardan götürmüşdü. Qureyşdən olan bu qəbilə isə, qadınlarla biabırçı tərzdə yaxınlıqlar edirdilər. Öndən, arxadan və kürəyi üstə uzanmış halda yaxınlıq edib həzz alırdılar. Mühacirlər Mədinəyə gələndə onlardan biri Ənsar qadınla evləndi. Ona bu hərəkəti etmək istədi, o qəbul etmədi və dedi: “Bizə yalnız bir qaydada yaxınlaşmaq olar, onu et, ya da məndən uzaq dur.” Bu xəbər yayıldı və Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) da gəlib çatdı. Allah buna görə “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsini nazil etdi. yəni, öndən, arxadan və kürəyi üstə uzanmış halda yaxınlıq etmək olar deməkdir. Burada uşaq olan yeri qəsd etdi.” Bunu yalnız Əbu Davud rəvayət etmişdir. Səhihliyinə də yuxarıda qeyd edilən hədislər, xüsusi ilə də Ummu Sələmənin rəvayət etdiyi hədis şahidlik edir. Çünki ifadə tərzləri bənzərdir.

Bu hədisi Hafiz Əbu Qasım ət-Təbərani də Muhamməd İbn İshaq, o da Əban İbn Salih, o da Mucahid yolu ilə rəvayət etmişdir. Mucahid demişdir: “Mən Quranı İbn Abbasa başdan axıra qədər oxudum. Onu hər ayədə dayəndırıb sual verirdim. Nəhayət “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsinə gəldim, İbn Abbas dedi: “Bu Qureyşdən bir qəbilədir. Məkkədə qadınlarla istədikləri tərzdə əlaqədə olar və bundan zövq alardılar…” dedi. İbn Abbas hadisəni tam şəkildə danışdı.

İbn Abbasın “Allah İbn Öməri bağışlasın, o xəta etdi,” sözləri Buxarinin bu rəvayətinə işarədir: Bizə İshaq danışdı, o da Nadir İbn Şumeyldən, o da İbn Avndan, o da Nafidən dedi: “İbn Ömər Quranı oxuyub bitirincəya qədər danışmazdı. Bir gün ondan dərs alırdım, əl-Bəqərə surəsini oxudu və bir ayəyə çatanda dedi: “Kimin haqqında nazil olub bilirsənmi?” Mən də: “Xeyr” — dedim. O da: “Filan hadisə haqqında” — dedi. Sonra davam etdi.” Abdussaməd deyir ki, mənə atam, o da Əyyubdan, o da Nafidən, İbn Ömərin “tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: “Zövcəsinə hər cür yaxınlaşır.” Bu şəkildə bunu yalnız Buxari rəvayət etmişdir. Bu yöndən də ondan olan rəvayəti ilə təkləşmiş sayılır.

İbn Cərir demişdi: Mənə yaqub İbn İbrahim, o da İbn Uleyyadən, o da İbn Avndan, o da Nafinin belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bir gün “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsini oxudum. İbn Ömər soruşdu: “Nəyə görə nazil olduğunu bilirsənmi?” Mən: “Xeyr” — dedim. O da dedi: “Qadınlara arxalarından yaxınlaşmaq barəsində endi.”

Mənə Əbu Qilabə, o da Abdussaməd İbn Abdul-Varisdən, o da atasından, o da Eyyubdan, o da Nafidən, İbn Ömərin “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: “yəni, arxadan.” Malikin Nəfidən, onun da İbn Ömərdən olan rəvayəti var, lakin səhih deyil.

Nəsai də Muhamməd İbn Abdullah İbn Abdul-Həkəmdən, o da Əbubəkr İbn Əbu Uveysdən, o da Suleyman İbn Bilaldan, o da Zeyd İbn Əsləmdən, o da İbn Ömərdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bir kişi qadını ilə arxasından əlaqədə oldu. Bu hərəkətinə görə özünü pis şəkildə qınadı. Allah da bu ayəni nazil etdi: “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın”.

Əbu Hatim ər-Razi demişdi: “Əgər bu, Zeyd İbn Əsləmdə, İbn Ömərdən olsaydı, insanlar Nəfiya bu qədər maraq göstərməzdi.” Bu da onun hədisdəki qüsuru bildirməsidir. Bunu Abdullah İbn Nəfidən, o da Davud İbn Qeysdən, o da Zeyd İbn Əsləmdən, o da Əta İbn yasərdən, o da İbn Ömərdən rəvayət etmişdir. Sonra rəvayəti qeyd etdi.

Bu hədis yuxarıda göstərilən kimi uşaq olan yerə arxadan yaxınlaşmağa aiddir. Çünki bunu Nəsai də, Əli İbn Osman ən-Nufeylidən, o da Səid İbn İsadan, o da Fadl İbn Fədalədən, o da Abdullah İbn Suleyman ət-Tavildən, o da Kəb İbn Əlqamədən, o da Əbu Nadrdan danışır ki, o, İbn Ömərin azad etdiyi Nəfiya demişdi: “İnsanlar sənin əleyhinə danışırlar ki, sən İbn Ömərin adından deyirsən ki, o, qadınlara arxadan yaxınlaşmaq üçün fitva verib.” O dedi: “Mənim barəmdə yalan danışıblar. Ancaq mən sənə hadisənin necə olduğunu söyləyacəyam. Bir gün İbn Ömər Mushafı vərəqləyirdi, mən də yanında idim. “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsinə gəlib çatdıqda dedi: “Ey Nəfi, bu ayə barəsində bir şey bilirsənmi?” Mən: “Xeyr” — dedim. O isə dedi: “Biz Qureyşlilər qadınlarla onları arxayə çevirərək əlaqədə olurduq. Mədinəyə gəlib Ənsar qadınlarla evlənib onlarla istədiyimizi etmək istədik. Onlar buna etiraz etdilər və söz-söhbət böyüdü. Ənsar qadınları yəhudiləri örnək götürərək yalnız arxaları üstə uzanıb əlaqəya girərdilər. Buna görə Allah Təala “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın” ayəsini nazil etdi.” Bunun isnadı səhihdir. Onu İbn Mərdəveyh, o da Təbəranidən, o da Hüseyn İbn İshaqdan, o da Ömərin katibi Zəkəriyya İbn yəhyadan, o da Mufaddəl İbn Fədalədən, o da Abdullah İbn Ayyaşdan, o da Kəb İbn Əlqamədən rəvayət etmişdir. Biz isə İbn Ömərdən bunun açıq-aşkar tərsini rəvayət edirik. O, az sonra gələcəyi kimi, bunu mübah və halal görməmişdir. Bu söz Mədinə fəqihlərinə və qeyrilərinə nisbət olunsa da, bəziləri bunu əs-Sir kitabında imam Məlikə aid etmişlər. Əksəriyyat bunun imam Məlikə aid olmasını düzgün saymır. Allah ona rəhmət etsin.

Müxtəlif yollarla rəvayət edilən hədislər, bunu etməyin qadağan olduğunu və yolverilməzliyini bildirilir. Həsən İbn Ərafa demişdir: Bizə İsmayıl İbn Ayyaş, o da Səhl İbn əbu Salihdən, o da Muhəmməd İbn əl-Munkədirdən, o da Cabirdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: Utanın, Allah haqdan utanmaz. Qadınlara arxalarından əlaqəya girmək halal deyil.”

İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdurrəhman, o da Sufyandan, o da Abdullah İbn Şəddaddan, o da bir kişidən, o da Xuzeymə İbn Sabitdən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) kişinin zövcəsinin arxa yolundan cinsi əlaqəya girməyi qadağan etdi.

Başqa bir yol: İmam Əhməd demişdir: Bizə yaqub, o da atasından, o da yəzid İbn Abdullah İbn Usamə İbn əl-Hədidən, o da Ubeydullah İbn əl-Huseyn əl-Valibidən, o da Həramiy İbn Abdullah əl-Vaqifidən, o da Huzeymə İbn Sabit əl-Xatmidən nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allah haqdan utanmaz (3 dəfə təkrar etdi). Qadınlarla arxadan əlaqədə olmayın. Bunu Nəsai ilə İbn Macə müxtəlif yollarla Xuzeymə İbn Sabitdən rəvayət etmişlər. Sənədində çoxlu ixtilaflar var.

Başqa bir hədis: Əbu İsa Tirmizi ilə Nəsai demişlər: Bizə Əbu Səid əl-Əşəc, o da Əbu Xalid əl-Əhmərdən, o da Dəhhak İbn Osmandan, o da Məxrəmə İbn Suleymandan, o da Kureybdən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allah kişinin və ya qadının arxa yolundan əlaqədə olan kişinin üzünə baxmaz.” Sonra Tirmizi demişdir: “Bu, hədis həsən qəribdir.” Bunu İbn Hibban da “Səhih” əsərində rəvayət etmişdir. İbn Həzim də səhih olduğunu bildirmişdir. Ancaq Nəsai onu Hənnaddan, o da Vəkidən, o da Dəhhakdan məvquf olaraq rəvayət etmişdir.

Abd demişdir: Bizə Abdurrəzzaq, o da Məmərdən, o da İbn Tavusdan, o da atasından nəql etmişdir ki, bir nəfər İbn Abbasdan qadınlara arxalarından yaxınlaşmaq barəsində sual verdi. O belə cavab verdi: “Məndən küfr barəsində soruşursan?” İsnadı səhihdir.

Nəsai də İbn Mubarakdən, o da Mamərdən oxşarını rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdussaməd, o da Huməmdən, o da Qatadədən, o da Amr İbn Şueybdən, o da atasından, o da babasından, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Zövcəsinə arxa yolundan yaxınlaşmaq kiçik homoseksuallıqdır (əl-Lutiyyatus-suğra).”

Abdullah İbn Əhməd demişdir: Mənə Hudbə, o da Huməmdən danışdı ki, Qatadədən qadınlara arxa yolundan yaxınlıq edən barəsində soruşdular. O dedi: Bizə Amr İbn Şueyb, o da atasından, o da babasından, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “O, kiçik homoseksuallıqdır.”

Qatadə demişdir: Mənə Uqbə İbn Vəssac, o da Əbu Dərdadan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bunu kafirdən başqası edərmi?” Bu hədis yəhya İbn Səid əl-Qəttandan, o da Səid İbn əbu Ərubədən, o da Qatadədən, o da Əbu Əyyubdan, o da Abdullah İbn Amr İbn Asdan onun sözü olaraq rəvayət edilmişdir. Bu daha sağlamdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Eyni şəkildə bunu Abd İbn Humeyd, o da yəzid İbn Harundan, o da Humeyd əl-Əracdan, o da Amr İbn Şueybdən, o da atasından, o da Abdullah İbn Amrdan onun sözü kimi məvquf olaraq rəvayət etmişdir.

Başqa bir yolla: Cəfər əl-Firyabi demişdir: Bizə Quteybə, o da İbn Ləhiyadən, o da Abdurrəhman İbn Ziyad İbn əl-Əmdən, o da Əbu Əbdurrəhman əl-Hublidən, o da Abdullah İbn Amrdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allah qiyamət günü 7 nəfərə baxmaz, onları təmizə çıxarmaz, onlara atəşə girənlərlə bərabər “sizdə girin” deyar: aktiv və passiv homoseksual, əli ilə məni çıxardan, heyvanla yaxınlıq edən, qadına arxa yolundan yaxınlıq edən, qadın və onun qızı ilə birlikdə evlənən, qonşusunun zövcəsi ilə zina edən və lənət oxunacaq səviyyadə qonşusuna əziyyat verən.” İbn Ləhiya ilə şeyxi zəifdirlər.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdurrəzzaq, o da Sufyandan, o da Asimdən, o da İsa İbn Hattandan, o da Muslim İbn Salamdan, o da Əli İbn Talqdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) qadınlara arxalarından yaxınlıq etməyi qadağan etdi. Allah haqdan utanmaz.”

yenə də Əhməd bunu Əbu Muaviyadən, həmçinin Əbu İsa Tirmizi də Əbu Muaviyənin yolu ilə rəvayət etmişdir. Orada əlavə var idi. Tirmizi demişdir: “O, həsən hədisdir.”

Bəziləri bu hədisi Əli İbn Əbu Talibə nisbət edərək onun rəvayətləri arasında qeyd edirlər. Necə ki, imam Əhməd İbn Hənbəlin Musnəd əsərində bu cürdür. Doğrusu budur ki, o, Əli İbn Talqdır.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdurrəzzaq, o da Mamərdən, o da Suheyl İbn əbu Salihdən, o da Haris İbn Muxalləddən, o da Əbu Hureyrədən, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Zövcəsinə arxa yolundan yaxınlaşana Allah baxmaz.”

Bizə Affan, o da Vuheybdən, o da Suheyldən, o da Haris İbn Muxalləddən, o da Əbu Hureyrədən mərfu olaraq, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allah, zövcəsinə arxadan yaxınlaşanın üzünə baxmaz.”

Bunu İbn Macə də Suheylin yolu ilə rəvayət etmişdir.

Bizə Vəki, o da Suheyl İbn əbu Salihdən, o da Haris İbn Muxalləddən, o da Əbu Hureyrədən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Zövcəsinə arxadan yaxınlaşan lənətlənmişdir.” Əbu Davud və Nəsai də Vəkinin yolu ilə bu cür rəvayət etmişlər.

Başqa bir yolla: Hafiz Əbu Nueym əl-İsfahani demişdir: Bizə Əhməd İbn Qasım İbn Rəyyan, o da Əbu Abdurrəhman NəSəidən, o da Hənnad ilə Muhəmməd İbn İsmayıldan — ləfzi ikincisinə aiddir — bizə Vəki, o da Sufyandan, o da Suheyl İbn əbu Salihdən,  o da atasından, o da Əbu Hureyrədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Zövcəsinə arxadan yaxınlaşan lənətlənmişdir.” Bu hədis Nəsainin Sünən əsərində bu cür deyil. Orada yuxarıdakı kimidir, Suheyldən, o da Haris İbn Muxalləddən.

Şeyximiz Hafiz Əbu Abdullah əz-Zəhəbi demişdir: Əhməd İbn Qasım İbn Rəyyanın bu hədisi bu sənədlə rəvayət etməsi onun səhvidir. Onun özünü də zəif hesab etmişlər.

Başqa bir yolla: Bunu Muslim İbn Xalid Əz-Zənci, Alə İbn Abdurrəhmandan, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Qadınlara arxadan yaxınlaşan lənətlənmişdir.” Muslim İbn Xalid barəsində çoxlu söz-söhbət var. Allah ən doğrusunu biləndir.

Başqa bir yolla: Bunu İmam Əhməd ilə Sünən əsərlərinin sahibləri Həmmad İbn Sələmədən, o da Hakim əl-Əsrəmdən, o da Əbu Təmimə əl-Huceymidən, o da Əbu Hureyrədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Kim heyzli qadınla yaxınlıq edərsə və yaxud bir qadınla arxadan əlaqədə olarsa və yaxud bir kahinin yanına gedib dediklərini təsdiqləyarsə, Muhəmmədə endiriləni inkar etmiş olar.” Tirmizi demişdir: Buxari bu hədisin zəif olduğunu bildirmişdir. Həkim əl-Əsrəmdən, onun da Əbu  Təmimdən olan hədisi haqqında Buxarinin dediyi budur: “Ona hədisində tabe olunmaz.”

Başqa bir yolla: Nəsai demişdir: Bizə Osman İbn Abdullah, ona da Suleyman İbn Abdurrəhman öz kitabından, o da Abdulmalik İbn Muhəmməd Sənanidən, o da Səid İbn Əbdüləzizdən, o da Zuhridən, o da Əbu Sələmədən, o da Əbu Hureyrədən, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allahdan haqqı ilə həya edin, qadınlarla arxadan yaxınlıq etməyin.” Bunu bu yolla yalnız Nəsai rəvayət etmişdir.

Hafiz Həmzə İbn Muhəmməd əl-Kinani demişdir: “Bu hədis munkər və batildir. O, Zuhrinin hədisindən, Əbu Sələmənin hədisindən və Səidin hədisindən rəvayət edilmişdir. Abdulmalik Səiddən bu hədisi dinləmiş olsa belə, bu onun yaddaşı qarışandan sonra baş vermişdi. Zuhri bunu Əbu Sələmədən rəvayət etmişdir. O bunu qadağan edərdi. Amma Əbu Hureyrədən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) olan hədis şəklində rəvayət etməzdi.” Onun sözü bitdi.

Gözəl söylədi və yerində tənqid etdi. Ancaq Abdulmalik İbn Muhəmməd Sənaninin yaddaşının qarışdığı bəlli deyil. Bunu da Həmzə əl-Kinanidən başqası qeyd etməmişdir. O isə etibar ediləndir. Ancaq Duheym, Əbu Hatim və İbn Hibban onun haqqında tənqidi danışmışlar. O demişdir: “Onu dəlil gətirmək icazəli deyil.” Allah ən doğrusunu biləndir.

Zeyd İbn yəhya İbn Ubeyd, o da Səid İbn Əbdüləziz yolu ilə ona qoşulmuşlar. Əbu Sələmədən başqa iki yolla rəvayət edilmişdir. Heç biri səhih deyil.

Başqa bir yolla: Nəsai demişdir: Bizə İshaq İbn Mənsur, bizə Abdurrəhman İbn Mehdi, o da Sufyan əs-Səuridən, o da Leys İbn Əbu Suleymdən, o da Mucahiddən, o da Əbu Hureyrənin belə dediyini rəvayət etmişdir: “Kişilərin qadınlarla arxadan yaxınlıq etməsi küfrdür.”  Sonra bunu Bundardan, o da Abdurrəhmandan bu cür rəvayət etmişdir: “Kim zövcəsi ilə arxasından yaxınlıq edərsə, küfrə yiyalənər.”  Nəsai bunu Səvri, o da Leys, o da Mucahid, o da Əbu Hureyrə yolu ilə məvquf olaraq rəvayət etmişdir. Bunu beləcə də Əli İbn Bəzimədən, o da Mucahiddən, o da Əbu Hureyrədən məvquf olaraq rəvayət etmişdir. Bunu Bəkr İbn Xuneys, o da Leysdən, o da Mucahiddən, o da Əbu Hureyrədən, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Kim kişi və yaxud qadınların arxalarından yaxınlıq edərsə, küfr edər.” Məvquf rəvayət daha səhihdir. Bəkr İbn Xuneysi imamlardan çoxu zəif saymış, digərləri isə tərk etmişlər.

Başqa bir hədis: Muhamməd İbn Əban əl-Bəlxiy demişdir: Bizə Vəki, o da Zəma İbn Salihdən, o da İbn Tavusdan, o da atasından, o da Amr İbn Dinar ilə Abdullah İbn yəzid İbn əl-Hədidən, ikisi də Ömər İbn Xəttabdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişlər: “Allah haqdan utanmaz, qadınlarınıza arxadan yaxınlaşmayın.”

Bunu Nəsai də rəvayət edərək demişdir: Bizə Səid İbn yaqub əl-Talaqani, o da Osman İbn yaməndən, o da Zəma İbn Salihdən, o da İbn Tavusdan, o da atasından, o da İbn əl-Hadidən, o da Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdir: “Qadınlarla arxalarından yaxınlıq etməyin.”

Bizə İshaq İbn İbrahim, o da yəzid İbn əbu Hakimdən, o da Zəma İbn Salihdən, o da Amr İbn Dinardan, o da Tavusdan, o da Abdullah İbn əl-Hədi əl-Leysidən, Ömərin (radiyAllahu ənh) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allahdan utanın, Allah haqdan utanmaz, qadınlara arxadan yaxınlıq etməyin.” Məvquf, daha səhihdir.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Ğundər və Muaz İbn Muaz, ikisi də Şubədən, o da Asim əl-Əhvəldən, o da İsa İbn Hattandan, o da Muslim İbn Salamdan, o da Talq İbn yəziddən yaxud yəzid İbn Talqdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allah haqdan utanmaz, Qadınlara arxalarından yaxınlaşmayın.” Bir çoxları da Şubədən bu cür rəvayət etmişlər. Bunu Abdurrəzzaq Mamərdən, o da Asim əl-Əhvəldən, o da İsa İbn Hattandan, o da Muslim İbn Salamdan, o da Talq İbn Əlidən rəvayət etmişdir. Ola bilər ki, yuxarıda qeyd olunan Əli İbn Talqdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Başqa bir hədis: Əbubəkr əl-Əsrəm Sünən əsərində demişdir: Bizə Əbu Muslim əl-Harami, o da Uneys İbn İbrahimin qardaşından, o da atası İbrahim İbn Abdurrəhman İbn əl-Qaqadan, o da atası Əbu-Qaqadan, o da İbn Məsuddan (radiyAllahu ənh), Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Qadınların arxası haramdır.” Bunu İsmayıl İbn Uləyya, Sufyan əs-Səuri, Şubə və qeyriləri Əbu Abdullah əl-Şəqridən, onun adı Sələmə İbn Təməmdir və etibarlı rəvayətçidir, o da Əbu əl-Qaqadan, o da İbn Məsuddan məvquf olaraq rəvayət etmişlər. Bu daha səhihdir.

Başqa bir yolla: İbn Ədiy demişdir: Bizə Abu Abdullah əl-Muhamili, bizə Səid İbn yəhya əl-Əməvi, bizə Muhəmməd İbn Həmzə, o da Zeyd İbn Rufeydən, o da Abu Ubeydədən, o da Abdullahdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Qadınlara arxalarından yaxınlaşmayın.” Muhəmməd İbn Həmzə, əl-Cəzəridir. O və şeyxi barəsində söz-söhbət var.

Hədis, Ubey İbn Kəb, Bəra İbn Əzib, Uqbə İbn Amr, Əbu Zərr və digərlərindən də rəvayət edilmişdir. Hər biri haqqında tənqidi söz söylənmişdir və bu halda hədis səhih olmaz. Allah ən doğrusunu biləndir.

Səuri, o da Salt İbn Bəhramdan, o da Əbu-Mutamirdən, o da Əbu Cuveyriyadən deyir: “Bir kişi Əlidən qadınlarla arxadan əlaqəya girmək barəsində soruşdu. Əli dedi: “Alçaqlıqdır, Allah səni alçaltsın. İzzət və cəlal sahibi Allahın dediyini eşitmədinmi “Sizdən əvvəl aləmlərdən heç kəsin etmədiyi iyrənc əməli sizmi edəcəksiniz?” (Əraf, 80)”

İbn Məsud, Əbu Dərda, Əbu Hureyrənin, İbn Abbas və Abdullah İbn Amrın bu xüsusda haramdır dedikləri yuxarıda qeyd olunmuşdur. Buna şübhəsiz ki, Abdullah İbn Ömər də radiyAllahu anhumə qəti olaraq haram demişdir.

Əbu Muhəmməd Abdurrəhman İbn Abdullah İbn Darimi “Müsnəd” əsərində demişdir: Bizə Abdullah İbn Salih, o da Leysdən, o da Haris İbn yaqubdan, o da Səid İbn yasər Əbu Əl-Hubəbdən nəql etmişdir ki, o demişdir: “Mən, İbn Ömərdən soruşdum: “Cariyalər üçün nə deyirsən, bir azda dadımızı dəyişək?” O dedi: “Dad nədir?” O da arxasından bəhs etdi. İbn Ömər dedi: “Bunu müsəlmanlardan kimsə edirmi?”

Bunu İbn Vəhb ilə Quteybə, Leysdən bu cür rəvayət etmişlər. Bu səhih sənəddir. Bunu haram saymasına açıq-aşkar dəlildir. Ondan müxtəlif ehtimallarla rəvayət edilənlər bu hökmə qayıdır.

İbn Cərir demişdir: Mənə Abdurrəhman İbn Abdullah İbn Həkəm, o da Əbu Zeyd Abdurrəhman İbn Əhməd İbn Əbu Əl-Ğamrdan, o da Abdurrəhman İbn Qasımdan, o da Məlik İbn Ənəsdən nəql edir ki, ona dedilər: “Ey Abdullahın atası, insanlar belə hesab edirlər ki, Səlim İbn Abdullah: “Bu qul və ya dəlisov Əbu Abdullahın adına yalan danışıb” – deyir. Malik dedi: “yəzid İbn Rumanın mənə dediyinə şahidlik edirəm, o da Səlim İbn Abdullahdan, o da İbn Ömərdən, Nəfinin dediyi kimi xəbər verdi.” Ona dedilər: “Haris İbn yaqub, Əbu əl-Həbbab Səid İbn yasərdən rəvayət edir ki, o, İbn Ömərdən soruşdu: “Ey Əbdürrəhmanın atası, biz cariya alırıq, biraz dadımızı dəyişək?” O soruşdu: “Dad nədir?” O da arxalarından bəhs etdi. Buna görə İbn Ömər dedi: “Vay vay! Bunu bir mömin — yaxud da dedi — bir müsəlman edərmi?” Məlik dedi: “Rəbinin mənə xəbər verdiyinə şahidlik edirəm, o da Əbu əl-Həbbabdan, o da İbn Ömərdən Nəfinin dediyi kimi xəbər verdi.“

Nəsai də Rəbi İbn Süleymandan, o da Əsbuğ İbn əl-Fərəc əl-Fəqihdən, o da Abdurrəhman İbn Qasımdan nəql edir ki, o demişdir: Mən, Məlikə dedim: “Bizdə Misirdə Leys İbn Sad var. O da Haris İbn yaqubdan, o da Səid İbn yasərdən rəvayət edir ki, o deyir: “Mən, İbn Ömərdən soruşdum: “Biz cariyalər alırıq, dadlarına baxa bilərik?” O da dedi: “Dadına baxmaq, nədir?” Mən də dedim: “Arxalarından yaxınlıq etmək.” O dedi: “Vay vay! Müsəlman bunu edərmi?” Məlik mənə dedi: “Mən Rəbiyənin mənə dediyinə şahidlik edirəm ki, Səid İbn yasər, İbn Ömərdən soruşdu və o da: “Bunda bir zərər yoxdur.” – dedi.

Nəsai yenə yəzid İbn Ruman yolu ilə, Ubeydullah İbn Abdullah İbn Ömərdən rəvayət etmişdir ki, İbn Ömər bir adamın qadının arxasından yaxınlaşmasında bir eyib görmürdü.

Mənu İbn İsa, o da Məlikdən bunun haram olduğunu rəvayət etmişdir.

Əbubəkr İbn Ziyad ən-Neysəburi demişdir: Mənə İsmayıl İbn Huseyn, o da İsrail İbn Ruhdan nəql etdi ki, o demişdir: Mən, Məlik İbn Ənəsdən soruşdum: “Qadınların arxasından yaxınlıq etməyə nə deyirsən?” O dedi: “Siz ərəb xalqı deyilsiz? Heç əkin tarlanın kənarında olarmı? Cinsiyyat orqanından kənara çıxma.” Mən dedim: “Ey Abdullahın atası, onlar deyirlər ki, sən belə deyirsən?” O dedi: “Mənim adımdan yalan danışırlar.”

Bu ondan təsdiqini tapmış xəbərdir. Həmçinin Əbu Hənifə, Şəfii, Əhməd İbn Hənbəl və onların bütün əshablarının da görüşləridir. Səid İbn Musəyyab, Əbu Sələmə, İkrimə, Tavus, Əta, Səid İbn Cubeyr, Urvə İbn Zubeyr, Mucahid İbn Cəbr, Həsən və digər sələf alimləri də bunu demişlər. Onlar belə əmələ çox şiddətli şəkildə etiraz etmişlər. Onlardan bəziləri bunu edənin küfr etdiyini demişlər. Bu, cumhurun (əksər) alimlərin görüşüdür.

Bu xüsusda bəzi Mədinə fəqihlərindən nəsə nəql edilmişdir. Hətta bunu İmam Məlikdən də nəql etmişlər. Lakin ondan rəvayət edilənin səhihliyi şübhə doğurur. İbn Cərir “Nikah” kitabında rəvayət etmiş və yunus İbn Abdul-Əhvas İbn Vahbın onu icazəli hesab etdiyini bildirmişdir.

Təhavi demişdir: Asbuğ İbn Fərəcdən, o da Əbdurrəhman İbn Qasımdən, onun belə dediyini nəql etmişdir: “Dinimdə nümunə götürdüklərimdən heç birinin onun halal ola bilməsi barədə şübhə etməsini görmədim.” yəni, qadına arxasından yaxınlıq etməyin. Sonra ayəni oxudu: “Qadınlar sizin tarlanızdır, tarlanıza istədiyiniz kimi yaxınlaşın”. Daha sonra dedi: “Bundan açıq-aydın nə ola bilər?” Bu, Təhavinin rəvayətidir.

Hakim, Daraqutni və Xatib Bağdadi də İmam Məlikdən müxtəlif yollarla bunun mübah olduğunu rəvayət etmişlər. İsnadları çox zəifdir. Bunları şeyximiz Hafiz Əbu Abdullah Zəhəbi məxsusi olaraq topladığı bir bölümdə geniş şəkildə izah etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Təhavi demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Abdullah İbn Həkəm, o da Şəfinin belə dediyini eşitmişdir: “Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) bunun halal və haram olduğuna dair səhih məlumat gəlməmişdi. Qiyasa görə halaldır.” Bunu Əbubəkr əl-Xatib rəvayət etmişdir Əbu Səid Səyrafidən, o da Əbu Abbas əl-Əsamdan, Muhəmməd İbn Abdullah İbn Abdulhakimdən eşitdim, o da Şəfidən eşidim ki, o deyir…” yuxarıda qeyd olunanı söylədi.

Əbu Nasr əs-Sabbağ deyərdi: “Rəbiə, Özündən başqa ibadətə layiq ilah olmayan Allaha and içər və deyərdi: “Bu barədə Şəfinin adına yalan danışır – yəni, İbn Abdul-Hakəm.” Çünki Şəfi altı kitabında bunun haram olduğunu açıq-aydın bəyan etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Qurtubi öz təfsirində demişdir: Bu sözü yəni, qadına arxadan yaxınlaşmağın mübahlığını söylədiyi deyilən şəxslərdən biri də, Səid İbn Museyyib, Nafi, İbn Ömər, Muhəmməd İbn Kəb əl-Qurazi və Abdul_məlik İbn əl-Məcişundur. Bu söz əl-Utbiyyadədir. Bunu Məlikdən də onun əs-Sir adlandırdığı kitabında nəql etmişlər. Məlikin mütəxəssis olan davamçıları və şeyxləri bu kitabı inkar edirlər. Məlik əs-Sir adlı kitabı yazmaqdan daha yüksəkdə idi. Bu söz də əl-Utbiyyadədir. İbn əl-Arabi qeyd etmişdir ki, İbn Şaban bu sözü səhabə və tabeinlərin bir çoxuna aid etmişdir. Həmçinin çoxsaylı rəvayətlərlə Məlikə də aid etmişdir. O bunu Ciməun-Nisvan və ƏhkamulQuran adlı kitabda demişdir. Dediyi sözlər belədir: “əl-Bəkə əl-Hərrasi ət-Təbəri, o da Muhəmməd İbn Kəb əl-Qurazidən nəql edir ki, o bunu “Doğrudanmı siz bəşər övladından yalnız erkəklərlə yaxınlıq edirsiniz? Və Rəbbinizin sizin üçün yaratdığı qadınlarınızı tərk edirsiniz? Siz (günah etməklə) həddi aşan bir camaatsınız!” (əş-Şuəra, 165, 166) ayəsini dəlil gətirməklə icazəli sayırdı.”

yəni, belə bir mübahı. Sonra ona rədd edərək bildirdi ki, Allahın onlar üçün yaratdıqlarından məqsəd qadınların arxa deyil, ön cinsiyyat orqanıdır. Mən deyirəm: Bu doğru rəydir. Əgər əl-Qurazi həqiqətən də ona nisbət edilən sözü deyibsə, bu xatadır. İnsanlar bu barədə kitablar yazmışlar. Onlardan biri də Əbu-Abbas əl-Qurtubidir. O öz kitabını “İzharu idbəri mən əcəzəl-vatə fil-ədbəri” adlandırmışdır.

“Özünüz üçün qabaqcadan hazırlayın” yəni, itaətləri etməklə. Bununla yanaşı sizə qadağan olan haramları da tərk edin. Buna görə “Allahdan qorxun, bilin ki ona qovuşacaqsınız” demişdir, yəni siz bütün əməllərinizə görə hesaba çəkiləcəksiniz.

“Möminləri müjdələ” yəni, Allahın onlara əmr etdiklərində Ona itaət edənləri və onlara qadağan etdiklərini də tərk edənləri.

İbn Cərir demişdir: Bizə Qasım, o da Hüseyndən, o da Muhəmməd İbn Kəsirdən, o da Abdullah İbn Vəqiddən, o da Ətadan, İbn Abbasın “Özünüz üçün qabaqcadan hazırlayın” ayəsi barəsində demişdir: “Cinsi əlaqədən öncə “Bismilləh” deyin.” Səhih Buxaridə də İbn Abbasdan, o da Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) dediyi sabit olmuşdur: “Əgər biriniz əhliniz ilə yaxınlıq etmək istəyarkən: “Bismilləh, Allahım bizi şeytandan, şeytanı da bizə nəsib edəcəyin uşaqdan uzaqlaşdır” — desə, əgər uşaq olarsa, şeytan ona əbədiyyan zərər verə bilməz.”

 

[1] Cim nüsxəsində “və ya”

222-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala deyir: Uca Allaha verdiyiniz andlar, sizin yaxşılıq etmənizə və qohum-əqraba bağlarını möhkəmləndirmənizə, əgər onları tərk etməyə and vermisinizsə, maneçilik etməsin. Allah təalənin bu ayəsi kimi: “Qoy aranızda olan fəzilət və sərvət sahibləri qohumlara, miskinlərə və Allah yolunda hicrət edənlərə (heç bir şey) verməyacəklərinə and içməsinlər. Qoy əfv edib bağışlasınlar. Məgər siz Allahın sizi bağışlamasını istəmirsinizmi? Allah Bağışlayəndır, Rəhmlidir” (Nur 22). İçdiyi andda davam etmək, həmin andın kəffarəsini ödəyarək ondan çıxmaqdan daha ağır günahdır. Necə ki, Buxari demişdir: “Bizə İshaq İbn İbrahim, o da Abdurrazzaqdan, o da Mamərdən, o da Həmməm İbn Münəbbihdən onun belə dediyini nəql etdi: Bu, Əbu Hureyrənin bizə Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) danışdığıdır. O buyurmuşdur: «Biz sonuncularıq. Qiyamət günündə birincilərdənik.” Digər hədisində buyurmuşdur:  “Allaha and içirəm ki, birinizin öz ailəsi haqqında and içərək onda israr etməsi, Allahın ona fərz etdiyi kəffarəni pozub onu ödəməsindən daha böyük günahdır.” Muslim də Muhəmməd İbn Rafidən o da Abdurrazzaqdan bu cür rəvayət etmişdir. Bunu İmam Əhməd də ondan bu şəkildə rəvayət etmişdir.

Sonra Buxari demişdir: “Bizə İshaq İbn Mansur, o da yəhya İbn Salihdən, o da Muaviyadən o, İbn Səlamdır, o da yəhyadan o, İbn Əbi Kəsirdir, o da İkrimədən, o da Əbu Hureyrədən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Kim ailəsi ilə bağlı andına inadla israr edərsə, bu daha böyük günahdır və kəffarə bunu ödəmir.»

Əli İbn əbi Talhadan rəvayətlə İbn Abbas «Andlarınıza görə Allahın adını… bir maneəya çevirməyin.“ kəlamına dair bunları demişdir: “Andını yaxşılıq etmək üçün əngəl etmə, lakin andına görə kəffarəni ver və xeyir əməl et.” Məsruq, Şabi, İbrahim Nəxai, Mucahid, Tavus, Səid İbn Cubeyr, Əta, İkrimə, Məkhul, Zuhri, Həsən, Qatadə, Muqatil İbn Həyyan, Rəbi İbn Ənəs, Dəhhak, Əta əl-Xorasani və Suddi də belə demişlər.

Bu cumhurun dediyini İki Səhihdəki Əbu Musa əl-Əşarinin (radıyAllahu anhu) hədisi də təsdiqləyir. Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Allaha and içirəm ki, mən –inşAllah – bir and içsəm və sonra başqasını daha xeyirli hesab etsəm, onda həmin xeyri edər və andımın kəffarəsini ödəyarəm.” yenə iki Səhihdə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Əbdurrəhman İbn Səmurəya belə dediyi sabit olmuşdur: “Ey Əbdurrəhman İbn Samurə, əmirlik istəmə. Əgər o sən istəmədən sənə verilirsə, onda yardım görmüş olarsan. Əgər sənin istəyinlə verilərsə, onda onunla baş-başa buraxılarsan. Bir şeya and verib digərini daha da xeyirli görsən, onda o xeyirli olanı et və andına görə kəffarəni ver.”

Muslim Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Kim bir and içər və sonra başqasını daha xeyirli görərsə, andının kəffarəsini versin və o xeyirli olanı etsin.”

İmam Əhməd demişdir: “Bizə Həşim oğullarının azad etdiyi kölə Əbu Səid, o da Xəlifə İbn Xəyyatdan, o da Amr İbn Şuaybdan, o da atasından, sonra da babasından nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Kim bir and içərsə və sonra daha xeyirlisini görərsə, onda onun tərki onun kəffarəsidir”. Bunu Əbu Davud, Ubeydullah İbn Əxnəs yolu ilə, o da Amr İbn Şuaybdan, o da atasından, sonra da babasından rəvayət etmişdir. Babası demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Adəm oğlunun sahib olmadığı şeydə, Allaha asilikdə və qohum-əqraba ilə əlaqələri kəsməkdə nə nəzir, nə də and içmə vardır. Kim bir and içərsə və sonra başqasını daha da xeyirli görərsə, onda andını tərk etsin və xeyirli olanı etsin. Çünki onu tərk etmək onun kəffarəsidir.”

Sonra Əbu Davud demişdir: “Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) gələn bütün hədislərdə «Andın kəffarəsini versin» demişdir ki, bunlar da səhih hədislərdir.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Əli İbn Səid əl-Kindi, o da Əli İbn Mushirdən, o da Hərisə İbn Muhəmməddən, o da Amrahdan, o da Aişədən (radıyAllahu anha) rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Kim qohumluq əlaqələrini kəsməya və ya Allaha asiliya and içərsə, ən yaxşısı andı pozub andından geri dönməsidir.” Bu hədis zəifdir. Çünki bu Hərisə, İbn Əbirrical Muhamməd İbn Əbdurrəhmandır ki, onun da hədisi tərk olunmuşdur və o, bütün hədis alimlərinə görə zəifdir.

Sonra İbn Cərir, İbn Cubeyrdən, Səid İbn Museyibdən, Məsruqdan və Şabidən bunların: «Allaha asilikdə and da yoxdur, onun kəffarəsi də yoxdur» – dediklərini rəvayət etmişdir.

“Allah sizi qərəzsiz içdiyiniz andlara görə cəzalandırmaz” yəni, düşünməyarək verilən andlara görə sizi sorğu-suala və iltizama çəkməz, çünki bunlar and içənin qəsd etmədən içdiyi andlardır. Bunlar adətən onun dilində daxili qərar vermədən və təsdiqləmədən dolaşan kəlmələrdir.

Necə ki, İki Səhihdə Zuhridən, o da Humeyd İbn Əbdurrəhmandan, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etmişlər ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Kim and içərsə və andında: «Lat və Uzzayə and olsun» – deyarsə, qoy «Lə iləhə illalah» desin.” Bunu da cahillikdən yeni çıxmış və müsəlman olmuş bir toplum üçün demişdir. Onlar fərqində olmadan Lata and içməya öyrəşmişdilər. Onlar bu kəlmələri qəsdsiz dediklərinə görə onlara ixlas kəlməsini söyləmələri əmr edildi. Bununla da birini digərinin yerinə demiş olsunlar. Buna görə də Allah Təala: “lakin O, sizi qəlbinizin qərəzinə (qəsdən içdiyiniz andlara) görə cəzalandıracaqdır. Allah Bağışlayəndır, Həlimdir.” buyurmuşdur. Necə ki, əl-Maidədəki başqa bir ayədə də belə buyurmuşdur: “…lakin (bilə-bilə və ya qəsdən) içdiyiniz andları (pozmağa) görə cəzalandırar…” (Maidə, 89).

Əbu Davud demişdir: Qəsdsiz and içmək bölümü: Bizə Humeyd İbn Məsadəh əş-Şami, o da Hassandan yəni, İbn İbrahimdən o da İbrahimdən yəni, əs-Saiğdən, o da Ətadan qəsdsiz and içmək haqqında demişdir: Aişə (radıyAllahu anha) nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Bu, insanın öz evində: «Xeyr vAllahi, bəli vAllahi» – deməsidir.” Sonra Əbu Davud demişdir: “Bunu Davud İbn Əbil Furat, o da İbrahim əs-Saiğdən, o da Ətadan, o da məvquf olaraq Aişədən rəvayət etmişdir. Bunu Zuhri, Abdulməlik və Məlik İbn Miğvəl hamılıqla Ətadan, o da yenə Aişədən məvquf olaraq rəvayət etmişdir.

Mən də deyirəm ki, bunu İbn Cureyc ilə İbn əbi Leyla da Ətadan, o da məvquf olaraq Aişədən rəvayət etmişdir. Bunu İbn Cərir də Hənnaddan, o da Vəkidən, Abdədən və Əbu Muaviyyadən, onlar da Hişam İbn Urvədən, o da atasından, o da Aişədən bu ayə “…lakin içdiyiniz andları  görə cəzalandırar…” (Maidə, 89) haqqında: “Xeyr vAllahi, bəli vAllahi» — demişdir.

Sonra bunu Muhəmməd İbn Humeyd, o da Sələmədən, o da İbn İshaqdan, o da Hişamdan, o da atasından, o da Aişədən rəvayət etmişdir. Onun yolu ilə İbn İshaqdan, o da Zuhridən, o da Qasımdan, o da Aişədən rəvayət etmişdir. yenə onun yolu ilə Sələmədən, o da İbn əbi Nəcihdən, o da Ətadan, o da Aişədən rəvayət etmişdir. Abdurrazzaq demişdir: Bizə Mamər, o da Zuhridən, o da Urvədən, o da Aişədən “…lakin (bilə-bilə və ya qəsdən) içdiyiniz andları (pozmağa) görə cəzalandırar…” ayəsi haqqında: “Onlar, bir şey barəsində mübahisə etdikdə: «Xeyr vAllahi, bəli vAllahi, olmaz vAllahi» deyan bir qövmdür. Bir iş haqqında çəkişərlər lakin qəlbləri ilə qərar verməzlər.”

İbn əbi Hatim demişdir: Bizə Harun İbn İshaq əl-Həmədani, o da Abdəhdən yəni, İbn Süleymandan, o da Hişam İbn Urvədən, o da atasından, o da Aişədən, Allahın bu “…lakin içdiyiniz andları görə cəzalandırar…” kəlamı barədə: “Bu bir adamın «Xeyr vAllahi və bəli vAllahi» şəklində içdiyi andlardır” deməsini rəvayət etmişdir.

Bizə atam, o da Leysin katibi Əbu Salihdən, o da İbn Ləhiyadan, o da Əbuəsvəddən, o da Urvədən onun belə dediyini nəql etdi: Aişə deyərdi: “əl-Ləğvu, yalnız zarafat və digərlərini güldürmək istədikdə olur. Bu, insanın: «Xeyr vAllahi, bəli vAllahi» deyarək etdiyi andlardır ki, bunların da kəffarəsi yoxdur. Kəffarə ancaq edəcəyinə qəlbində qərar verib, sonra etmədiyi şeydə olur.»

Sonra İbn əbi Hatim demişdir: «İbn Ömərdən, iki rəyindən biri olaraq İbn Abbasdan, Şabidən, iki rəyindən biri olaraq İkrimədən, Ətadan, Qasim İbn Muhəmməddən, iki rəyindən biri olaraq Mucahiddən, Urvə İbn Zubeyrdən, Əbu Salihdən, iki rəyindən biri olaraq Dəhhaqdan, Əbu Qılabədən və Zuhridən də oxşarı rəvayət edilmişdir.

İkinci baxış: yunus İbn Abdul-Əlayə oxundu, o da İbn Vəhbdən, o da etibar edilən birindən, o da İbn Şihabdan, o da Urvədən nəql etdi ki, Aişə bu yəni, “Allah sizi qərəzsiz içdiyiniz andlara görə cəzalandırmaz” ayəsini yozar və deyərdi: “Bu, birinizin doğru bildiyi bir şey üçün and içməsi, sonra da and içdiyinin elə çıxmamasıdır.”

Sonra dedi: “Əbu Hureyrədən, iki rəyindən biri olaraq İbn Abbasdan, Suleyman İbn yasardan, Səid İbn Cubeyrdən, iki rəyindən biri olaraq Mucahiddən, iki rəyindən biri olaraq İbrahim Nəxaidən, Həsəndən, Zurarəh İbn Əvfədən, Əbu Malikdən, Əta əl-Xorasanidən, Bəkr İbn Abdullahdan, iki rəyindən biri olaraq İkrimədən, Həbib İbn əbi Sabitdən, Suddidən, Məkhuldan, Muqatildən, Tavusdan, Qatadədən, Rəbi İbn Ənəsdən, yəhya İbn Səiddən və Rəbiadan da belə rəvayət edilmişdir.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Muhəmməd İbn Musa əl-Həraşi, o da Abdullah İbn Məymun əl-Muralidən, o da Əvf əl-Arabidən, o da Həsən İbn əbil-Həsəndən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ox atan bir izdihama rast gəldi. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanında əshabından bir nəfər var idi. İzdihamın içərisindən biri qalxaraq: “Vurdum vAllahi, xata etdim vAllahi” – dedi. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanındakı səhabə: “Adam andını pozdu. Ey Allahın Rəsulu!” — dedi. O da: “Xeyr, atıcıların andları boşdur, onda nə kəffarə, nə də cəza vardır” — dedi. Bu, Həsəndən olan «həsən mürsəl» rəvayətdir. İbn əbi Hatim demişdir: “Aişədən hər iki rəy rəvayət edilmişdir.»

Bizə İsam İbn Ravvad, o da Adəmdən, o da Şeybandan, o da Cabirdən, o da Əta İbn əbi Rəbahdan nəql etdi ki, Aişə demişdir: “Bu onun «Xeyr vAllahi, bəli vAllahi» sözləridir ki, doğru olduğunu zənn edərək bunu söyləyar, o da elə olmaz.”

Digər rəylər: Abdurrazzaq demişdir: Huşeymdən, o da Muğirədən nəql etdi ki, İbrahim: “O, bir şeya and içib sonra da onu unudan adamdır.” — demişdir. Zeyd İbn Əsləm də: “O, adamın əgər bele-belə etməzsəm Allah gözümü kor etsin, əgər sabah sənin yanına gəlməsəm bütün malım yoxa çıxsın kimi söylədiyi ifadələrdir” — demişdir. İbn əbi Hatim demişdir: “Bizə Əli İbn əl-Hüseyn, o da Müsəddəddən, o da Xaliddən, o da Ətadan, o da Tavusdan nəql etdi ki, İbn Abbas: “Boş and, hirsli vaxtı içdiyin anddır” — demişdir.

Mənə atam, o da Əbu-cəmahirdən, o da Səid İbn Bəşirdən, o da Əbu Bişrdən, o da Səid İbn Cubeyrdən nəql etdi ki, İbn Abbas demişdir: “Boş and belədir: Sən Allahın sənə halal etdiyini haram edərsən ki, bunda sənə kəffarə yoxdur”. Səid İbn Cubeyrdən də belə rəvayət edilmişdir.

Əbu Davud demişdir: “Qəzəbli vaxtı and içmək bölümü» Bizə Muhəmməd İbn Minhal, o da yəzid İbn Zuraydan, o da Həbib əl-Muəllimdən, o da Amr İbn Şuaybdan, o da Səid İbn Museyyibdən nəql etdi ki, ənsarlardan iki qardaşa miras qaldı. Biri öz payını istədi. O birisi: “Əgər məndən bir daha pay istəsən, bütün malım Kəbənin qapısına atılsın” — dedi. Ömər ona dedi: “Kəbənin sənin malına ehtiyacı yoxdur, andının kəffarəsini ver və qardaşınla danış. Mən, Rəsulullahdan ((salləllahu aleyhi və səlləm) ): «Sənin üzərində and yoxdur, nə izzət və cəlal sahibi Rəbbə asilikdə, nə qohumluq əlaqələrini kəsməkdə və nə də sahib olmadığın bir şeydə nəzir yoxdur» — dediyini eşitdim.»

“O, sizi qəlbinizin qərəzinə (qəsdən içdiyiniz andlara) görə cəzalandıracaqdır” İbn Abbas, Mucahid və bir çoxları demişlər: “Bu, adamın yalan olduğunu bildiyi halda and içməsidir.” Mucahid və başqaları demişlər: «Bu, “Allah sizi qəsdiniz olmadan içdiyiniz andlara görə (onları pozmağa görə) cəzalandırmaz” (Maidə, 89) kəlamı kimidir.

“Allah Bağışlayəndır, Həlimdir” yəni, qullarını bağışlayəndır və onlara qarşı çox yumşaqdır.

224-cü ayənin təfsirinə bax.

Ayətdə keçən “əl-ıləu”, anddır. Bir adam yoldaşı ilə bir müddət yaxınlıq etməmək üçün and içərsə, bu ya dörd aydan əksik olar və yaxud ondan daha çox olar. Əgər az olarsa, müddətin bitməsini gözləyar, sonra da yoldaşı ilə yaxınlıq edər. Qadın gərək səbir etsin, o müddət ərzində ərinin dönməsini istəmə haqqı yoxdur. Necə ki, iki “Səhih” əsərlərində Aişədən rəvayət edilir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) qadınları ilə bir ay yaxınlıq etməyəcəyinə and içdi. Iyirmi doqquz gün sonra yanlarına gəldi və: “Ay iyirmi doqquz gündür.” — dedi. Buxari və Müslimin, Ömər İbn Xəttabdan da bənzər rəvayətləri vardır. Amma müddət dörd aydan uzun olarsa, qadının dörd ayın sonunda ərindən ya onun geri dönməsini yəni, yaxınlıq etməsini ya da boşanmasını tələb etmək haqqı vardır. Hakim, əri ya bu ikisindən birinə məcbur edir. Bu da qadına zərər verməmək üçündür. Buna görə də Allah Təala: “Qadınlarına yanaşmayəcaqlarına and içənlər üçün” buyurmuşdur. yəni, qadınları ilə yaxınlıq etməməya and içənlər üçün. Bunda ‘ila’ nın cariyalər deyil, yoldaşlara məxsus olduğuna dair dəlil vardır. Bilavasitə cumhurun rəyi də belədir. “Dörd ay gözləmə vardır” yəni, ər and anından etibarən dörd ay gözləyar, sonra dayəndırılar və ondan ya geri dönməsi, ya da boşaması istənilər. Buna görə də Allah Təala “əgər dönərlərsə” buyurmuşdur. yəni, əvvəlki hallarına dönərlərsə. Bu, yaxınlıq barəsində kinayədir. Bunu İbn Abbas, Məsruq, Şabi, Səid İbn Cubeyr və digərləri demişdir. Onlardan biri də İbn Cərirdir. Allah ona rəhmət etsin.

“Şübhəsiz Allah bağışlayəndır və çox mərhəmətlidir.” yəni, and səbəbi ilə qadınların haqqına xələl gətirən keçmiş qüsurlarını.

“Əgər dönərlərsə şübhəsiz Allah bağışlayəndır, çox mərhəmətlidir” kəlamında alimlərin iki görüşündən birinə dəlalət vardır. Bu da Şəfiinin əvvəlki görüşüdür ki, ‘ıla’ edən dörd ay sonra dönərsə, ona kəffarə yoxdur. Bu da ondan öncə gələn ayənin şərhində gələn hədislə dəstəklənir. Həmin hədisdə deyilir: Amr İbn Şueybdən, o da atasından, o da babasından rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Kim bir and içər və əksini daha xeyirli görərsə, o andını tərk etmək onun kəffarəsidir.” Necə ki bunu, İmam Əhməd, Əbu Davud və Tirmizi də rəvayət etmişdir. Cumhurun və Şəfiinin yeni məzhəbinə görə isə, ona kəffarə lazımdır, çünki hər and içənin kəffarə verməsi hökmü ümumidir. Necə ki, yuxarıda səhih hədislərdə keçmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Fiqh alimləri və başqaları, and içənlər üçün dörd ay gözləmə müddəti ilə bağlı imam Məlik İbn Ənəsin rahiməhullah “Muvatta” kitabında Amr İbn Dinardan rəvayət etdiyi əsəri qeyd etmişlər. O demişdir: Bir gecə Ömər İbn əl-Xəttab çölə çıxdıqda bir qadının aşağıdakı sözləri söylədiyini eşitdi:

“ Bu gecə uzandı və ətəkləri qaraldı,

Oynaşacağım dostumun olmaması yuxumu qaçırdı,

Allaha and içirəm, əgər Ondan çəkinməsəydim,

Bu taxtın hər tərəfi təhrik edilərdi.

Ömər qızı Həfsədən radiyAllahu anhu soruşdu: “Qadın ərinə ən çox nə qədər səbir edir?” O dedi: “Altı ya da dörd ay.” Ömər dedi: “Əsgərlərdən hər hansı birinin bundan çox qalmasını güman etmirəm.”

Muhəmməd İbn İshaq demişdir: İbn Abbasın azad etdiyi köləsi Saib İbn Cubeyr o, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabələrinə yetişmişdi, dedi: Mən, Ömərin gecə vaxtı Mədinədə dolandığı rəvayəti həmişə eşidirdim. O çox vaxt belə edirdi. Bir dəfə qapısı bağlı olan bir ərəb qadınının yanından keçəndə onun aşağıdakı sözlərini eşitdi:

Bu gecə uzandı, yanını çevirib getdi,

Oynaşacaq bir yataq dostumun olmaması yuxumu qaçırdı,

Onunla ara-ara oynayərdım, sanki

Gecənin qaranlığında ayın ucu görünmüş kimi olurdu,

Onun yanında onunla əylənən sevinər,

Incədir, ətrafında əqrəbası da yox,

Özündən başqa İlah olmayan Allaha and olsun ki, əgər O olmasa idi,

Bu taxtın yanları yıxılardı.

Ancaq bizə müvəkkil bir bələdçidən qorxuram,

Nəfəslərimizi sayər, katibi də heç bir zaman səyriməz.

Rəbbimin qorxusu və həya məni saxlayır,

Gəmilərin ona çatması ərimə ikramdır.

 

Sonra qalan hissəsini irəlidə qeyd edildiyi kimi və ya oxşar şəkildə zikr etdi. Bunu bir çox yollarla rəvayət etmişdir və o, məşhurlardan sayılır.

“Əgər boşamağa qərar verərlərsə” bunda da dörd ayın keçməsi ilə boşanmanın gerçəkləşməyacəyinə dəlalət vardır. Necə ki, cumhurun görüşü də belədir. Digərləri isə dörd ay keçməklə bir boşanmanın yer alacağına qane olmuşlar. Bu da səhih sənədlərlə Ömər, Osman, Əli, İbn Məsud, İbn Abbas, İbn Ömər və Zeyd İbn Sabitdən rəvayət edilmişdir. İbn Sirin, Məsruq, Qasım, Səlim, Həsən, Əbu Sələmə, Qatadə, Qazı Şurayh, Qəbisa İbn Züeyb, Əta, Əbu Sələmə İbn Əbdürrəhman, Süleyman İbn Tarxan et-Teymi, İbrahim Nəxai, Rəbi İbn Ənəs və Suddi də belə demişlər.

Sonra belə deyilmişdir: “Qadın dörd ay keçməklə bir “rici” talaq  ilə boşanar.” Bunu Səid İbn Müseyyab, Əbubəkr İbn Əbdürrəhman İbn əl-Haris İbn Hişam, Məkhul, Rəbia, Zuhri və Mərvan İbn Hakəm demişlər. Onun bir “bəin” talaqla boşanacağı da söylənmişdir. Bu da Əli, İbn Məsud, Osman, İbn Abbas, İbn Ömər və Zeyd İbn Sabitdən rəvayət edilmişdir. Əta, Cabir İbn Zeyd, Məsruq, İkrimə, Həsən, İbn Sirin, Muhamməd İbn Hənəfiyya, İbrahim, Qəbisa İbn Züeyb, Əbu Hənifə, Səvri və Həsən İbn Salih də belə demişlər. Dörd ay keçməklə qadın boşanar, deyanlərin hamısı qadına iddə müddətini vacib hesab etmişlər. Ancaq İbn Abbas ilə Əbuş-Şasadan gələn rəvayət müstəsnadır ki, orada, əgər qadın üç heyz görürsə ona iddə müddəti yoxdur, deyilmişdir. Bu da Şəfiinin də görüşüdür. Cumhur isə, ər dayəndırılar, ondan ya bunu, ya da bunu seçməsi istənilər, sırf dörd ay keçməklə talaq gerçəkləşməz, rəyini söyləmişdir.

Malik, Nafidən, o da Abdullah İbn Ömərdən belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ər xanımı ilə yaxınlıq etməməya and içərsə, talaq sayılmaz. Əgər dörd ay keçərsə, ər dayəndırılar; ya boşayər ya da qayıdar.” Bunu Buxari təxric etmişdir.

Şəfii (rahiməhullah) demişdir: “Bizə Sufyan İbn Uyeynə xəbər verdi, o da yəhya İbn Səiddən, Süleyman İbn yasər deyir ki: “Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) ondan artıq əshabəsini gördüm, hamısı “ıla” edəni dayəndırırdı.” Şəfii demişdir: “Bu, ən azı on üçdür.” Bunu Şəfii, Əlidən (radiyAllahu anh) rəvayət etmişdir. Belə ki, o da “ıla” edəni dayəndırardı. Sonra belə demişdir: “Biz də belə deyirik.” Bu bizim Ömər, İbn Ömər, Aişə, Osman, Zeyd İbn Sabit və Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) ondan artıq səhabəsindən rəvayət etdiyimizə uyğundur. Şəfii (rahiməhullah) belə demişdir.

İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Əbu Məryam danışdı, o da yəhya İbn Əyyubdan, o da Ubeydullah İbn Ömərdən, o da Süheyl İbn əbu Salihdən, o da atasından onun belə dediyini nəql etmişdir: On iki səhabədən, yoldaşına “ıla” edən kişi barədə soruşdum, hamısı da: ”Dörd ay keçmədikcə ona bir şey edilməz, sonunda dayəndırılar, ya geri dönər, ya da boşayər.” — dedilər. Bunu Daraqutni, Süheyl yolu ilə rəvayət etmişdir.

Mən də deyirəm: “Bu, Ömər, Osman, Əli, Əbud-Dərda, möminlərin anası Aişə, İbn Ömər və İbn Abbasdan rəvayət edilmişdir. Səid bin Müseyyab, Ömər İbn Əbdüləziz, Mucahid, Tavus, Muhamməd bin Ka’b və Qasım da belə demişlər. Malik, Şəfii, Əhməd İbn Hənbəl və tərəfdarları da belədir. Allah onlara rəhmət etsin. İbn Cəririn tərcihi də budur. Leys, İshaq bin Rahavey, Əbu Ubeyd, Əbu Səvr və Davud da belə demişlər. Bunların hamısı: “Əgər qayıtmazsa boşanmağa çağırılar, əgər boşanmazsa, onun adından hakim boşayər. O da bir “ricı” boşanma olar. Kişi üçün iddə müddəti içərisində yoldaşına qayıtma haqqı vardır” — demişlər. yalnız Malik: “İddə müddətində onunla yaxınlıq etmədikcə ona qayıtma haqqı yoxdur.” – demişdir ki, bu həqiqətən qəribədir.

 

226-cı ayənin təfsirinə bax.

Bu, Allah Təalanın özləri ilə yaxınlıq edilmiş heyz görən qadınlara öz başlarına üç “quru” gözləmə əmridir. yəni, kimsə ərindən boşandıqdan sonra üç heyz gözləyar, sonra da istərsə evlənər. Dörd imam bu ümumi hökmdən, boşanan cariyəni çıxartmışlar. Onun iki heyz gözləyacəyi qənaətinə gəlmişlər. Çünki o, azad olanın yarısı ilə mükəlləfdir. “əl-Quru” isə, bölünməyacəyi üçün ona tam iki heyz verilmişdir. Bir də İbn Cureyc, Muzahir İbn Əsləm əl-Məxzumi əl- Mədənidən, o da Aişədən rəvayət etmişdir, Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm) ): “Cariyənin talaqı ikidir, iddə müddəti də iki heyzdir.” – demişdir. Bunu Əbu Davud, Tirmizi və İbn Macə də rəvayət etmişdir. Ancaq bu Muzahir tamamən zəif bir ravidir. Hafiz Daraqutni və başqası da belə demişdir: “Doğrusu, bunun Qasım İbn Muhəmmədin öz sözü olmasıdır.” Bunu İbn Macə də Atiyyə əl-Avfidən, o da İbn Ömərdən mərfu olaraq rəvayət etmişdir. Daraqutni demişdir: “ Doğrusu Səlimin və Nafinin, İbn Ömərdən onun sözü olaraq etdiyi rəvayətdir. Ömər bin Xəttabdan da belə rəvayət edilmişdir. Onlar, bu xüsusda, səhabə arasında ixtilaf olmayıb demişlər.”

Bəzi sələf alimləri də demişlər: “Xeyr, onun iddə müddəti də azad qadınınkı kimidir, çünki ayə ümumidir. Çünki bu yaradılmışla bağlı bir şeydir. Bunda azad olanlarla cariyalər eynidirlər.” Doğrusunu Allah bilir.

Bu görüşü Şeyx Əbu Ömər İbn Abdilbər, Muhamməd İbn Sirin və bəzi zahirilər rəvayət etmiş və zəif olduğunu söyləmişdir. İbn Əbu Hatim də belə demişdir: Bizə atam danışdı, o da Əbu-yaməndən, o da İsmayıldan yəni, İbn Ayyaşdan, o da Amr İbn Muhacirdən, o da atasından, Əsma bint yezid İbn Səkən əl-Ənsariyyənin belə dediyini rəvayət etmişdir: “Mən, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) zamanında boşandım. O zaman boşanan qadın üçün iddə müddəti yox idi. Allah Təala, Əsma boşanınca talaq üçün iddə müddəti endirdi. O, talaqla bağlı haqqında iddə müddəti əmri enən ilk qadın oldu. yəni, “boşanan qadınlar öz başlarına üç heyz gözləyarlər” əmri endi.” Bu hədis, bu nöqteyi nəzərdən qəribdir.

Sələf və xələf imamları “quru” ilə nə qəsd edildiyi xüsusunda iki görüş ilə ixtilaf etmişlər:

Birincisi: Bundan təmizliklər qəsd edilmişdir. Imam Malik, Muvattada, İbn Şihabdan, o da Urvədən, o da Aişədən onun belə dediyini nəql etmişdir: “Hafsa bint Abdurrəhman İbn Əbubəkr, üçüncü heyzdən qan görməya başlayınca evindən çıxdı.” Zuhri demişdir: Bunu Amrə bint Abdurrəhmana anlatdım, o da: “Urvə doğru söyləyib” – dedi. Bəzi insanlar onunla mübahisə etdilər və: “Allah Təala kitabında “üç quru” deyir” — dedilər. Aişə də: Doğrusunuz, “quru” nədir bilirsinizmi? “Quru” təmizlikdir. – dedi.

Imam Malik, İbn Şihabdan belə demişdir: “Əbubəkr İbn Abdurrəhmanın belə dediyini eşitdim: Fəqihlərimizdən kimə çatdımsa belə deyirdi.” yəni, Aişə kimi deyirdi.

Malik, Nafidən, o da İbn Ömərdən onun belə dediyini nəql edir: “Bir kişi yoldaşını boşayər və yoldaşı üçüncü heyzdən qan görməya başlayərsa, o, ərindən, əri də ondan əlaqəni kəsmişdir.” Malik: Bu, bizcə də belədir – demişdir. Eynisi İbn Abbas, Zeyd İbn Sabit, Salim, Qasım, Urvə, Süleyman İbn yasar, Əbubəkr İbn Abdurrəhman, Əban İbn Osman, Əta İbn Əbi Rəbah, Qatadə, Zuhri və yerdə qalan yeddi imamdan da rəvayət edilmişdi. Bu, Məlikin, Şafiinin və başqalarının, Davudun, Əbu Sövrun və bir rəvayətə görə Əhmədin rəyidir. Dəlilləri də Allah Təalanın: “Onları, iddə müddətlərini nəzərə alaraq boşayın” (Talaq:1) əmridir. yəni, təmizliklərini deməkdir. Boşandığı təmizlik hesaba alınınca bunun əmr edilən üç heyz müddətindən biri olduğu anlaşılır. Buna görə də bunlar: İddə müddəti gözləyan qadın üçüncü heyzə girməklə iddə müddəti bitər və ərindən ayrılar.- demişlər. Bir qadının iddəsinin bitməsi xüsusunda təsdiq ediləcək ən az zaman otuz iki gün və iki vaxtlıq zamandır. Əbu Ubeydə və digərləri buna Şair Aşanın bu beytini şahid gətirmişlər:

Hər il sən qəzavata sinə gərərsən,

Ən uzağa hazırlaşar, rəhavəti bitirərsən.

Mal-mülk saxlayərsan, soyun böyükdür,

Gəl ki, qadınlarının vaxtını heç düşünməzsən.

 

Ərəb əmirlərindən birini döyüşü evdə oturmaqdan üstün tutduğuna görə mədh edir. Belə ki, qadınlarının təmizlik günlərini belə düşünmür və onlarla yaxınlıq etmir.

Ikinci görüş: “quru” heyzlərdir. Qadın üçüncü heyzdən təmizlənmədikcə iddəsi bitməz. Başqaları, ondan qüsl etməsini də əlavə edərlər. Qadının iddəsi bitmə xüsusunda təsdiq ediləcək ən qısa zaman otuz üç gün və bir müddətdir. Sevri demişdir: Mənsurdan, o da İbrahimdən, o da Əlqamədən belə demişdir: Biz, Ömər İbn Xəttabın yanında idik, bir qadın gəldi və: “Ərim məndən bir və ya iki talaqla ayrıldı. İndi qayıtdı. Mən də suyumu qoydum, libasımı çıxardım, qapımı qapadım” – dedi. Ömər, Abdullah İbn Məsuda: “Nə düşünürsən?” – dedi. O da: Düşünürəm ərinin qadınıdır. Amma namaz ona icazəli deyil.“ — dedi. Ömər: “Mən də belə hesab edirəm” – dedi.

Əbubəkr əs-Siddiq, Ömər, Osman, Əli, Əbuddərda, Ubadə İbn Samit, Ənəs İbn Malik, İbn Məsud, Muaz, Ubey İbn Kəb, Əbu Musa əl-Əşari, İbn Abbas, Səid İbn Museyyab, Əlqamə, Əsvəd, İbrahim, Mucahid, Əta, Tavus, Səid bin Cubeyr, İkrimə, Muhamməd İbn Sirin, Həsən, Qatadə, Şabi, Rəbi, Muqatil İbn Hayyan, Suddi, Məkhul, Dəhhaq və Əta əl-Xorasanidən də belə rəvayət edilmişdi. Bunlar: “quru” heyzdir — demişlər. Əbu Hənifə və dostlarının məzhəbi də belədir. Imam Əhmədin iki rəvayətindən ən sağlamı da belədir. Əsrəm onun belə dediyini rəvayət etmişdir: ”Rəsulullahın (salləllahu əleyhi və səlləm) əshabının böyükləri “quru”, heyz olduğunu deyərdilər.” Səvri, Əvzai, İbn Əbi Leyla, İbn Şübrümə, Həsən İbn Salih İbn Hay, Əbu Ubeyd, İshaq İbn Rahuyənin məzhəbi də belədir. Əbu Davud ilə Nəsainin, Munzir İbn Müğirədən, o da Ürvə İbn Zubeyrdən, onun da Fatimə bint Cəhşdən rəvayət etdikləri bu hədis də buna dəstək verir. Rəsulullah (salləllahu əleyhi və səlləm), Fatimə bint Hubeyşə: “quru”  günlərində namazı tərk et — demişdir. Əgər bu hədis səhih isə “quru” -nun heyz olduğunu açıq aydın bildirir. Ancaq bu Munzir haqqında Əbu Hatim: Məchuldur, məşhur deyildir — demişdir. İbn Hibban isə onu sağlam ravilər arasında zikr etmişdir. İbn Cərir bu cür demişdir: “quru”  ərəb dilindəki əsli bəlli bir vaxtda gəlməsi, adət halını almış bir şeyin gəlməsi, bəlli bir vaxtda getməsi və adət halını almış bir şeyin getməsi vaxtıdır.

Bu oxunuş “quru”  onunla bunun arasında müştərək olduğunu göstərir. Bəzi fiqh üsulu alimləri bunu qəbul etmişlər. Allah ən doğrusunu biləndir.  Asmai də “quru” vaxtdır demişdir.

Əbu Amr İbn Alə demişdir: “ Ərəblər heyzə “quru”  deyarlər, təmizliya də “quru” deyarlər, həm təmizlik həm də heyzə də qur’ deyarlər. Şeyx Əbu Amr İbn Abdulbər demişdir: “Ərəb dilçiləri və fəqihlər “quru” heyzin və təmizliyin qəsd edildiyində ixtilaf etməzlər. Ancaq ayədəki nəyin qəsd edildiyinə iki görüş halında ixtilaf etmişlər.

“Rəhimlərində Allahın nəyi yaratdığını gizləmələri onlara halal deyildir” yəni hamiləlik və heyz kimi, deməkdir. Bunu İbn Abbas, İbn Ömər, Mucahid, Şabi, Hakəm İbn Uyeynə, Rəbi İbn Ənəs, Dəhhaq və başqaları demişdir.

“Əgər Allaha və axirət gününə iman edirlərsə”: Bu da haqqı söyləmələri üçün təhdiddir və bu xüsusda yalnız onlara müraciət edəcəklərini göstərməkdədir. Çünki bu ancaq özləri tərəfindən bilinir. Ümumiyyatlə bunu dəlillə sübut etmək mümkün deyildir. Məsələ özlərinə həvalə edilmiş və təhdid də edilmişlər ki, haqdan başqa bir şeyi xəbər verməsinlər. Bu da ya iddəsinin bitməsi üçün tələsmək və ya bəzi məqsədlərlə uzadılmasını istəmək kimi hallarla olar. Ona görə də bu xüsusda nə artıq nə də əksik, haqqı bildirməklə əmr olundular.

“Əgər ərləri barışmaq istəyarlərsə, bu xüsusda onları geri qaytarmaqda haqlıdırlar”: yəni onu boşayən əri onu almaqda daha çox haqq sahibidir. Təbii ki, qadının iddəsi bitənə qədər bu belədir. Əgər ərin məqsədi onu geri qaytarmaqla aranı düzəltmək və xeyir iş görmək isə başqalarından daha çox haqq sahibidir. Bu da “ricı” talaqlardandır. Amma “bain” boşananlar üçün ayənin nazil olduğu zamanlar belə bir hökm yox idi. O ancaq kişilər üçün boşama üçlə çərçivələndiyi zaman oldu. Amma ayənin endiyi zamanlarda kişi yoldaşını yüz dəfə boşasa da onu geri qaytarmaqda ən böyük haqq sahibi yenə özü idi. Bundan sonrakı ayədə boşama üçlə kifayətləndi, bain və qeyri bain talaq mövzusu ortayə gəldi. Bunu düşündüyün zaman bəzi fiqh üsulu alimlərinin, qayıdan əvəzlik, yəni, irəlidə keçən ümumi ifadəni xüsusiya çevirir yoxsa çevirmir məsələsində, bu ayəni şahid gətirmələrinin zəifliyi və belə bir misalın bu hala uyğun olmadığı anlaşılar. Allah daha doğrusunu bilir.

“Qadınların öhdəlikləri qədər haqları da vardır”: yəni onların kişilərin üzərində kişilərin onların üzərindəki haqları qədər haqları vardır. Artıq hər biri üzərindəki haqqı yaxşı şəkildə digərinə ödəsin. Necə ki, Səhihdə Cabirin rəvayət etdiyi hədisdə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Qadınlar barəsində Allahdan qorxun, çünki siz onları Allahın əmanəti olaraq aldınız, namuslarını Allahın kəlməsi ilə halal etdiniz. Sizin onlarda, xoşlamadığınız kimsələri döşəklərinizə salmama haqqınız vardır. Əgər belə bir şey edərlərsə, onları yaralamayəcaq şəkildə döyün. Onların yaxşı şəkildə geyim-keçim haqları vardır.

Bəhz İbn Hakimdən, o da Muaviya İbn Haydə əl-Quşeyridən, o da atasından, o da babasından onun belə dediyini nəql edir: “Ey RəsulAllah, birimizin yoldaşının onun üzərindəki haqqı nədir?” O da : yediyindən yedirmək, geyindiyindən geyindirmək, üzünə sillə vurmamaq, çirkin söz söyləməmək və evdən kənarda yalnız qoymamaq” — dedi.” Vəkidən, o da Bəşir İbn Suleymandan, o da İkrimədən, İbn Abbas demişdir: “Qadınımın mənim üçün bəzənməsini istədiyim kimi, mənim də onun üçün bəzənməyimi istərəm.” Çünki Allah Təala “onların da üsuluna görə bərabər haqları vardır” demişdir.” Bunu İbn Cərir ilə İbn Əbi Hatim rəvayət etmişlər.

“Kişilərin onların üzərində bir üstün dərəcələri vardır” : yəni yaradılışda, əxlaqda, cəmiyyatdə, əmrə itaətdə, fədakarlıqda, mallarını xərcləməkdə və dünya və axirətdə üstünlük deməkdir. Necə ki Allah Təala belə demişdir: ”Kişilər, Allahın üstün qılması və nafaqanı təmin etmələri ilə qadınlara hakimdirlər” (Nisə:34) “ Allah mütləq qalibdir, hikmət sahibidir.” yəni özünə üsyan edəndən və əmrinə qarşı gələndən intiqam almada qalibdir, əmrində, şəriətində və təqdirində hikmət sahibidir, deməkdir.

Bu ayə İslamın ilk illərindəki bir halı ləğv etməkdədir, belə ki, ər yoldaşını yüz dəfə boşasa da iddə müddəti bitməyənə qədər onu geri qaytarma haqqına sahib idi. Bundan da qadınlar zərər çəkdiyi üçün Allah onları üç boşanma ilə sərhədlədi. Bir və ikinci dəfədə geri dönməyi mübah qıldı, üçüncüdə tamam ayırdı və “Boşanma iki dəfədir. Bundan sonra yaxşı tərzdə saxlamaq, yaxud xoşluqla buraxmaq gərəkdir” dedi.

Əbu Davud rahiməhullah, “Sünən” əsərində, üç talaqdan sonra geri dönmənin nəsx edilməsi barədə demişdir: “Bizə Əhməd İbn Muhamməd əl-Mərvəzi danışdı, bizə Əli İbn Hüseyn İbn Vaqıd, o da atasından, o da yezid ən-Nəhvidən, o da İkrimədən, İbn Abbas “Boşanmış qadınlar öz başlarına üç quru vaxtı gözləyarlər. Əgər Allaha və axirət gününə iman edirlərsə, Allahın, rəhmlərində yaratdığını gizləmələri onlara halal deyildir” ayəsi barədə demişdir: “Bir kişi yoldaşını boşasaydı, onu geri qaytarmağa həmin kişi daha haqlı idi. Hətta üç dəfə boşasa da belə idi. Bu nəsx edildi və Allah buyurdu: “Boşanma iki dəfədir…”

Bunu Nəsai, Zəkəriyya İbn yəhyadan, o da İshaq İbn İbrahimdən, o da Əli İbn Hüseyndən belə rəvayət etmişdir.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Harun İbn İshaq danışdı, o da Abdəhdən yəni, İbn Süleymandan, o da Hişam İbn Urvədən, o da atasından onun belə dediyini nəql etmişdir: “Bir kişi yoldaşına dedi: “Səni heç vaxt boşamaram və sənə heç vaxt sığınacaq da vermərəm.” yoldaşı: “Bu necə ola bilər?” – dedi. Əri də: “Səni boşayəram, iddə müddətin bitənə qədər səni geri qaytararam” – dedi. yoldaşı Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib hadisəni danışdı. Allah əzzə və cəllə də “Boşanma iki dəfədir” ayəsini endirdi.

İbn Cərir də təfsirində Cərir İbn Əbdülhəmid və İbn İdris yolu ilə belə rəvayət etmişdir. Bunu Abd İbn Humeyd də təfsirində Cəfər İbn Avndan rəvayət etmişdir. Onların hamısı da Hişamın atasından rəvayət etmişlər. O demişdir: Ər yoldaşını istədiyi qədər boşasa belə iddə müddəti bitməyincə ona hər kəsdən daha çox qayıtma haqqı vardır. Ənsardan bir kişi yoldaşına qəzəbləndi: “Allaha and olsun ki, sənə sığınacaq vermərəm və həm də ayrılmaram” — dedi. yoldaşı: “Bu necə ola bilər?” — dedi. Əri də: Səni boşayəram, iddə müddətin bitənə qədər səni geri qaytararam. Sonra səni yenə boşayəram və iddə müddətin bitənə qədər səni geri alaram” – dedi. yoldaşı Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib hadisəni danışdı. Allah da “Boşanma iki dəfədir” ayəsini endirdi. O dedi: “İnsanlar, boşanan və boşanmayən olaraq bundan sonra yeni hüquqlarını istifadə etməyə başladılar.”

Bunu Əbubəkr İbn Mərdəveyh də Muhamməd İbn Süleyman yolundan, o da Zubeyrin mövlası yala İbn Şəbibdən, o da Hişamdan, o da atasından, o da Aişədən yuxarıda qeyd edildiyi kimi rəvayət etmişdir. Bunu Tirmizi də Quteybədən, o da yala İbn Şəbibdən rəvayət etmişdir. Sonra onu Əbu Kureybdən, o da İbn İdrisdən, o da Hişamdan, o da atasından mürsəl olaraq rəvayət etmiş və: “Bu daha səhihdir” — demişdir. Bunu Hakim də Müstədrəkində, yaqub İbn Humeyd İbn Kasibdən, o da yala İbn Şəbibdən bu cür rəvayət etmiş və: “Sənədi səhihdir” – demişdir. (360)

Sonra İbn Mərdəveyh demişdir: “Bizə Muhamməd İbn Əhməd İbn İbrahim, o da İsmayıl İbn Abdullahdan, o da Muhamməd İbn Humeyddən, o da Sələmə İbn Fadldən, o da Muhamməd İbn İshaqdan, o da Hişam İbn Urvədən, o da atasından, Aişənin belə dediyini rəvayət etmişdir: “O zaman talaq üçün müəyyən bir vaxt yox idi. Ər arvadını boşayərdı, iddə vaxtı bitmədiyi müddətcə onu geri qaytarardı. Ənsardan bir kişi ilə ailəsi arasında insanlar arasında baş verən bir hadisə baş verdi. O da: “Allaha and olsun ki, səni nə dul, nə də ərsiz qoyaram” — dedi və onu boşamağa başladı. İddə müddətinin bitməsinə az qalmış geri qaytardı. Bunu dəfələrlə etdi. Allah Təala “Boşanma iki dəfədir. Bundan sonra yaxşı tərzdə saxlamaq, yaxud xoşluqla buraxmaq gərəkdir” ayəsini endirdi, talaq üç dəfə ilə məhdudlaşdı. Üçdən sonra ikinci bir kişiya getmədən dönmə haqqı yox idi. Bu şəkildə Qatadədən mürsəl olaraq rəvayət edilmişdir. Bunu Suddi, İbn Zeyd və İbn Cərir də bu cür zikr etmişlər. O, bunun həmin ayənin təfsiri olduğunu tərcih etmişdir.

“yaxşı tərzdə saxlamaq, yaxud xoşluqla buraxmaq gərəkdir” yəni, onu bir və ya iki dəfə boşasan, iddə müddəti davam edərkən onun islahını niyyat edərək və ona yaxşılıq edərək geri qaytarmaqda və yaxud da iddə müddəti bitənə qədər gözləyib ondan ayrılmaqda sərbəstsən. Onunla xoş rəftar edərək boşanılır və sərbəst buraxılır. Onun heç bir haqqını tapdalamır və zərər vurmursan. Əli İbn Əbi Talha rəvayətinə görə İbn Abbas demişdir: “Kişi yoldaşını iki dəfə boşasa, artıq üçüncüdə Allahdan qorxsun. ya onu yaxşı şəkildə saxlayər və bununla da gözəl ər-arvad münasibəti qurar, ya da onu yaxşı bir şəkildə sərbəst buraxar və heç bir haqqını tapdalamaz.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə yunus İbn Əbdul-Əla oxuyaraq xəbər verdi, o da İbn Vəhbdən, o da Sufyan Səvridən, o da İsmayıl İbn Səmidən onun belə dediyini xəbər verdi: Mən, Əbu Razinin belə dediyini eşitdim: Bir kişi, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib dedi: “Ey Rəsulullah, Əziz və Cəlil olan Allahın “yaxşı tərzdə saxlamaq, yaxud xoşluqla buraxmaq gərəkdir” ayəsindən xəbər ver. Bəs üçüncüsü hanı?” — dedi. O da: “xoşluqla buraxmaq gərəkdir” — buyurdu.

Bunu Abd İbn Humeyd təfsirində rəvayət etmişdir. Sözləri belədir: Bizə yezid İbn Əbi Hakim xəbər verdi, o da Sufyandan, o da İsmayıl İbn Səmidən, Əbu Razin əl-Əsədi demişdir: “Bir kişi: Ey Rəsulullah, Allah Təalanın “boşama iki dəfədir” kəlamı haqda nə düşünürsən? Bəs üçüncüsü hanı?” — dedi. O da: “xoşluqla buraxmaq gərəkdir” üçüncüsü sayılır” — dedi.”

Bunu həmçinin İmam Əhməd də rəvayət etmişdir. Səid İbn Mənsur da, Xalid İbn Abdullahdan, o da İsmayıl İbn Zəkəriyyadən və Əbu Muaviyadən, o da İsmayıl İbn Səmidən, o da Əbu Razindən bu cür rəvayət etmişdir. Bunu həmçinin Qeys İbn ər-Rabi, o da İsmayıl İbn Səmidən, o da Əbu Razindən mürsəl olaraq rəvayət etmişdir. İbn Mərdəveyh də, Abdulvahid İbn Ziyaddan, o da İsmayıl İbn Səmidən, o da Ənəs İbn Malikdən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət etmişdir. Sonra hədisi zikr etdi. Daha sonra demişdir: Bizə Abdullah İbn Əhməd İbn Abdurrahim danışdı, bizə Əhməd İbn yəhya danışdı, bizə Ubeydullah İbn Cərir İbn Cəbələ danışdı, bizə İbn Aişə danışdı, bizə Həmmad İbn Sələmə danışdı, o da Qatadədən, o da Ənəs İbn Malikdən onun belə dediyini rəvayət etdi: Bir kişi Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldi və: “Ey Rəsulullah, Allah boşanmanı iki olaraq zikr etdi, üçüncüsü hanı?” — dedi. O da: ”yaxşı tərzdə saxlamaq, yaxud xoşluqla buraxmaq gərəkdir” — buyurdu.

“Onlara verdiklərinizdən bir şey götürmək sizə halal olmaz” – yəni, qadınları mehrlərinin hamısını və ya bir qismini fidyə olaraq sizə vermələri üçün onları təngə gətirmək və onlara sıxıntı vermək sizə halal deyil. Necə ki, Allah buyurmuşdu: “açıq-aşkar yaramaz bir iş görməyincə, onlara verdiklərinizin bir hissəsini geri almaq üçün onları sıxışdırmayın” (Nisə, 19). Ancaq qadın kişiya mehrindən bir şeyi könüllü surətdə bağışlayərsa, Allah Təala bu xüsusda buyurur: “Əgər onlar qəlbən, öz razılıqları ilə bundan sizə bir şey bağışlasalar, onu halal olaraq, nuşcanlıqla yeyin!” (Nisə, 4). Lakin evlilər mübahisə edərlərsə, qadın kişinin haqlarını yerinə yetirməzsə və ərinə nifrət edərsə, onunla yaşamağa dözə bilməzsə, kişinin verdiyi mehrdən fidyə olaraq bəzi şeylər verə bilər. Bu xərclərində bir müşkül yoxdur. Kişinin də ondan bunu qəbul etməsində bir günah yoxdur. Bu səbəbdən də, Allah Təala buyurur: “Onlara verdiklərinizdən bir şey götürmək sizə halal olmaz. yalnız hər ikisinin Allahın hədlərini yerinə yetirməyacəklərindən qorxması istisnadır. Əgər siz onların Allahın hədlərini yerinə yetirməyacəklərindən qorxsanız, qadının bir şey əvəz verməsində ikisinə də heç bir günah yoxdur.”

Lakin qadın üzrlü səbəbi olmadığı halda kişidən fidyə istəyarsə, burada İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Bəşşar, o da Abdulvahhabdan, o da yaqub İbn İbrahimdən, o da İbn Uleyyadən, ikisi də Əyyubdan, o da Əbu Qılabədən, o da ona danışan kəsdən, o da Səvbandan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Hər hansı bir qadın üzrlü səbəb olmadan ərindən boşanmaq istəyarsə, ona Cənnətin qoxusu haramdır.” Bunu Tirmizi, Bundardan, o da Abdulvahhabdan İbn Abdulməcid əs-Səqafidən bu şəkildə rəvayət etmiş və “həsən” hədisdir demişdir. O demişdir: Əyyubdan, o da Əbu Qılabədən, o da Əbu Əsmadan, o da Səvbandan nəql edilərək rəvayət edilmişdi. Bəziləri də bunu Əyyubdan bu sənədlə rəvayət etmişlər. Lakin o, mərfu etməmişdi.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdurrəhman danışdı, o da Həmmad İbn Zeyddən, o da Əyyubdan, o da Əbu Qılabədən, — o dedi: Əbu Əsmanı və Səvbanı zikr etdi – belə söylədi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Hər hansı bir qadın üzrlü səbəb olmadan ərindən boşanmaq istəyarsə, ona Cənnətin qoxusu haramdır.” Bunu Əbu Davud, İbn Macə və İbn Cərir, Həmmad İbn Zeydin yolu ilə rəvayət ediblər.

Başqa bir yol: İbn Cərir demişdir: Mənə yaqub İbn İbrahim, o da Mutəmir İbn Suleymandan, o da Leysdən, o da Əbu İdrisdən, o da Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) mövlası Sövbandan, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) belə rəvayət etmişdir: “Hər hansı bir qadın üzrlü səbəb olmadan ərindən boşanmaq istəsə, Allah ona cənnətin iyini haram edər.” O dedi: “Fidya verməklə üzrsüz yerə boşanma tələb edən qadınlar münafiqdir.” Sonra bunu İbn Cərir ilə Tirmizi, Əbu Kureybdən, o da Muzahim İbn Zəvvad İbn Uləyyadən, o da atasından, o da Leysdən o, İbn Suleymdir, o da Əbu Xattabdan, o da Əbu Zuradan, o da Əbu İdrisdən, o da Səvbandan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişlər: “Fidya ödəyarək üzrsüz yerə nikahdan azad olmağa çalışan qadınlar münafiqdir.” Sonra Tirmizi demişdir: “Bu yolla qəribdir. İsnadı güclü deyil.”

Başqa bir hədis: İbn Cərir demişdir: Bizə Əbu Kureyb, o da Hafs İbn Bişrdən, o da Qeys İbn Rəbidən, o da Əşas İbn Səvvardan, o da Həsəndən, o da Sabit İbn yəziddən, o da Uqbə İbn Amirdən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Fidya verərək ərlərindən üzrsüz yerə ayrılmaq istəyan qadınlar münafiqlərdi.” Qəribdi. Bu yolla zəifdir.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Əffan, o da Vuheybdən, o da Əyyubdan, o da Həsəndən, o da Əbu Hureyrədən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Fidya verərək nikah bağlarından üzrsüz yerə azad olmaq istəyan qadınlar münafiqlərdi.”

Başqa bir hədis: İbn Macə demişdir: Bizə Bəkr İbn Xələf Əbu Bişr, o da Əbu Asimdən, o da Cəfər İbn yəhya İbn Səvbandan, o da əmisi Umarə İbn Səvbandan, o da Ətadan, o da İbn Abbasdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bir qadın heç nə olmadan əri ilə boşanmaq istəsə, cənnətin iyini duymaz. Halbuki, onun iyi qırx illik yoldan duyulur.”

Sonra sələf və xələfdən olan alimlərdən bir çoxları demişdir: əl-Xulu[1] icazəli deyil. Amma asilik və itaətsizlik qadın tərəfindən olarsa, icazəli sayılır. O zaman kişiya fidyə qəbul etmək olar. Onlar bu ayəni dəlil gətirirlər: “Onlara verdiklərinizdən bir şey götürmək sizə halal olmaz. yalnız hər ikisinin Allahın hədlərini yerinə yetirməyacəklərindən qorxması istisnadır”. Belə deyirlər: əl-Xulu yalnız bu halda icazəlidir. Başqa halda, dəlili olmayana qədər icazəli deyil. Əslində belə bir dəlil də yoxdur. Bu rəydə olanlar: İbn Abbas, Tavus, İbrahim, Əta, Həsən və cumhurdur. Hətta Məlik ilə Əvzai demişlər: “Qadına zərər verərək ondan bir şey alsa, qeri qaytarmağı vacibdir, boşanma da ricı olur.” Məlik demişdir: “Mən yetişdiyim insanlarda bu məsələ belə idi.” Şəfidə rahiməhullah əl-Xulun mübahisə zamanı icazəli olduğunu demişdir. İttifaq zamanı ilk növbədə və daha münasib olandır. Bu onun bütün məzhəb tərəfdarlarının sözüdür. Şeyx Əbu Ömər İbn Abdulbərr “İstizkar” adlı kitabında Bəkr İbn Abdullah əl-Muzənudən, əl-Xulun bu ayə ilə nəsx edildiyini demişdir: “Əgər bir arvadın yerinə başqa bir arvad almaq istəsəniz, onlardan birinə yığın-yığın mal vermiş olsanız belə, heç bir şey geri almayın!” (Nisə, 20). Bunu ondan İbn Cərir rəvayət etmişdir. Bu zəif bir görüşdür, sahibinə qaytarılır. İbn Cərir (rəhmətullahi aleyh) bu ayənin Sabit İbn Qeys İbn Şəmmasın və onun zövcəsi Həbibə bint Abdullah İbn Ubey İbn Səlulun haqqında nazil olduğunu rəvayət etmişdir. Biz də onun danışdığı hədisin yollarını və müxtəlif mətnlərini zikr edək:

İmam Məlik “Muvatta” əsərində demişdir: Bizə yəhya İbn Səid, o da Əmrə bint Əbdurrəhman İbn Səid İbn Zurarədən, o da Qeys İbn Şəmmasın nikahında olan Həbibə İbn Səhl əl-Ənsaridən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) sübh namazına çıxdı. Həbibə bint Səhli qaranlıqda qapısının ağzında gördü. Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm) ): “Sən kimsən?” — dedi. O dedi: “Mən, Həbibə bint Səhləm.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Nə istəyirdin?” O dedi: “Mən ərim Sabitlə bir yerdə qala bilmirik.” Əri Sabit gələndə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ona dedi: ”Bu, Həbibə bint Səhldir. O, bəzi məsələləri danışdı.” Həbibə dedi: “Ey Rəsulullah, mənə verdiyi mal məndədir.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Sabitə dedi: “Onu Həbibədən al.” O aldı və qadın öz ailəsinin evində qaldı.

İmam Əhməd də Əbdurrəhman İbn Mehdidən, o da Məlikdən oxşar bir sənədlə rəvayət etmişdir. Əbu Davud, Qanəbidən, o da Məlikdən; Nəsai, Muhəmməd İbn Məsləmədən, o da İbn Qasımdan, o da Məlikdən rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: Aişədən: Abu Davud və İbn Cərir demişlər: Bizə Muhəmməd İbn Mamər, o da Abu Amirdən, o da Abu Amr əs-Sədusidən, o da Abdullah İbn Əbubəkrdən, o da Əmrədən, o da Aişədən, rəvayət etmişdir ki, Həbibə İbn Səhl, Sabit İbn Qeys İbn Şəmmasla evli idi. Sabit onu döydü və bəzi yerlərini qırdı. O da sübh namazından sonra Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib Ona şikayət etdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Sabiti çağırıb dedi: “Onun malının bir hissəsini götür və ayrıl.” O dedi: “Bu uyğun olarmı, ey Allahın Rəsulu?” O da: “Bəli” — buyurdu. Sabit dedi: “Mən ona mehr olaraq iki xurma bağçası vermişdim, onlar hələ də ondadır.” Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Onları geri al və ondan ayrıl.” O da o cür etdi.

Bu İbn Cəririn mətnidir. Əbu Amr əs-Sədusi, Səid İbn Sələmə İbn Əbu Husamdır.

Başqa bir hədis: İbn Abbasdan radiyAllahu anhu:

Buxari demişdir: Bizə Əzhar İbn Cəmil, o da Abdulvahhab əs-Səqafidən, o da Xaliddən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət edir ki, Sabit İbn Qeys İbn Şəmmasın zövcəsi Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib dedi: “Ey Allahın Rəsulu, onun nə əxlaqından, nə də dinindən şikayətçi deyiləm. Ancaq İslamda küfrə düşmək istəmirəm.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Onun bağçasını qaytara bilərsən?” O: “Bəli” — dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Sabitə dedi: “Bağçanı qəbul et və onu bir talaqla boşa.”

Bunu Nəsai də, Əzhar İbn Cəmildən oxşar sənədlə rəvayət etmişdir. Bunu Buxari də, İshaq əl-Vasitidən, o da Xaliddən o, İbn Abdullah Tahhandan, o da Xaliddən, o, İbn Mihran əl-Həzzədir, o da İkrimədən, bu sənədlə bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

Bunu yenə Buxari müxtəlif yollarla Əyyubdan, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir. yollardan birində qadın deyir: “Ona dözə bilmirəm.” yəni, nifrətdən. Hədisi bu şəkildə Buxari tək rəvayət etmişdir.

Sonra demişdir: Bizə Suleyman İbn Hərb, o da Həmmad İbn Zeyddən, o da Əyyubdan, o da İkrimədən rəvayət edir ki, Cəmilə raiyAllahu anhə belə demişdir. İrəlidə keçdiyi kimi, məşhur olan onun adının Həbibə olmasıdır.

Hafiz Əbubəkr İbn Mərdəveyh təfsirində demişdir: Bizə Musa İbn Harun, o da Əzhar İbn Mərvan ər-Raqqaşidən, o da Abdul Alədən, o da Səiddən, o da Qatadədən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət edir ki, Cəmilə bint Səlul, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib dedi: “Allaha and olsun ki, mən, Sabit İbn Qeys İbn Şəmmasın nə dininə, nə də əxlaqına görə alçaltmıram, lakin mən, İslamdan sonra küfrə girmək istəmirəm, ona nifrət etdiyimə görə dözə bilmirəm.” Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Ona bağçasını geri qaytara bilərsən?” O: “Bəli” — dedi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Sabitə əmr etdi ki, verdiyini geri alsın və ondan artığını istəməsin.”

Bunu İbn Məca də Əzhar İbn Mərvandan eyni sənədlə rəvayət etmişdir. Bu yaxşı və doğru sənəddir. Onu həmçinin Əbu Qasim əl-Bəğəvi, Ubeydullah əl-Qavariridən, o da Əbdul-Əladan oxşar şəkildə rəvayət etmişdir.

Lakin İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Humeyd, o da yəhya İbn Vadihdən, o da Huseyn İbn Vaqiddən, o da Sabitdən, o da Abdullah İbn Rəbahdan, o da Cəmilə bint Ubey İbn Səluldan nəql etmişdir ki, o, Qeys İbn Şəmmasla evli idi. Ərinə itaət etmədi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) ona xəbər göndərdi: “Ey Cəmilə, Sabitin nəyini bəyanmirsən?” O da dedi: “Allaha and olsun ki, dininə və əxlaqına aid deyil. Mən yalnız onun eybəcərliyini bəyanmədim.” O dedi: “Bağçanı qaytara bilərsən?” O da: “Bəli” – dedi və bağçanı qaytardı. Sonra onları ayırdı.

yenə İbn Cərir demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Abdulalə, o da Mutəmir İbn Suleymandan nəql edir ki, o demişdir: Fudeylə oxudum, o da Əbu Cərirdən dedi ki, İkrimədən: “əl-Xulun əsli varmı?” — deya soruşdum. O dedi: İbn Abbas belə deyərdi: “İslamda ilk dəfə əl-Xulu, Abdullah İbn Ubeyin bacısının hadisəsində baş verdi. O, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm)  yanına gəlib dedi: “Ey Allahın Rəsulu, bir daha onunla başımı bir yastığa qoymaram.” Çadırın ətəyini qaldırıb onu bir neçə kişi ilə gəldiyini gördüm. Ən qarası, ən bəstə boylu və ən çirkini o idi. Əri dedi: “Ey Allahın Rəsulu, mən ona malımın ən yaxşısını bağçamı verdim, onu mənə qaytarsın.” Rəsulullah qadına dedi: “Nə deyirsən?” Qadın: “Olsun. Əgər istəsə əlavə də verə bilərəm.” O da onları ayırdı.

Başqa bir hədis: İbn Macə demişdir: Bizə Əbu Kureyb, o da Əbu Xalid əl-Əhmərdən, o da Həccacdan, o da Amr İbn Şueybdən, o da atasından, o da babasından onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Həbibə bint Səhl, Sabit İbn Qeys İbn Şəmmasla evli idi. O, çirkin bir adam idi. Qadın dedi: “Ey Allahın Rəsulu, əgər Allah qorxusu olmasa idi, o yanıma gələn zaman onun üzünə tüpürərdim.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Bağçasını ona geri qaytara bilərsən?” O: “Bəli” — dedi və bağçasını geri qaytardı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onları ayırdı.

İmamlar, (rahiməhumullah) kişinin, zövcəsinə verdiyindən artığını ondan almağın icazəli olub olmadığı barədə ixtilaf etmişlər. Cumhur bunun icazəli olduğunu bildirmişdir. Çünki “qadının bir şey əvəz verməsində ikisinə də heç bir günah yoxdur” ayəsi ümumidir. İbn Cərir demişdir: Bizə yaqub İbn İbrahim, o da İbn Uləyyadən, o da Əyyubdan, o da İbn Səmurənin mövlası Kəsirdən rəvayət etmişdir ki, Ömərin yanına ərinə dikbaşlıq edən bir qadın gətirildi, o da onu çoxlu zibil olan bir evdə həbs etdi. Sonra onu çağırıb dedi: “Necə idi ora?” Qadın dedi: “Onun yanında olduğum andan heç belə rahat gecə görmədim.” O da onun ərinə dedi: “Küpəsinin qarşılığında olsa belə onu burax getsin.” Bunu Abdurrəzzaq, Mamərdən, o da Əyyubdan, o da İbn Səmurənin mövlası Kəsirdən rəvayət etmiş və oxşar şəkildə zikr etmişdir. “Onu üç gün saxladığını” əlavə etmişdir.

Səid İbn Əbu Ərubə, o da Qatadədən, o da Humeyd İbn Abdurrəhmandan rəvayət etmişdir ki, bir qadın Ömər İbn Xəttabın yanına gəlib ərindən şikayət etdi. O da qadını zibilli bir evdə gecələtdi. Səhər açıldıqda ona dedi: “yerin necə idi?” O cavab verdi: “Onun yanında belə rahat olmamışdım.” O da onun ərinə dedi: “Sancağı da olsa al ondan.”

Buxari demişdir: Osman, əl-xulunu sancaqsız da icazəli görmüşdür.

Abdurrəzzaq demişdir: Bizə Mamər, o da Abdullah İbn Muhəmməd İbn Aqildən, o da Rubəyyi bint Muavviz İbn Afrandan rəvayət etmişdir ki, o demişdir: “Mənim ərim yanımda ikən az xeyir görürdüm, olmayanda isə məni məhrum edirdi.” Qadın deyir: “Bir gün kiçik bir səhv etdim və ona dedim: “Sahib olduğum hər şeyin müqabilində məni burax gedim.” O: “yaxşı” – dedi. Qadın dedi: “O, o cür etdi.” Qadın dedi: “Əmim Muaz İbn Afra, mənim barəmdə Osman İbn Əffana şikayət etdi. O da saçımın sancağını və başqa hər nəyim varsa almasını” və ya dedi: “saçımın sancağından başqa” kişinin hər şeyi götürməyini  əmr etdi.

Bunun mənası belədir: “Az və ya çox olmasına baxmayəraq qadının əlində nə varsa ondan alar və saçının sancağından başqa heç bir şeyi ona saxlamaz.” İbn Ömər, İbn Abbas, Mucahid, İkrimə, İbrahim Nəxai, Qabisa İbn Zueyb, Həsən İbn Salih və Osman əl-Bətti də bu cür demişlər. Məlik, Leys, Şəfii və Əbu Səvrin də görüşləri belədir. İbn Cərir də bunu doğru saymışdır.

İmam Əbu Hənifənin məzhəb tərəfdarları (rahiməhumullah) demişlər: “Əgər zərər qadından gələrsə, kişinin qadına verdiyini alması icazəlidir. Artığını alması icazəli deyil. Əgər artıq alarsa, bu yalnız qazı yanında icazəli olar. Əgər zərər kişi tərəfdən gələrsə, kişinin qadından bir şey alması icazəli deyil. Əgər alsa, bu yalnız qazı yanında icazəli sayılar.

İmam Əhməd, Əbu Ubeyd və İshaq İbn Rahuya: “Qadına verdiyindən daha çox alması icazəli deyil” — demişlər. Səid İbn Musəyyab, Əta, Amr İbn Şueyb, Zuhri, Tavus, Həsən, Şabi, Həmmad İbn Əbu Suleyman və Rəbi İbn Ənəs də belə demişlər.

Mamər və Həkəm demişdir: Əli belə deyərdi: “Üzrsüz boşanma istəyan qadından, verdiyindən artığı alınmaz.” Əvzai demişdir: “Qazilər, kişinin qadına verdiyindən artığını almasını icazəli görməzlər.”

Mən də deyirəm ki, bu rəyin dəlili, yuxarıda keçən Qatadənin, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət etdiyi Sabit İbn Qeysin hadisəsidir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) verdiyi bağçanı geri almasını və ondan artığını istəməyacəyini əmr etmişdir. Bir də Abd İbn Humeyd demişdir: Bizə Qabisə, o da Sufyandan, o da İbn Cureycdən, o da Ətadan nəql etmişdir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür ayrılmaq istəyan qadından kişinin verdiyindən artığını almağı bəyanməzdi. “Qadının bir şey əvəz verməsində ikisinə də heç bir günah yoxdur” ayəsini verdiyindən deya yozmuşdular. Çünki yuxarıda “Onlara verdiklərinizdən bir şey götürmək sizə halal olmaz. yalnız hər ikisinin Allahın hədlərini yerinə yetirməyacəklərindən qorxması istisnadır. Əgər siz onların Allahın hədlərini yerinə yetirməyacəklərindən qorxsanız, qadının bir şey əvəz verməsində ikisinə də heç bir günah yoxdur” deyilmişdir. yəni, ərinin verdiyindən deməkdir. Rəbi İbn Ənəs “fələ cunəhə əleyhimə fiməfdətədət bihi minhu” “Qadının ondan aldığını fidyə etməsində günah yoxdur” şəklində oxuyurdu. Bunu İbn Cərir rəvayət etmişdir. Buna görə də ardınca “Bunlar Allahın hüdudlarıdır, onları aşmayın! Allahın hüdudlarını aşanlar – məhz onlar zalımlardır” buyurmuşdur.

Şəfii demişdir: Dostlarımız əl-xulu məsələsində ixtilaf etmişlər. Sufyan bizə xəbər verdi, o da Amr İbn Dinardan, o da Tavusdan, o da İbn Abbasdan, bir adam yoldaşını iki talaqla boşadı, sonra qadın ona əl-xulu etdi, istəsə o qadınla evlənə bilər. Çünki Allah Təala buyurur: “Boşanma iki dəfədir… bir-birilərinə qayıtmaqda da heç bir günah yoxdur”.

Şəfii demişdir: Bizə Sufyan, o da Amrdan, İkrimənin belə dediyini rəvayət etmişdir: Mal ilə baş verən heç bir şey talaq deyil.

Şəfiidən başqa birisi, Sufyan İbn Uyeynədən, o da Amr İbn Dinardan, o da Tavusdan rəvayət etmişdir ki, İbrahim İbn Saad İbn Əbi Vaqqas, İbn Abbasdan soruşdu: «Bir adam zövcəsini iki talaqla boşadı. Sonra qadın xulu ödədi. O adam həmin qadınla evlənə bilərmi?» O cavab verdi: «Bəli, əl-xulu talaq deyil. Allah talaqı ayənin əvvəlində və sonunda zikr etmişdir, əl-xulunu isə bu ikisinin arasında bildirmişdir. Buna görə əl-xulu bir şey deyil, dedi və: “Boşanma iki dəfədir. Bundan sonra yaxşı tərzdə saxlamaq, yaxud xoşluqla buraxmaq gərəkdir” ayəsini, sonra da “Əgər onu boşayərsa, bundan sonra o başqa bir kişiya ərə getməyincə ona halal olmaz” ayəsini oxudu.

İbn Abbasın «əl-xulu talaq deyil, o yalnız nikahı etibarsız edir» görüşü, möminlərin əmiri Osman İbn Əffandan və İbn Ömərdən də rəvayət edilmişdir. Tavus ilə İkrimə də eyni fikrədirlər. Əhməd İbn Hənbəl, İshaq İbn Rahuya, Əbu Səvr və Davud İbn Əli əz-Zahiri də bunu demişlər. Şəfiinin köhnə görüşü belədir. Ayənin zahiri məhz bunu göstərir.

Əl-xulu barəsində ikinci görüş: O bir ayrılma bildirən «bəin» talaqdır. yalnız daha artığına niyyat etməsi müstəsnadır. Məlik, Hişam İbn Ürvədən, o da atasından, Əsləmilərin mövlası Cumhandan: Ummu Bakr əl-Əsləmiyya, əri Abdullah İbn Xalid İbn Useydə əl-xulu etdi və bununla əlaqədar Osmanın yanına gəldilər. O dedi: «Bir talaqdır. yalnız bəlli bir şey desən müstənadır. Əgər bəlli bir şey desən ona görədir.» Şəfii də belə demişdir: «Mən Cumhanı tanımıram.» Əhməd İbn Hənbəl də bu nəqli zəif görmüşdür. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bunun bir oxşarı Ömər, Əli, İbn Məsud və İbn Ömərdən rəvayət edilmişdir. Səid İbn Musəyyab, Həsən, Əta, Şureyh, Şabi, İbrahim və Cabir İbn Zeyd də bunu demişlər. Məlik, Əbu Hənifə və dostları, Səvri, Əvzai, Əbu Osman əl-Bətti və Şəfii də yeni görüşündə belə demişlər. yalnız Hənəfilər demişlər: Nə zaman əl-xulu edən kişi, bu işi ilə bir və ya iki talaqa niyyat edərsə, o “bəin” talaqdır, əgər üçə niyyat edərsə üçdür. Şəfiinin əl-xulu barəsində başqa bir görüşü də var: O da, talaq sözü və niyyat ilə olmasa – ümumiyyatlə bir şey sayılmır.

Məsələ: Məlik, Əbu Hənifə, Şəfii, bir məşhur rəyində Əhməd və bir məşhur rəyində İshaq İbn Rahuya rəvayət edir ki, əl-xulu edən qadın heyz olan qadındısa, boşanmış qadın kimi üç heyz iddə müddəti gözləməlidir. Bu, Ömər, Əli və İbn Ömərdən rəvayət edilmişdir. Səid İbn Musəyyab, Suleyman İbn yasər, Ürvə, Səlim, Əbu Sələmə, Ömər İbn Əbduləziz, İbn Şihab, Həsən, Şəbi, İbrahim Nəxai, Əbu İyad, Xallas İbn Amr, Qatadə, Sufyan Səvri, Əvzai, Leys İbn Sad və Əbu Ubeydə də belə demişlər. Tirmizi demişdi: Səhabələrdən və digərlərindən olan əksər elm adamlarının görüşü budur. Əsasları əl-xulunun talaq olmasıdır, o da boşanmış qadın kimi iddə müddəti gözləyar.

İkinci görüş: Əl-Xulu edən qadın bir heyzlə iddə müddətini gözləyar, bununla da təmizləmiş olar. İbn Əbu Şeybə demişdir: Bizə yəhya İbn Səid, o da Ubeydullah İbn Ömərdən, Nəfinin belə dediyini rəvayət etmişdir: Rubəyyi əl-xulu edərək ərindən ayrıldı, əmisi Osmanın (radiyAllahu ənh) yanına gəldi. Osman dedi: «Bir heyzlə iddə müddəti gözləsin.» İbn Ömər isə dedi: «Üç heyzlə iddə müddətini gözləsin. Hətta bunu Osman desə də.» İbn Ömər bu cür fətvanı verər və deyərdi: «Osman ən xeyirlimiz və ən çox bilənimizdi.»

Bizə Abdə, o da Ubeydullahdan, o da Nafidən, İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdir: Əl-xulu edən qadın bir heyzlə iddə müddəti gözləyar.

Bizə Abdurrəhman İbn Muhəmməd əl-Muharibi, o da Leysdən, o da Tavusdan, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: «O qadının iddə müddəti bir heyzdir.» İkrimə ilə Əban İbn Osman da belə demişlər. Kim əl-xulunu nikahı etibarsız edən sayırsa, bu cür deməlidir. Buna dəlil olaraq Əbu Davud və Tirmizinin bu rəvayətləri gətirilir. Hər ikisi demişlər: Bizə Muhəmməd İbn Abdurrahim Bağdadi, bizə Əli İbn Bəhr, bizə Hişam İbn yusif, o da Mamərdən, o da Amr İbn Muslimdən, o da İkrimədən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişlər: «Sabit İbn Qeysin zövcəsi Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) dönəmində əri ilə əl-xulu etdi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) ona bir heyzlə iddə gözləməsini buyurdu.» Sonra Tirmizi dedi: «Hədis həsən, qəribdir.» Bunu Abdurrəzzaq Mamərdən, o da Amr İbn Muslimdən, o da İkrimədən mürsəl olaraq rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: Tirmizi demişdir: Bizə Mahmud İbn Ğeylan, bizə Fadl İbn Musa, o da Sufyandan, bizə Talha ailəsinin mövlası Muhəmməd İbn Abdurrəhman, o da Suleyman İbn yasərdən: «Rubəyyi bint Muavviz İbn Afra, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) zamanında ərinə əvəzini ödəyarək əl-xulu etdi, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu – və ya ona əmr edildi ki – bir heyzlə iddə müddətini gözləsin.» Tirmizi demişdir: Səhih budur ki, ona bir heyz gözləməsi əmr edildi.

Başqa bir yol: İbn Macə demişdir: Bizə Əli İbn Sələmə ən-Nisəburi, bizə yaqub İbn İbrahim İbn Sad, bizə atam, o da İbn İshaqdan, mənə Ubadə İbn əl-Vəlid İbn Ubadə İbn Samit dedi: «Rubəyyi bint Muavviz İbn Afrayə dedim: Mənə hadisəni danış. O da  dedi: Ərimə əl-xulu etdim, sonra Osmanın yanına gedib nə qədər gözləyacəyimi soruşdum. O dedi: Sənə ərinlə yenidən görüşməyanə qədər iddə yoxdur, onun yanında bir heyz gözləyarsən. Rubəyyi deyir ki, o bu məsələdə Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) Məryam əl-MuğAliyəya verdiyi hökmü əsas götürdü. O Sabit İbn Qeyslə nikahda idi, ondan əl-xulu etdi.

İbn Ləhiya, Əbu Əsvaddan rəvayət etmişdir, o da Əbu Sələmə ilə Muhəmməd İbn Əbdurrəhman İbn Səvbandan, o da Rubəyyi bint Muavvizin dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Sabit İbn Qeysin əl-xulu edən qadınına bir heyzlə iddə müddətini gözləməya əmr etdiyini eşitdim.

Məsələ: kişi əl-xulu edən qadına iddə müddəti daxilində qadının icazəsi olmadan qayıda bilməz. Dörd imam və cumhur alimlərin rəyi budur. Çünki o mal verməklə öz nəfsinin sahibinə çevrilir. Abdullah İbn Əbu Əvfa, Mahan əl-Xənəfi, Səid İbn Musəyyab və Zuhri demişlər: Əgər qadının verdiyini ona qaytarsa, iddə müddətində qadının icazəsi olmadan geri dönmək icazəlidir. Əbu Səvrin də tərcih etdiyi belədir. Sufyan Səvri isə demişdir: Əgər əl-xulu talaq sözü ilə olmasa-bu ayrılıqdır, qadına heçnə edə bilməz. Əgər talaq sözü ilə olsa, iddə müddətində geri dönməya ən haqlı olan əridir. Davud İbn Əli əz-Zahiri də belə demişdir. Hamısı icma etmişlər ki, əl-xulu edən iddə müddətində qadını ilə evlənə bilər. Şeyx Abu Amr İbn Abdulbərr ayrılıq haqqında demişdir: O başqasına icazəli olmadığı kimi ona da icazəli deyil – bu şaz və rədd edilən görüşdür.

Məsələ: İddə müddəti içində qadına başqa bir talaq verə bilər? Burada alimlərin üç görüşü var. Birinci: Buna haqqı yoxdur. Çünki qadın öz nəfsinə sahibdir və ondan ayrılmışdır. İbn Abbas, İbn Zubeyr, İkrimə, Cabir İbn Zeyd, Həsən Basri, Şəfii, Əhməd İbn Hənbəl, İshaq İbn Rahuya və Əbu Səvr də belə demişlər. İkinci: Bunu Məlik demişdir: Əgər əl-xuludan dərhal sonra susmadan ikisinin arasında talaq verərsə, talaq gerçək olar. Əgər ikisinin arasında susar, talaq gerçəkləşməz. İbn Abdulbərr demişdi: Bu, Osmandan(radiyAllahu ənh) rəvayət edilənə oxşayır. Üçüncü: İddə müddəti davam edirsə talaq mütləq gerçəkləşir. Bu da Əbu Xənifə və dostlarının, Səvri və Əvzainin görüşüdür. Səid İbn Musəyyab, Şureyh, Tavus, İbrahim, Zuhri, Hakim, Hakəm və Hammad İbn Suleyman da belə demişlər. Bu İbn Məsud ilə Əbu Dərdadan da rəvayət edilmişdir. İbn Abdulbərr demişdir: bu o ikisindən sabit deyildir.

“Bunlar Allahın hüdudlarıdır, onları aşmayın! Allahın hüdudlarını aşanlar – məhz onlar zalımlardır” yəni bunlar sizin üçün təyin olunan şəriət hökmləridir. Bunlar sərhədlərdir, onları keçməyin deməkdir. Səhih hədisdə deyildiyi kimi: Allah bir neçə sərhədlər çəkdi, onları aşmayın. Bəzi fərzləri qoydu, onları buraxmayın. Bəzi haramlar təsbit etdi, onları halal etməyin. Bəzi məsələlər barəsində də mərhəmətindəndir ki, bəhs etmədi, onları soruşmayın. Bir dəfəya üç talaqı birləşdirməni haram olduğunu deyanlər bu ayəni dəlil gətirirlər. Malikilərlə onlara qatılanların görüşü budur.

Sünnə olan bir talaq verməkdir. Çünki Allah Təala “boşanma iki dəfədir” demişdir. Sonra buyurur: “Bunlar Allahın hüdudlarıdır, onları aşmayın! Allahın hüdudlarını aşanlar – məhz onlar zalımlardır”. Bunlar bu görüşlərini Nəsainin Sünənində Mahmud İbn Ləbiddən rəvayət edilən hədislə möhkəmlədirirlər: Bizə Suleyman İbn Davud, Bizə Vəhb, o da Məhrəmə İbn Bukeyrdən, o da atasından, Mahmud İbn Ləbidin belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) zövcəsini səfərdə üç dəfə boşayən adam barəsində xəbər verdilər, o qəzəblə qalxdı və dedi: Mən aranızda ikən o, Allahın kitabı ilə oynayır? Hətta bir adam qalxıb dedi: Ey Allahın Rəsulu, onu öldürüm? Hədisin sənədində kəsiklik var.

“Əgər onu boşayərsa, bundan sonra o başqa bir kişiya ərə getməyincə ona halal olmaz” yəni kişi qadınını iki dəfə boşadıqdan sonra üçüncü dəfə boşayərsa qadın ona haram olar. “Başqa bir kişiya ərə getməyincə” yəni o kişi onunla səhih nikahla cinsi əlaqədə olar. Əgər nikahdan kənar əlaqəya girsə, cariya də olsa, birinciya halal olmaz. Bir çox fiqhçilər Səid İbn Cubeyrin bu barədə görüşünü nəql etmişlər ki, onun səhihliyinə şübhə var: mütləq ikinci nikah bağlamaqla məqsəd hasil olur və birinciya halal olur. Ayrıca şeyx Ömər İbn Abdulbərr “İstizkar” kitabında bunu ondan nəql etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Əbu Cəfər İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Bəşşar, bizə Muhəmməd İbn Cəfər, o da Şubədən, o da Əlqamə İbn Mərsəddən, o da Səlim İbn Raziindən, o da Səlim İbn Abdullahdan, o da Səid İbn Musəyyabdən, o da İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdir: Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşdular: Bir nəfər bir qadınla evlənib onunla əlaqədə olmayıb onu boşasa, sonra onu başqası alıb əlaqəya girmədən boşasa, qadın birinciya halal ola bilər? O da dedi: Xeyr. Kişi ondan, o da kişidən bir barmaq bal dadmayəna qədər olmaz.

İbn Cəririn rəvayəti belədir. Bunu İmam Əhməd də rəvayət etmişdir: Bizə Muhəmməd İbn Cəfər, o da Əlqamə İbn Mərsəddən, o da Səlim İbn Rəzindən, o da Səlim İbn Abdullah İbn Ömərdən, o da Səid İbn Musəyyabdən, İbn Ömərin belə dediyini rəvayət etmişdir: Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşdular: bir kişinin zövcəsi olar onu boşayər, sonra o başqa kişiya gedər və əlaqəya girmədən onu boşayər, o birinci ərinə qayıda bilər mi?  Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: Ondan bir barmaq bal dadmayəna qədər, xeyr. Nəsai də onu Əmr İbn Əli əl-Fəllasdan, İbn Macədə Muhəmməd İbn Bəşşar İbn Bundərdən, ikisidə Muhəmməd İbn Cəfər Gundərdən,  o da Şubədən rəvayət etmişlər. Bunu, Səid İbn Musəyyabdən, o da İbn Ömərdən bunun əksinə mərfu olaraq rəvayət etmişlər ki, əsas olmadan onun rəvayətinə müxaliflik etmələri uzaq ehtimaldır. Allah ən doğrusunu biləndir.

yenə Əhməd, Nəsai və İbn Cərir bu hədisi Sufyan Səvri yolundan, o da Əlqamə İbn Mərsəddən, o da Razin İbn Suleyman əl-Əhmədidən,  o da İbn Ömərdən rəvayət etmişlər. Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşdular: Bir adam zövcəsini üç dəfə boşayər, onunla başqa kişi evlənər. Qapını bağlayır, pərdəni endirir və əlaqəya girmədən onu boşayır, birinciya halal ola bilər mi? O da cavab verdi: ondan bir barmaq bal dadmayəna qədər, olmaz. Bu sözlər Əhmədə aiddir. Əhmədin bir rəvayətində Suleyman İbn Razin deyilmişdir.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Affan, bizə Muhamməd İbn Dinardan, bizə yəhya İbn yəzid əl-Hənai, o da Ənəs İbn Məlikdən Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bir adam barəsində soruşdular: Bunun bir zövcəsi var idi onu üç dəfə boşadı, o da sonra bir kişi ilə evləndi, kişidə onunla əlaqəya girmədən boşadı, birinciya halal ola bilər mi? O dedi: Xeyr. Sonuncu qadının balından, qadın da onun balından dadmayəna qədər olmaz. İbn Cərir də Muhəmməd İbn İbrahim Ənmatidən, o da Hişam İbn Abdulmalikdən, o da Muhəmməd İbn Dinardan belə rəvayət etmişdir.

Mən də deyirəm ki, Muhəmməd İbn Dinar İbn Sandal Əbu Bakr əl-Əzdi, sonra ət-Tai əl-Bəsridir, ona İbn Əbu Firat deyilir. Onda ixtilaf etmişlər, bəziləri onu qüvvətli sayır, qəbul edir və gözəl görür. Abu Davud, ölmədən öncə yaddaşı qarışmışdır, demişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Başqa bir hədis: İbn Cərir demişdir: Bizə Ubeyd İbn Adəm İbn Əbu İyas əl-Əsqalani, bizə Şeyban, bizə yəhya İbn Kəsir, o da Əbu Xaris əl-Ğifaridən, o da əbu Hureyrədən, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ərinin boşadığı, başqa kişiya ərə gedən və onunla əlaqədə olmadan boşanıb birinci ərinə qayıtmaq istəyan qadın barəsində buyurdu: Xeyr, kişi onun dadına baxmayəna qədər olmaz. Sonra bunu başqa bir cəhətdən Şeyban İbn Abdurrəhmandan bu cür rəvayət etmişdir. Sənəddəki Əbu Xaris tanınmır.

Başqa bir hədis: İbn Cərir demişdir: Bizə yəhya İbn Abdullah, bizə Qasım, Aişənin belə dediyini rəvayət etmişdir: Bir adam zövcəsini üç talaqla boşadı, qadın başqasına ərə getdi. O da ona toxunmadan onu boşadı. Bu barədə Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşdular, o cavab verdi: Xeyr, birinci ondan daddığı kimi bu da dadmayınca, olmaz. Bunu Buxari, Muslim və Nəsai, Ubeydullah İbn Ömər əl-Öməridən, o da Qasım İbn Əbdurrəhman İbn Əl-Bəkirdən, o da xalası Aişədən rəvayət etmişdir.

Başqa bir yol: İbn Cərir demişdir: Bizə Ubeydullah İbn İsmayıl əl-Xubari, Sufyan İbn Vəki və Əbu Hişam ər-Rifai, bizə Əbu Muaviya, onlarda Aməşdən, o da İbrahimdən, o da Əsvəddən, Aişənin belə dediyini rəvayət etmişdir: Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) zövcəsini boşayən bir adam barəsində soruşdular. Qadın bir başqası ilə evləndi. Adam onun yanına gəldi təmas etmədi, birinci ərinə halal ola bilər mi? Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: Ən son kişi onun balından o da kişinin balından dadmayəna qədər, xeyr. Əbu Davud Müsəddədən, NəSəidə Əbu Qureybdən, ikisidə əbu Muaviyadən – o Muhəmməd İbn Həzim əd-Darirdi – rəvayət etmişlər.

Başqa bir yol: Muslim Səhih əsərində demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Alə əl-Xamadani, bizə Əbu Usamə, o da Xişamdan, o da atasından, o da Aişədən: Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bir qadın barəsində soruşdular. Onunla bir kişi evləndi və boşadı. Qadın başqa kişi ilə evləndi o da ona toxunmadan onu boşadı, birinci ərinə halal ola bilər mi? O da dedi: Xeyr, kişi onun balından dadmayəna qədər, olmaz. Muslim demişdir: Bizə Əbu Bakr İbn Əbu Şeybə, bizə əbu Fudeyl, Bizə Əbu Qureyb, bizə Əbu Muaviyya, hamısı Hişamdan bu sənədlə rəvayət etdilər. Buxari bunu Əbu Muaviyya Muhəmməd İbn Həzimdən, o da Hişamdan belə rəvayət etmişdir. Bunu Muslim tək başına başqa iki yolla nəql etmişdir. İbn Cərir Abdullah İbn Mubarəkdən, o da Hişam İbn Ürvədən, o da atasından, Aişədən məvquf olaraq bunun kimi yaxud bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Bu yaxşı bir sənəddir. Bunu İbn Cərir Əli İbn Zeyd İbn Cədandan, atasının zövcəsi Əminə ummu Əhməddən, o da Aişədən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür rəvayət etmişdir. Bu hədisin əvvəli Buxarinin bu hədisindən qısaldılmışdır. Bizə Amr İbn Əli, bizə yəhya, o da Hişam İbn Ürvədən,  o da atasından, o da Aişədən o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm); Bizə Osman İbn əbi Şeybə , o da Abdədən o da Hişam İbn Ürvədən,  o da atasından, o da Aişədən rəvayət edir ki,  Rifaa əl-Kurazi bir qadınla evləndi sonra onu boşadı. O qadın da başqa bir kişiya ərə getdi. Qadın Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldi, yeni ərinin ona yaxınlaşmadığını və onda olanın saçaq kimi olduğunu dedi. O da dedi: Xeyr, sən onun balından o da sənin balından dadmayəna qədər olmaz. Bunu bu yolla yalnız Buxari rəvayət etmişdir.

Başqa bir yol: İmam Əhməd demişdi: Bizə Abdul Alə, o da Mamərdən, o da Zuhridən, o da Urvədən, Aişənin belə dediyini rəvayət etmişdir: Rifaa əl-Kurazinin zövcəsi içəri girdi, mən, Əbu Bakr və Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) orada idik. Qadın dedi: Rifaa məni boşadı Abdurrəhman İbn Zəbir də mənimlə evləndi. Onun kişiliyi yoxdur, onunki saçaq kimidir dedi və örtüyündən bir tük tutdu. Xalid İbn Səid əl-As da qapıda idi, ona içəri daxil olmaq icazəsi verilməmişdir. O Abu Bakra dedi: Ey Abu Bakr bu qadının Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanında bucür açıq saçıq danışmağını qadağan etməyəcəksən. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) gülümsəməkdən başqa heçnə etmədi və dedi: Sən Rifaa` ya geri qayıtmaq istəyirsən, xeyr, yeni ərinin dadına o da sənin dadına baxmayəna qədər, olmaz.

Bunu Buxari Abdullah İbn Mubarəkin hədisindən, Muslim isə  Abdurrəzzaqın hədisindən, Nəsai yəzid İbn Zuray hədisindən, üçü də Mamərdən bu cür rəvayət etmişlər. Muslimin Abdurrəzzaq hədisi belədir: Rifaa onu axıra qədər üç talaqla boşadı. Bunu hamı Əbu Davuddan başqa Sufyan İbn Ueynədən rəvayət etmişlər. Buxari Aqil yolu ilə, Muslim yunus İbn yəzid yolu ilə rəvayət etmişdir. Sonuncuya görə üç talaqla boşamışdır. Nəsai Əyyub İbn Musa yolu ilə rəvayət etmişdir. Onu Salih İbn Əbil Ahdar, hamısı, Zuhri, Urvə və Aişədən rəvayət etmişlər. Malik, Misfər İbn Rifaa əl-Kurazidən. o da Zubeyr İbn Abdurrəhman İbn Zubeyrdən rəvayət edir ki, Rifaa bin Samuel zövcəsi Təmimə İbn Vəhbini Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) zamanında boşadı. O da Abdurrəhman İbn Zubeyrə ərə getdi. Ona üz vermədi. Abdurrəhman ona toxuna bilmədi, ondan ayrıldı. Rifaa İbn Samuel onunla evlənmək istədi, o onu ilk boşayən idi. Bunu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) danışdı. O da onunla evlənməyi qadağan etdi və dedi: o qadın onu dadmayəna qədər sənə halal olmaz. Muvatta raviləri bunu Malikdən belə rəvayət etmişlər. Sənədində kəsiklik var. Bunu İbrahim İbn Tahman ilə Abdullah İbn Vəhb Malikdən, o da Rifaadan, o da Zubeyr İbn Abdurrəhman İbn Zubeyrdən, o da atasından rəvayət etmiş, hədisi sonuna qədər tamamlamışdır.

İkinci evlilikdə məqsəd qadını istəyarək və onunla uzun müddət yaşamaq niyyati ilə olmalıdır. Evlilik elə buna görə doğru sayılır. İmam Məlik bununla birgə ikinci ərin ona mübah şəkildə yaxınlaşmasını şərt qoymuşdu. Əgər qadın ehramlı, oruclu, etikafda yaxud yeni doğmuş haldadırsa; əgər əri ehramda, oruclu yaxud etikaf halında qadınla yaxınlıq edərsə o birinci ərinə halal olmaz. Eyni qaydada ikinci kişi zimmi olsa onun nikahı müsəlmana halal olmaz. Çünki ona görə kafirlərin nikahı batildir. Həsən Bəsri də şeyx Əbu Ömər İbn Abdulbərin ondan nəqlinə görə ikinci kişinin boşalmasını şərt qoymuşdur. Sanki o, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) o sənin balından, sən də onun balından dadmayəna qədər olmaz, sözündən bunu başa düşmüşdü. Buna görə qadının da boşalması lazımdır. Dadına baxmaqda məqsəd məni deyil. Çünki İmam Əhməd ilə Nəsainin Aişədən rəvayətinə görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: Məgər dadına baxmaq  cinsi əlaqə deyilmi?!. Amma ikinci kişi onu birinci əri ilə evləndirmək məqsədilə evlənərsə, o hülləçidir, onu qınayən və ona lənət edən hədislər gəlmişdir. Nə vaxt məqsədinin bu olduğunu açıqlasa, imamların cumhuruna görə nikah batil olur.

Bu məsələya aid varid olan hədislər:

Birinci hədis: İbn Məsuddan İman Əhməd demişdir: Bizə Fadl İbn Dukeyn, bizə Sufyan, o da Əbu Qeysdən,  o da Huzeyldən, o da Abdullah İbn Məsuddan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: Allahın lənəti olsun döymə edən və etdirən qadına, saçına saç qoşan qadına, hüllə edənə və etdirənə, faiz yeyanə və yedirdənə. Sonra bunu, Əhməd, Tirmizi və Nəsai başqa tərzdə Sufyan Səvridən, Əbu Qeysdən- adı Abdurrəhman İbn Sərvan əl-Əzdidir-o da Huzeyldən, o da Şurahbil əl-Əzdidən, o da Abdullah İbn Məsuddan, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) bucür rəvayət etmişdir.  Sonra Tirmizi demişdir: bu həsən səhih bir hədisdir. Fitva da Ömər, Osman və İbn Ömər kimi səhabələrdən olan elm adamlarına görə belədir. Tabiinlərdən olan fəqihlərin də görüşü budur. Bu Əli, İbn Məsud və İbn Abbasdan bucür rəvayət edilmişdir.

Başqa bir yol: İbn Məsuddan imam Əhməd demişdir: Bizə Zəkəriyya İbn Abdi, bizə Ubeydullah, o da Abdulkərimdən, o da Əbu Vasildən, o da  İbn Məsuddan Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: Allah hüllə edənə və etdirənə lənət etsin.

Başqa bir yol: İmam Əhməd ilə Nəsai Aməşdən o da Abdullah İbn Murrədən, o da Haris əl-Avərdən, o da Abdullah İbn Məsuddan: Faiz yeyan və yedirən, ona şahid olan  iki nəfər və bildiyi halda onu yazan, saçına saç qoşan, sədəqəya mane olan və ona təcavüz edən, hicrətdən sonra dinindən dönən, hüllə edən və etdirən qiyamət günü Muhəmmədin ((salləllahu aleyhi və səlləm) )dili ilə lənətlənmişdir.

İkinci hədis: imam Əhməd Əlidən (radiyAllahu ənh) rəvayət etmişdir : Bizə Abdurrəzzaq, bizə Sufyan, o da Cabirdən, o da Şəbidən, o da Harisdən, o da Əlidən: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  faiz yeyanə və yedirənə, şahidlərinə, yazanlarına, gözəllik üçün döymə vurub və vurduran qadına, sədəqəya mane olana, hüllə edənə və etdirənə lənət etdi. O ölüya vay şüvən qopararaq ağlamağı qadağan edərdi.

Bunu Gündər, o da Şubədən, Cabir İbn Zeyd əl-Cufidən, Şəbidən, o da Xarisdən, o da Əlidən rəvayət etmişdir. Bunu İsmayıl İbn Əbu Xalid və Huseyn İbn Əbdurrəhman, o da Mucahid İbn Səid və İbn Avndən, o da Şəbidən rəvayət etmişdir. Bunu Abu Davud, Tirmizi və İbn Macə Şəbidən rəvayət etmişlər. Sonra Əhməd demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Abdullah, bizə İsrail, o da Əbu İshaqdan, o da Əlidən xəbər verdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  faiz yeyanə, yedirənə, yazanına, şahidinə, hüllə edənə və etdirənə lənət etdi.

Üçüncü hədis: Tirmizi Cabirdən  (radiyAllahu ənh) rəvayət etmişdir: Bizə Əbu Səid əl-Əsəc, bizə Əşas İbn Əbdürrəhman İbn Zəbid əl-Əyami, bizə Mücalid, o da Şubədən o da Cabir İbn Abdullahdan, o da Harisdən, o da Əlidən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: Allah hüllə edən və etdirənə lənət etsin. Sonra Tirmizi sənədi doğru deyil, demişdir. Əhməd İbn Hənbəl daxil olmaqla bir çoxları bunu zəif görmüşlər. Bunu İbn Numeyr Mucalliddən, o da Şabidən, o da Cabir İbn Abdullahdan, o da Əlidən rəvayət etmişdir. Bu İbn Numeyrin zənnidir. Birinci hədis daha sağlamdır.

Dördüncü hədis:, Əbu Abdullah Muhəmməd İbn yəzid İbn Macə Ukbə İbn Amirdən rəvayət edir ki dedi: Bizə yəhya İbn Osman İbn Salih əl-Misri, bizə atam, Leys İbn Saaddən belə dediyini eşitdim: Əbu Musab Sərh İbn Handan, o da Ukbə İbn Amirdən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: Sizə icarəya götürülən təkədən xəbər verim? Onlar: bəli, ey Allahın Rəsulu. O hülləçidir, Allah hüllə edənə və etdirənə lənət etsin. Bunu yalnız İbn Macə rəvayət etmişdir. Bunu İbrahim İbn yaqub əl-Cuzcani də Osman İbn Salihdən, o da Leysdən rəvayət etmişdir. Onlar bu hədisə görə Osmana şiddətli etiraz etdilər.

Mən də deyirəm ki, Osman sağlam bir ravidir. Buxari səhihində ondan rəvayət etmişdir, başqası da onu izləmişdi. Bunu Cəfər Firyabi də İbn Fəriq kimi tanınan Abbasdan, o da Əbu Salih Abdullah İbn Salihdən, o da Leysdən rəvayət etmişdir. Beləcə ittihamdan təmizə çıxmışdır.

Beşinci hədis: İbn Macə İbn Abbasdan rəvayət edir: Bizə Muhəmməd İbn Bəşşar, bizə Abu Amir xəbər verdi, o da Zəma İbn Salihdən, o da Sələmə İbn Vəhramdan, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan, Rəsulullahın(salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: Allah hüllə edənə və etdirənə lənət etsin.

Başqa bir yol: İmam hafiz Dəməşqin xatibi Əbu İshaq İbrahim İbn yaqubəl-Cüzcani əs-Sadi demişdir: Bizə İbn Əbu Məryam, bizə İbrahim İbn İsmayıl İbn Əbu Hənifə, o da Davud İbn Hüseyndən, o da İkrimədən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) hüllə edənin nikahından soruşdular, o da dedi: İstəksiz nikah olmaz, saxta nikah olmaz, Allahın kitabı ilə oynamaq olmaz, sonra da qadının dadına baxar. Bu iki sənəd – Əbu Bakr İbn Əbu Şeybənin Humeyddən, o da Abdurrəhmandan, o da Musa İbn Əbil Furatdan, o da Amr İbn Dinardan,  o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) bənzər şəkildə rəvayət edilən hədislə — möhkəmlənir. Bütün bu mürsəllər və ondan əvvəlkilər digərləri ilə  qüvvətlənir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Altıncı hədis: imam Əhməd Əbu Hureyrədən rəvayət edir: Bizə Abu Amir, bizə Abdullah İbn Cəfər, o da Osman İbn Muhəmməddən, o da əl-Məkquridən, Əbu Hureyrənin belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) hüllə edənə və etdirənə lənət etdi. Eyni şəkildə Abu Bakr İbn Əbu Şeybə Cuzcani və Beyhaki Abdullah İbn Cəfər əl-Qureşi yolundan rəvayət etmişlər. Onu Əhməd İbn Hənbəl, Əli İbn əl-Mədini, yəhya İbn Main və digərləri etibarlı hesab etmişlər. Muslim də Səhihində ondan,  o da Osman İbn Muhəmməd əl-Əxnasidən rəvayət etmişdir. İbn Main onun Səid Maqburidən gələn rəvayətini etibarlı saymışdır. O üzərində ittifaq edilən biridir.

yeddinci hədis: Hakim Mustədrək əsərində İbn Ömərdən  rəvayət edir: Bizə əbu Abbas əl-Əsam, bizə Muhamməd İbn İshaq əs-Sənani. Bizə Səid Əbu Məryam, bizə Əbu yaman Muhəmməd İbn Mutarrif əl-Mədəni, o da Ömər İbn Nəfidən, o  da Atasından rəvayət edir ki: İbn Ömərə bir adam yaxınlaşdı və bir nəfər barəsində sual verdi; zövcəsini üç dəfə boşadı sonra anlaşma əsasında onu dostuna ərə verdi. Birinciya halal ola bilər mi? İbn Ömər dedi: Könülsüz nikah olmaz, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) vaxtında biz bunu zina sayərdıq. Sonra Hakim dedi: Bu sənədi səhih olan bir hədisdir, Buxari və Muslim təxric etməmişlər. Bunu Səvri Abdullah İbn Nəfidən, o da atasından, o da İbn Ömərdən rəvayət etmişdir. Bu onun mərfu olduğuna dəlalət edir. Eyni şəkildə Abu Bakr İbn əbu Şeybə, Cuzcani, Harb əl-Kirmani və Əbu Bakr əl-Əsrəm də Aməşdən, o da Musəyyab İbn Rafidən, o da Kabisa İbn Cabirdən, Ömərin  belə dediyini rəvayət etmişdir: yanıma hüllə edəni və etdirəni gətirsələr onları daşqalaq edərəm. Beyhəki də İbn Lehyadan, o da Bukeyr İbn Əşəcdən, o da Suleyman İbn yasərdən rəvayət etmişdir: Osman İbn Affanın yanına bir adam gətirildi, qadını birinci ərinə halal etmək üçün onunla evlənmişdi, o onları ayırdı. Eyni şəkildə Əli, İbn Abbas və digər səhabələrdən rəvayət edilmişdir.

“Əgər onuboşasa” yəni ikinci əri onunla əlaqədən sonra onu boşayərsa “bir birilərinə qayıtmaqda da heç bir günah yoxdur” yəni qadın ilə birinci əri deməkdir. “Allahın hədlərini yerinə yetirəcəklərini güman etdikləri təqdirdə” yəni xoş davransalar. Mucahid demişdir: nikahın saxta olmadığına əmindilərsə. “Bunlar Allahın hədləridir” yəni onun şəriəti və hökmləridir. “Onları anlayən adamlara bəyan edir” yəni izah edir.

İmamlar (rahimahumullah) zövcəsini bir yaxud iki talaqla boşayıb iddə müddəti bitənə qədər onu tərk edən, sonra başqa birinə ərə gedən və onunla əlaqədən sonra boşanan və iddə müddəti bitəndən sonra birinci ərinə qayıdan qadın haqqında: ona üçdən qalanla dönər mi ?- deya ixtlaf etmişlər. Malik, Şəfii və Əhməd İbn Hənbəlin məzhəbləri budur. Səhabələrdən bir grupu da bunu demişlər – yaxud ikinci ər əvvəlki nikahları ləğv edər deya, ixtilaf etmişlər. Əgər birinciya qayıdarsa toplam üç talaqla qayıdar, Əbu Hənifə ilə dostları  da bu fikirdədilər. Dəlilləri də budur: ikinci əri üç talaqı ləğv etdiyinə görə ondan daha azını əlbəttə ki, ləğv edər.

[1] Təminat müqabilində qadının ərindən  boşanma tələbi.

229-cu ayənin təfsirinə bax.

Bu Əziz və Cəlil olan Allahın kişilərə bir əmridir. Bir nəfər qadını geri dönmə haqqı olan talaqla boşayərsa, iddə müddəti bitdikdə, lakin geri qayıdacaq qədər bir müddət qaldığı zaman ona yaxşılıq etməlidir; ya onu gözəlliklə saxlamalıdır, yəni ona geri dönməli və onu ailəsinə daxil etməlidir. Bu da ona geri döndükdə şahid tutmaq və onunla yaxşı keçinməya niyyat etməklə olur. yaxud boş buraxmaqla yəni, iddəsi bitənə qədər onu tərk etməklə olur. Bu zaman evindən xoşluqla çıxarar, onunla mübahisə etməz, məhkəməlik olmaz və pis danışmaz.

“Zərər vurmaq və təcavüz etmək məqsədilə onları saxlamayın.” İbn Abbas, Mucahid, Məsruq, Həsən, Qatadə, Dəhhak, Rəbi, Muqatil İbn Həyyan, və bir çoxları belə demişdir: Bir nəfər arvadını boşayərdı, iddəsinin bitmə vaxtı yaxınlaşdıqda ona qayıdar və onu geri alardı. Bunu da başqasına getməsin deya ona zərər vermək üçün edərdi. Sonra onu boşayər, iddəsi bitməya yaxınlaşdığı zaman iddəsi uzansın deya bir daha boşayərdı. Allah onlara bunu qadağan etdi və onları təhdid edərək “ Kim bunu etsə, ancaq özünə zülm etmiş olar.” dedi. Allah Təalanın əmrinə qarşı gəlməklə özünə zülm etmiş olar.

“Allahın ayələrini ələ salmayın” : İbn Cərir bu ayənin təfsirində demişdir: Bizə Əbu Kureyb, bizə İshaq İbn Mənsur, o da Abdüssələm İbn Hərbdən, o da yəzid İbn Əbdurrəhmandan, o da Əbu əl-Əla əl-Əvdidən, o da Humeyd İbn Abdur-Rahməndən, o da Əbu Musadan rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Əşarilərə qəzəbləndi. Əbu Musa onun yanına gəldi və: “Ey Allahın Rəsulu, Əşarilərə qəzəbləndin?” — dedi. O da dedi: “Boşadım, geri döndüm” deyirsiz, müsəlmanların talaqı belə deyildir. Qadınların iddələrini diqqətə alaraq boşayın.”

Sonra bunu İbn Cərir başqa bir yolla Əbu Xalid əd-Dələnidən rəvayət etmişdir. O, yəzid İbn Əbdurrəhmandır. Onun haqqında tənqidi danışmışlar. Məsruq demişdir: “Bu da arvadını vaxtsız tərk etməkdir. İddəsi uzansın deya arvadını boşayıb geri dönməklə ona zərər verir.”

Həsən, Qatadə, Əta əl-Xorasani, Rəbi, Muqatil İbn Həyyan demişdir: Bir adam arvadını boşayər və: “Mən əyləncə üçün edirdim” deyərdi. Bu hadisəya görə Allah Təala “Allahın ayələrini ələ salmayın” ayəsini endirdi və bu ayəni qadağanedici etdi.

İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə İbrahim İbn Muhamməd rəvayət etdi, bizə Əbu Əhməd əs-Sayrafi rəvayət etdi, mənə Cəfər İbn Muhamməd əs-Simsar, o da İsmayıl İbn yəhyadan, o da Sufyandan, o da Leysdən, o da Mucahiddən rəvayət etdi ki, İbn Abbas dedi: Bir adam arvadını boşadı, əslində boşamaq istəmirdi lakin oyun oynayırdı. Allah Təala da “Allahın ayələrini ələ salmayın” buyurdu. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  də onun talaqını qüvvəya minmiş hesab etdi.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə İsam İbn Zəvvad rəvayət etdi, bizə Adəm, bizə Mubarək İbn Fadala, o da Həsən əl-Bəsridən rəvayət etdi ki, Bir adam boşayər və: “Oyun oynayıram” deyarək azad edər. yaxud: “Mən əyləncə üçün edirdim” — deyib evlənərdi. ya da: “Mən əylənirəm” — deyərdi. Bu hadisə haqda Allah Təala “Allahın ayələrini ələ salmayın” ayəsini nazil etdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: “Kim  arvadını boşayər və ya qulunu azad edər və ya evlənər və ya evləndirərsə, ciddi də olsa, zarafatla da olsa qüvvəya minmişdir.”

Eyni rəvayəti İbn Cərir Zuhri yolundan, o da Süleyman İbn Ərqamdan, o da Həsəndən bu şəkildə danışmışdır. Bu da mürsəldi. Bunu İbn Mərdəveyh, Amr İbn Ubeyd yolu ilə, o da Həsəndən, o da Əbud-Dərdadan məvquf olaraq rəvayət etmişlər.

Əlavə olaraq demişdir: Bizə Əhməd İbn Həsən İbn Əyyub rəvayət etdi, bizə yaqub İbn əbi yaqub rəvayət etdi, bizə yəhya İbn Abdulhəmid rəvayət etdi, bizə Əbu Muaviya rəvayət etdi, o da İsmayıl İbn Sələmədən, o da Həsəndən rəvayət etdi ki,  Ubadə İbn Samit, “Allahın ayələrini ələ salmayın” ayəsi haqqında demişdir:

Bir adam Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) zamanında başqa birisinə: “Sənə qızımı verdim” deyar və sonra da: “Mən səninlə oynayırdım” — deyərdi. Qulunu azad edər və: “Mən səninlə oynayırdım” — deyərdi. Buna görə Allah Təala “Allahın ayələrini ələ salmayın”  kəlamını endirdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də belə dedi: “Üç şey var ki, kim onları zarafatla və ya ciddi olaraq desə, onlar onun adından qüvvəya minər və əsaslı sayılar: Boşanma, qul azad etmə və evlənmə.”

Bu haqda məşhur olan, Əbu Davud, Tirmizi və İbn Macənin, Əbdurrəhman İbn Həbib İbn Ərdəkdən, o da Ətadan, o da İbn Mahikdən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etdiyi hədisdir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  demişdir: Üç şeyin ciddisi də ciddidir, zarafatı da ciddidir: Evlənmə, boşanma və rici talaqında qadına geri qayıtma.” Tirmizi: “Həsən qəribdir” — demişdir.

“Allahın sizə olan nemətlərini  yadınıza salın.” yəni, sizə hidayət və açıq dəlillərlə Peyğəmbər göndərməsini, deməkdir. “Nazil etdiyi Kitab və hikməti” yəni, sünnəti deməkdir. “öyüd-nəsihət vermək üçün” yəni, sizə əmr edir, sizə qadağan edir və sizi haram işləməklə bağlı xəbərdarlıq edir, deməkdir. “Allahdan qorxun” yəni, etdiyiniz və etmədiyiniz şeylərdə, deməkdir. “və bilin ki, Allah hər şeyi bilir” yəni, gizli və aşkar heç bir şeyiniz ona örtülü qalmaz, sizə onun əvəzini verəcəkdir.

Əli İbn Əbu Talhadan rəvayət edilir ki, İbn Abbas demişdir: Bu ayə arvadını bir və ya iki talaqla boşayən adam haqqında idi. Qadının iddəsi bitər, kişi də onunla evlənməya və ona geri qayıtmağa qərar verərdi. Qadın da bunu istəyardi, lakin vəliləri ona bunu qadağan edərdilər. Allah məhz bunu qadağan etdi. Əl-Avfi də yenə İbn-Abbasdan belə rəvayət etmişdir. Məsruq, İbrahim Nəxai, Zuhri və Dəhhak da: “Bu ayə, bu mövzuda enmişdir” — demişlər. Bu deyilənlər ayədən açıq-aydın başa düşülür. Bu ayədə qadının özü özünü evləndirə bilmək səlahiyyatinə malik olmadığı və evlənməsi üçün mütləq şəkildə vəlisinin olması barədə dəlil vardır. Necə ki, Tirmizi ilə İbn Cərir bu ayənin təfsirində demişlər. Hədisdə də belə gəlmişdir: “Qadın qadını evləndirə bilməz, qadın özü özünü evləndirə bilməz. Şübhəsiz ki, zinakar qadın özü özünü evləndirəndir.” Digər bir rəvayətdə deyilmişdir: “Ağlı başında olan vəlisiz və iki şahidsiz nikah yoxdur.” Bu məsələdə alimlər arasında ixtilaf vardır. Bunlar da fiqh kitablarında qeyd edilib. Biz də “əl-Əhkam” kitabında bunu izah etmişik. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

Rəvayətə görə bu ayə Maqil İbn yasar əl-Muzəni ilə bacısı haqqında enmişdir. Buxari “Səhih” adlı əsərində bu ayənin təfsirində deyir: Bizə Ubeydullah İbn Səid rəvayət etdi, bizə Əbu Amir əl-Əqdi rəvayət etdi, bizə Abbad İbn Raşid rəvayət etdi, bizə Həsən rəvayət etdi, mənə Maqil İbn yasar rəvayət edib dedi: “Bir bacım var idi. Onu istəyirdilər.”

Buxari demişdir: Bizə İbrahim, o da yunisdən rəvayət edir ki, Həsən demişdir: “Mənə Maqil İbn yasar rəvayət etdi.” Bizə Əbu Mamər rəvayət etdi, bizə Abdulvaris rəvayət etdi, bizə yunis, o da Həsəndən rəvayət edir ki, Maqil İbn yasarın bacısını əri boşadı. Onu iddəsi bitənə qədər itirib axtarmadı. Sonra onu istədi. Maqil də qəbul etmədi. Bu haqda “o qadınlara yenidən əvvəlki ərlərinə ərə getməyə mane olmayın” ayəsi endi.

Əbu Davud, Tirmizi, İbn Macə, İbn Əbi Hatim, İbn Cərir və İbn Mərdəveyh müxtəlif yollarla Həsəndən, o da Maqil İbn yasardan bu cür rəvayət etmişdir. Tirmizi də həmçinin səhih olduğunu demişdir. Onun Maqil İbn yasardan ifadəsi belədir: “O, bacısını Peyğəmbərin (salləllahu alleyhi və səlləm) dövründə müsəlmanlardan biri ilə evləndirdi. Onun yanında bir müddət qaldı. Sonra onu bir talaqla boşadı və iddəsi bitənə qədər ona müraciət etmədi. Sonra onunla evlənmək istəyan digər müsəlmanlarla birlikdə yenidən onu istədi. Maqil də ona: “Ay şərəfsiz,  onu sənə ikram etdim, onu sənə zövcə etdim, sən də onu boşadın. Allaha and içirəm ki, O, sənə bir daha dönməyacək. Səninlə qurtardı.” Ravi deyir ki, Allah, kişinin ona ehtiyacını və qadının da ona olan ehtiyacını bilirdi. Buna görə də: “o qadınlara yenidən əvvəlki ərlərinə ərə getməyə mane olmayın” — ayəsini endirdi. Maqil də bunu eşitdikdə: “Baş üstə Rəbbim, sənə itaət etmək boynumun borcudur” — dedi. Sonra onu çağırıb dedi: “Onu sənə zövcə edirəm və sənə ikram edirəm.” İbn Mərdəveyh də: “Andının kəffarəsini verdim” dediyini əlavə etmişdir.

İbn Cərir, İbn Cureycdən rəvayət etmişdir ki, o qadın Cuməl binti yasardır. Əbu-Bəddəhlə nikahlı idi. Sufyan Səvri, Əbu İshaq əs-Səbiyidən nəql edərək: “O, Fatimə binti yasardır” — demişdir. Sələfdən bir çoxları bu ayənin Maqil İbn yasarla bacısı haqqında endiyini demişdir. Suddi isə, Cabir İbn Abdullahla əmisi qızı haqqında endiyini demişdir. Lakin birinci doğrudur. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Bu sizlərdən Allaha və Axirət gününə iman gətirənlərə verilən bir öyüd-nəsihətdir.” yəni, vəlisi olduğunuz qadınları müvafiq razılığa gəldikləri halda ərləri ilə yenidən evlənməyi qadağan etməməyi əmr kimi qəbul edər, ondan öyüd-nəsihət alar və ondan təsirlənər. “Sizlərdən” yəni ey insanlar. “Allaha və Axirət gününə iman gətirirsə”  yəni, Allahın şəriətinə iman edən, Allahın axirət yurdundakı təhdid və əzabından, oradakı cəzadan qorxursa, deməkdir. “Bu sizin üçün daha yaxşı və daha pakdır”   yəni, vəlisi olduğunuz qadınları ərlərinə qaytarmaq Allahın dininə tabe olmağınız və bu haqda qüruru yerə qoymağınız sizin üçün daha yaxşı qəlbləriniz üçün daha pakdır, deməkdir.  “Allah bilir, əmr və qadağalardakı faydaları,  “siz isə bilmirsiniz” yəni, etdiyiniz və etmədiyiniz şeylərdəki xeyri bilməzsiniz, deməkdir.

Bu, uşaqları əmizdirən qadınlara onları tam əmizdirmələrinə dair Allah Təalanın yol göstərməsidir. Bu iki ildir. Bundan sonrakı əmməyin hökmü yoxdur. Məhz elə buna görə “Bu, əmizdirməni tamamlamaq istəyanlər üçündür” buyurulmuşdu. İmamların çoxu yalnız iki ildən aşağı yaşda əmmənin məhrəm etdiyini demişlər. Əgər uşaq iki ildən yuxarı yaşda əmsə məhrəm olmaz.

Tirmizi bu məsələya dair demişdir: “Əmizdirmə yalnız kiçik yaşda edilməklə məhrəm edir” bölümü: Bizə Quteybə, bizə Əbu Əvanə, o da Hişam İbn Ürvədən, o da Fatimə bint Munzirdən,o da Ummu Sələmədən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Süd qohumluğunu ancaq döşdən bağırsaqlara çatan və süddən kəsilmədən əvvəlki əmizdirmə edər.” O demişdir: “Həsən səhih hədisdir.Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əksər səhabələrinin və elm adamlarının tətbiqi də belədir: Əmmə yalnız iki il daxilində süd qohumluğu edər, tamamlanmış iki ildən sonrakı əmmə heçnə etməz. Fatimə bint Munzir İbn Zubeyr İbn Əvvamdır. O, Hişam İbn Ürvənin zövcəsidir.

Mən də deyirəm ki, bu hədisi yalnız Tirmizi rəvayət etmişdir. Onun raviləri Buxari və Muslimin şərti üzrə olan raviləridir. “Ancaq döşdən” sözünün mənası, iki ildən əvvəl süd əmmək yerindən deməkdir. Necə ki, Əhməd hədisində demişdir: Vəki ilə Ğundərdən, onlar da Şubədən, o da Adiy İbn Sabitdən, o da Bəra İbn Əzibdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) oğlu İbrahim vəfat edəndə o dedi: “Oğlum öldü, onun cənnətdə bir süd anası olacaqdır.” Buxari, Şubədən bu şəkildə təxric etmişdir. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dedi. Çünki oğlu İbrahim (aleyhi salam) bir il on aylıq vəfat etmişdir. O da: “Onun cənnətdə bir süd anası olacaqdır” buyurdu. yəni, onun əmməsi tamamlanacaq. Bunu Daraqutninin Heysəm İbn Cəmildən, o da Sufyan İbn Ueynədən, o da Amr İbn Dinardan, o da İbn Abbasdan rəvayət etdiyi aşağıdakı hədis də dəstəkləyir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Süd qohumluğunu yalnız iki il daxilində olan əmmə edər.» Sonra Daraqutni demişdir: Bunu Heysəm İbn Cəmildən başqası İbn Ueynədən sənədlə rəvayət etməmişdir. O, etibarlıdır və hafizidir.

Mən də deyirəm ki, bunu imam Məlik “Muvatta” əsərində Səvr İbn Zeyddən, o da İbn Abbasdan məvquf olaraq rəvayət etmişdir. Bunu Dəraverdi, o da Səvrdən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmiş və: “iki ildən sonrakı, bir şey deyil” cümləsini əlavə etmişdir. Bu daha səhihdir.

Əbu Davud Təyalisi, Cabirdən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu rəvayət etmişdir: «Süddən kəsildikdən sonra əmmə, həddi-buluğa çatdıqdan sonra da yetimlik yoxdur.» Bu hədisin tam dəlalət etdiyi məna “süddən kəsilməsi iki ildir, mənə şükür et” (Loğman, 14) və “daşıması ilə süddən kəsilməsi otuz aydır” (Əhqaf , 15) ayələrində gələcək. İki ildən sonra əmizdirmənin süd qohumluğu etməyəcəyi Əli, İbn Abbas, İbn Məsud, Cabir, Əbu Hureyrə, İbn Ömər, Ummu Sələmə, Səid İbn Musəyyab, Əta və cumhurdan rəvayət edilmişdir. Şəfii, Əhməd, İshaq, Səvri, Əbu yusuf, Muhəmməd və Məlikdən olan bir rəvayətdə, onlar da bu məzhəbdədirlər. Ondan olan başqa bir rəvayətdə bunun müddəti iki il iki aydır. Bir rəvayətdə isə, iki il üç aydır. Əbu Hənifə: «İki il altı ay» — demişdir. Zufər İbn Huzeyl isə: «Əmizdirdiyi vaxt üç ilə qədər uzanar» — demişdir. Bu Əvzaidən də rəvayət edilmişdir. Məlik demişdir: «Əgər uşaq iki ildən az vaxtda süddən ayrılarsa və onu ayrıldıqdan sonra başqa qadın əmizdirərsə, süd qohumluğu olmaz. Çünki o, yemək halındadır.» Əvzainin rəvayəti də belədir. Ömər və Əlidən də: «Süddən kəsildikdən sonra əmmə yoxdur.» – dedikləri rəvayət edilir. Ehtimal edilir ki, onlar cumhurun dediyi kimi, iki ili qəsd etmişlər. Burada süddən kəsilib kəsilməməsi eynidir. Başqa ehtimala görə onlar Məlikin dediyi kimi əməli qəsd etmişlər. Allah ən doğrusunu biləndir.

İki Səhihdə deyilmişdir: «Aişə, böyük uşağı əmizdirməklə də süd qohumluğu olmasını iddia edirdi.» Əta İbn əbu Rəbah ilə Leys İbn Sad da bu fikirdədir.  Aişə, qadınlara onların yanına gəlmək istəyan kişiləri qadınların onları əmizdirməyini əmr edərdi. Əbu Huzeyfənin mövlası olan Səlimin hədisini buna dəlil gətirirdi. Çünki Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Əbu Huzeyfənin zövcəsinə onu əmizdirməyi əmr etdi, o da böyük idi. O da bu əmmə ilə onun yanına girərdi. Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) digər zövcələri bunu qəbul etməyib, xüsusi bir hal olduğunu söyləmişlər. Cumhur da bu fikirdədir. Cumhurun – dörd imamın, yeddi fəqihin, böyük səhabələrin və Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) Aişə xaric zövcələrinin – dəlili, İki Səhihdə Aişədən rəvayət edilən bu hədisdir: «yanınıza girən qardaşlarınıza yaxşı baxın, əmmə yalnız aclıqdan olar.» Əmmə məsələsi və böyüyün əmməsi ilə əlaqədar məsələlər “Sizi əmizdirən analarınızdır” (Nisə, 23) ayəsində gələcək.

“Anaların yeməyi və geyimi müvafiq qaydada uşağın atasının üzərinə düşür” yəni, anaların dolanışığı və ürfə görə geyimi uşağın atasının üzərinə düşür. Burada yaşadığı yerin maddi əmsalları israf edilmədən və əskiltmədən diqqətə alınır. Burada zənginlik və orta hal durumu  nəzərdə tutulur. Allah Təala buyurur: “Var-dövlət sahibi öz varına görə xərcləsin. İmkanı az olan isə Allahın ona verdiyindən xərcləsin. Allah heç kəsin üzərinə Özünün ona verdiyindən artıq yük qoymaz. Allah hər bir çətinlikdən sonra asanlıq verir” (Talaq, 7). Dəhhak demişdir: Adam zövcəsini boşasa və ondan bir uşağı olsa, qadın da onun uşağını əmizdirsə, qadının dolanışığı və geyimi müvafiq qaydada atanın üzərindədir.

“Nə anayə öz övladına görə zərər yetirilməz” Məsələn, qadın uşağın ata tərbiyasindən məhrum etməsi və ya atasına zərər vermək üçün uşağı qəbul etməməsi. Amma qadın uşağı dünyayə gətirən zaman, əksər halda o süddən başqa heç bir şeya ehtiyacı olmadığından anası onu qəbul etməyə bilməz. Bundan sonra istəsə qəbul etməyə bilər. Amma atasına zərər yetirmək istəyirsə, bu da halal sayılmaz. Eyni zamanda atanın da anayə zərər yetirmək üçün uşağı ondan ayırması halal deyil. Buna görə də deyilmişdir: “nə də atayə” yəni, anayə zərər yetirmək üçün uşağı ondan ayırması. Bunu Mucahid, Qatadə, Dəhhak, Zuhri, Suddi, Səvri, İbn Zeyd və digərləri demişlər.

“Onun eyni misli varisin üzərinə düşür” qohumlara zərər yetirməmək də deyilmişdir. Bunu Mucahid, Şəbi və Dəhhak demişdir. Bu cür də deyilmişdir: «Uşağın atasının üzərinə düşən ananın dolanışığı, haqlarını yerinə yetirilməsi, ona zərər verilməməsi eyni şəkildə varisin də üzərinə düşür.» Bu cumhurun görüşüdür. İbn Cərir bunu təfsirində geniş şəkildə açıqlamışdı. Hənəfi və Hənbəlilərdən, qohumların bir-birinə dolanışığında kömək etməsi vacibdir deyanlər bunu dəlil gətirmişlər. Bu, Ömər İbn Xəttab ilə sələfin cumhurundan da rəvayət edilmişdir. Həsənin Səmurədən mərfu olaraq rəvayət etdiyi “Kim məhrəm bir qohumunu kölə olaraq satın alsa, azad olar” hədisi də bunu gücləndirər.

Belə də deyilmişdir: iki ildən sonra əmizdirmək uşağın bədəninə yaxud ağlına zərər verir. Sufyan Səvri demişdir:  Aməşdən, o da İbrahimdən, o da Əlqamədən nəql etmişdir ki, o, iki ildən sonra uşağı əmizdirən qadını görüb, onu əmizdirmə demişdir.

“Əgər özlərinin razılığı və məsləhəti ilə süddən kəsmək istəsələr, ikisinə də heç bir günah sayılmaz” yəni, uşağı iki ildən öncə ona zərər vermədən süddən kəsmək barəsində məşvərət edib birgə qərara gələrlərsə ki, uşağa bu xeyirlidi onlara günah olmaz. Bu o deməkdir ki, bu məsələdə tək qərar vermək yetərli deyil. Bir-biri ilə məşvərət etmədən bir valideynin bu məsələdə özbaşına qərar verməsi icazəli deyil. Bunu Səvri və digərləri demişdir. Bu, uşaq üçün edilən ehtiyatdır və onun məsələsinə baxmağı tələb edir. Bu da Allahın qullarına olan rəhmətdir. Çünki O, uşağın tərbiyasini onun valideynlərinə həvalə etmiş, onlara və uşağa nə yararlıdırsa onu göstərmişdir. Necə ki, Talaq surəsində buyurur: “Sizin üçün uşaq əmizdirirlərsə, onların haqqını verin. Öz aranızda xoşluqla razılığa gəlin. Bir-birinizi çətinliya salsanız, uşağı əmizdirməyi başqa bir qadına həvalə edin”.

“Əgər siz müvafiq qayda üzrə ödəyib uşaqlarınızı əmizdirmək istəyirsinizsə, sizə heç bir günah olmaz” yəni, ana və ata, qadının yaxud kişinin üzrlü səbəbdən təşəbbüsü ilə uşağın ondan ayrılmasında və bir arayə gəlib onu əmizdirmək üçün başqa qadına verməkdə və keçmiş qarşılığını yaxşı şəkildə ödəmədə atayə günah yoxdur. Başqa qadın da, atanın uşağını bəlli ödənişi qəbul etməklə əmizdirər. Bunu çoxları demişlər.

“Allahdan qorxun” yəni, bütün hallarınızda qorxun deməkdir. “Bilin ki, Allah nə etdiyinizi görür” yəni, halınızdan və sözünüzdən Ona heç nə gizli deyildir.

Bu, Allahın ərləri ölən qadınlara dörd ay on gün müddətini gözləmə əmridir. Bu hökmün bütün qadınları, cinsi əlaqədə olan və olmayanları əhatə etdiyinə dair icma vardır. Əlaqədə olmayan qadın üçün dəlil ayənin ümumi olması və İmam Əhmədin, eləcə də Sunən sahiblərinin rəvayət etdiyi və Tirmizinin səhih dediyi bu hədisdir: «Bir adam qadınla evləndi və öldü. Qadınla əlaqədə olmadı və mehr də kəsmədi. Bu barədə İbn Məsuddan soruşdular və bir neçə dəfə onun yanına gedib gəldilər. İbn Məsud dedi: Bu məsələdə öz görüşümü bildirəcəm. Doğru olsa Allahdandır. Səhv olsa məndən və şeytandandır. Allah və Rəsulu ondan uzaqdır. Mən belə düşünürəm ki, qadına tam mehr verilir.» Başqa bir mətndə demişdir: «Onun üçün qadın mislində mehr vardır, nə artıq nə də əskik, iddə müddəti gözləyar və miras da alar.» Maqil İbn yasər əl-Əşcai qalxıb dedi: «Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) Bərva bint Vaşiq üçün belə hökm verdiyini eşitdim.» O anda İbn Məsud buna çox sevindi. Bir rəvayətdə isə belədir: «Əşca qəbiləsindən kişilər ayəğa qalxıb dedilər: «Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Birva bint Vaşiq üçün belə hökm verməsinə şahidlik edirik.»

Bundan yalnız hamilə olarkən ərini itirən qadın istisnadır. Onun iddə müddəti doğmasına qədərdir. Hətta bir neçə dəqiqədən sonra olsa da belədir. Çünki “Hamilə qadınların gözləmə müddəti isə onlar hamiləlikdən azad olana qədərdir” (Talaq, 4) ayəsi ümumidir. İbn Abbas isə iki ayəni cəm edərək doğumdan və yaxud dörd ay on gündən hansı artıqdırsa o qədər iddə müddəti gözləyar demişdi. Bu da yaxşı bir fikir və güclü bir məntiq sayılardı, əgər iki Səhihdə bir neçə yolla rəvayət edilən bu hədis olmasaydı: Subeyya əl-Əsləmiyya hamilə ikən əri Sad İbn Xavlə vəfat etdi. O da onun ölümündən sonra, bəzi rəvayətlərə görə isə bir neçə gün sonra doğdu. Nifasdan qurtaran kimi, bəzənib elçiləri gözləməya başladı. yanına Əbus-Sənabil İbn Bəkək gəldi və dedi: «Sənə nə olub, bəzənmisən, bəlkə evlənmək istəyirsən? Allaha and olsun ki, dörd ay on gün keçmədən evlənə bilməzsən.» Subeyya davamını belə izah edir: «O mənə belə dedikdən sonra axşam paltarımı geyindim və Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gedib bu barədə soruşdum. Mənə doğmağımla iddə müddətimin bitdiyini və istəsəm evlənə biləcəyimi buyurdu.»

Əbu Ömər İbn Abdulbər demişdir: İbn Abbasın Subeyyənin hədisinə döndüyü rəvayət edilir. yəni, ona bu dəlil gələn kimi bunu qəbul etmişdir. Bunu da bütün dostlarının Subeyya hədisi ilə fətva vermələri doğruldur. Necə ki, bu bütün elm əhlinin sözüdür.

Bundan ananın cariya olması istisnadır. Çünki onun iddə müddəti cumhura görə azad qadının iddəsinin yarısı yəni, iki ay beş gündür. Çünki cəza həddində azad qadının yarısı qədər olduğu kimi iddə müddətində də o cür olur. Alimlərdən Muhəmməd İbn Sirin və bəzi zahiri alimləri bu ayənin ümumi olduğu üçün azad qadınla cariyəni eyni tuturlar. Birdə ki, iddə müddəti təbii bir haldır, burada bütün qadınlar eynidir. Səid İbn Musəyyab, Əbu Aliyə və digərləri iddə müddətinin dörd ay on gün olmasının hikmətini ana bətninin  təmizlənməsində görmüşlər. Bu müddət gözlənildiyi vaxt uşağın olub olmadığı bilinəcək. Necə ki, iki Səhihdə və digərlərində İbn Məsuddan rəvayət edilən hədisdə deyilmişdir: «Biriniz ana bətnində qırx gün məni olaraq qalırsız. Sonra o qədər də qan laxtası, sonra o qədər zamanda çeynənmiş ət parçası kimi olursuz. Sonra ona bir mələk göndərilir və ruh üfürür.» Bu üç qırx, dörd ay edir. On gün də bəzi ayların əksik olması ilə bağlıdır. Ona ruh üfürüləndən sonra hərəkətə gələr. Allah ən doğrusunu biləndir.

Səid İbn Əbu Arubə, Qatadədən, o da Səid İbn Musəyyabdən soruşdu: “On gün nə üçündü?” O da dedi: «O vaxt uşağa ruh üfürülür.» Rəbi İbn Ənəs, Əbu Aliyədən: «Dörd ayla bərabər on gün nə üçündür?» — deya soruşdu. O dedi: «Çünki onda uşağa ruh üfürülür.» Bu ikisini İbn Cərir rəvayət etmişdir. Buna görə də imam Əhməd, bir rəvayətdə, uşağın anasının iddə müddəti azad qadının iddə müddəti kimidir, demişdir. Çünki o azad qadın kimi yatağa alınır. İmam Əhmədin rəvayət etdiyi belə bir hədis də var: Bizə yəzid İbn Harun, o da Səid İbn əbu Arubədən, o da Qatadədən, o da Rəca İbn Həyvadan, o da Qabisa İbn Zueybdən, Amr İbn Asın belə dediyini rəvayət etmişdir:  Bizim üçün Peyğəmbərimizin (salləllahu aleyhi və səlləm) sünnəsini dolaşdırmayın, uşağın anasının əri ölərsə, onun iddə müddəti dörd ay on gündür.

Bunu Əbu Davud da, Quteybədən, o da Ğundərdən, o da İbn Musənnədən, o da Abdul-Alədən; İbn Macə də Əli İbn Muhamməddən, o da Vakidən, üçü də Səid İbn əbu Arubədən, o da Matar əl-Varraqdan, o da Rəca İbn Hayvədən, o da Qabisadan, o da Amr İbn Asdan rəvayət etmişdir.

Rəvayətə görə imam Əhməd bu hədisi qəbul etməmişdir. Qabisanın Amrdan hədis eşitmədiyi deyilmişdir. Sələfdən bir qrup isə, bu hədisə əsaslanıb söz söyləmişlər, onlardan bəziləri: Səid İbn Musəyyab, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Həsən, İbn Sirin, Əbu İyas, Zuhri və Ömər İbn Əbduləzizdir. yəzid İbn Abdulmalik İbn Mərvan da belə əmr edərdi ki, o da möminlərin əmiri idi. Əvzai, İshaq İbn Rahuya, və bir rəvayətdə Əhməd İbn Hənbəl də belə demişlər. Tavus ilə Qatadə demişlər: «Uşağın anasının əri ölərsə, azad qadının yarısı qədər yəni, iki ay beş gün gözləyar.»

Əbu Hənifə və dostları, Səvri, Həsən İbn Salih İbn Hay demişlər: «Üç heyz gözləyar.» Əli, İbn Məsud, Əta və İbrahim Nəxainin də görüşləri belədir. Məlik, Şəfii və məşhur rəvayətə görə Əhməd: «İddə müddəti bir heyzdir» — demişlər. İbn Ömər, Şəbi, Məkhul, Leys, Əbu Ubeyd, Əbu Səvr və cumhur da belə demişdir. Leys demişdir: «Əgər o, heyz ikən kişi ölsə ona yetər.» Məlik demişdir: «Heyz olmursa iddə müddəti üç aydır.» Şəfii ilə cumhur: «Bir ay» – demişlər. Üçü daha çox bəyənirəm. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Onların gözləmə müddəti­ bitərkən müvafiq qayda üzrə özləri barədə etdikləri işə görə sizə günah sayılmaz. Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır” Bu ayədən qadının ölən əri üçün iddə müddətində yas saxlamasının vacibliyi hökmü çıxarılır. Çünki iki Səhihdə bir neçə yolla deyilmişdir: «Möminlərin anası Ummu Həbibə və Zeynəb bint Cəhşin rəvayətinə görə, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: «Allaha və axirət gününə iman edən qadının bir ölüya üç gündən artıq yas saxlaması halal deyil. Ərinə görə istisnadır ki, dörd ay on gün yas tutulur.» yenə iki Səhihdə Ummu Sələmə demişdir: «Bir qadın soruşdu: Ey Rəsulullah, qızımın əri ölüb, gözləri ağrıyır, sürmə çəkə bilərmi? O da iki və ya üç dəfə: «Xeyr.» – dedi. Sonra isə buyurdu: «Sadəcə dörd ay on gün, cahilliya dövründə sizlərdən biri bir il gözləyardi.» Zeynəb bint Ummu Sələmə demişdir: «Cahilliya dövründə əri ölən qadın tavanı alçaq bir daxmayə girərdi ən köhnə paltarını geyinərdi, ətir və başqa vasitələr istifadə etməzdi. Bir il o vəziyyətdə gözləyardi. Sonra çıxardı ona bir keçi nəcisi verilirdi o da onu atardı. Sonra ona eşşək, qoyun yaxud quş kimi heyvan verilərdi və onuna silinərdi. Çox vaxt da silindiyi heyvan ölərdi.»

Çox alimlər buradan belə nəticəya gəlmişlər ki, bu ayə bundan sonrakı ayəni nəsx edir. O da bu ayədir: “Sizlərdən ölən və zövcələr qoyub gedən kimsələr zövcələrinə bir ilin tamamınadək çıxarılmamaq şərti ilə baxılmasını vəziyyət etməlidirlər” (Bəqərə, 240). Necə ki, İbn Abbas ilə qeyriləri də belə demişlər. Burada etiraz yeri var. İrəlidə izah ediləcək.

Məqsəd budur ki, yas saxlamaq ətir kimi vasitələri, kişiləri cəlb edəcək paltarı və bəzəkləri tərk etməkdir. Bu da bir mənalı olaraq vəfat iddəsində vacibdir. Rici talaqda isə bir mənalı olaraq vacib deyil. Bain talaqda vacibdirmi? Burada iki görüş var: Ərləri ölən bütün qadınlara yas saxlamaq vacibdir. Bu mövzuda kiçik, azad, cariya, müsəlman və kafir eynidir. Çünki ayə ümumidir.

Səvri, Əbu Hənifə və dostları kafir qadına yas yoxdur, demişlər. Məlikin dostlarından Əşhəb ilə İbn Nəfi də bunu demişlər. Bu görüşdə olanların dəlili bu hədisdir: «Allaha və axirət gününə iman edən qadının bir ölüya üç gündən artıq yas saxlaması halal deyil. Ərinə görə istisnadır ki, dörd ay on gün yas tutulur.» Onlar demişlər: «Bunu ibadətə aid etmişdir.» Əbu Hənifə, onun dostları və Səvri, kiçik yaşlı qızı da bura aid etmişlər ki, onun məsuliyyati yoxdur. Əbu Hənifə və dostları müsəlman cariyaləri də bu cür qəbul etmişlər. Çünki onda da əskiklik var. Bunun izah yeri hökm və üsul kitablarıdır. Doğruya müvəffəq edən Allahdır.

“Onların gözləmə müddəti­ bitərkən” yəni, iddə müddətləri sona çatdığı zaman, bunu Dəhhak ilə Rəbi İbn Ənəs demişdir.

“Sizə bir günah yoxdur” Zuhri: «yəni, qadının vəlilərinə» — demişdir.

“Etdiklərində” yəni, iddə müddəti bitən qadınların, deməkdir. Avfi, İbn Abbasdan demişdir: Bir qadın boşanarsa və ya əri ölərsə, onun iddə müddəti bitdikdə bəzənməsi və evliliya cəhd etməsi günah deyildir. Ayədə keçən “məruf” kəliməsi məhz elə budur. Muqatil İbn Həyyandan da bu şəkildə rəvayət edilmişdir. İbn Cureyc, Mucahiddən “müvafiq qayda üzrə özləri barədə etdikləri işə görə sizə günah sayılmaz” kəlmələri barəsində demişdir: «Bu, halal və təmiz evlənmədi.» Həsən, Zuhri və Suddidən də belə rəvayət edilmişdir.

Allah Təala: “Sizə heç bir günah yoxdur” — buyurur, yəni ərləri ölən qadınları iddə müddətlərində açıq şəkildə bildirmədən istəmənizdə. Səvri, Şubə, Cərir və digərləri Mənsurdan, o da Mucahiddən rəvayət edir ki, İbn Abbas “Qadınlara elçi göndərmək istəyinizi işarə ilə bildirməkdə sizə heç bir günah yoxdur” kəlamı haqqında demişdir: “İşarə, sənin belə deməndir: Mən evlənmək istəyirəm, mən belə və belə bir qadın arzulayıram. Bununla da etik çərçivədə qadına söz çatdırar.” Başqa bir rəvayətdə isə: “Allahdan mənə bir qadın nəsib etməsini istəyirəm və s. bu kimi sözlər söyləyar, lakin elçiliyi təyin etməz.” — deyilmişdir. Bir başqa rəvayətə görə: “İnşAllah səndən başqası ilə evlənmək istəmirəm. Saleh bir qadın tapmaq istəyirəm” — deyar və qadın iddə müddətində olduğu müddətcə qarşısını kəsməz. Bunu Buxari natamam sənədlə rəvayət etmiş və demişdir: Mənə Talıq İbn Ğannən, o da Zaidədən, o da Mənsurdan, o da Mucahiddən rəvayət etdi ki, İbn Abbas “Qadınlara elçi göndərmək istəyinizi işarə ilə bildirməkdə sizə heç bir günah yoxdur” ayəsi haqqında demişdir: Bu, kişinin “Evlənmək istəyirəm, qadına ehtiyacım var, saleh bir qadın qismət olmasını istərdim” kimi sözlər deməsidir.

Mucahid, Tavus, İkrimə, Səid İbn Cubeyr, İbrahim Nəxai, Şabi, Həsən, Qatadə, Zuhri, yəzid İbn Quseyt, Muqatil İbn Həyyan, Qasım İbn Muhamməd və bir çox sələflər və imamlar işarə ilə danışmaq haqqında: “Əri ölmüş qadına elçiliyi açıq şəkildə deyil, işarə ilə bildirmək icazəlidir” — demişdir.

Qəti olaraq boşanmış qadın üçün də vəziyyət eynidir. Ona da işarə etmək icazəlidir. Necə ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm), Fatimə binti Qeysə əri Əbu Amr İbn Hafs onu üç talaqla boşadığı zaman ona İbn Ümmi Məktumun evində iddə müddətini gözləməsini buyurmuş və: “İddən bitdikdə mənə xəbər elə” – demişdir. Sonra halal hala gəldikdə onu azad etdiyi köləsi Üsamə İbn Zeydə istədi və onları evləndirdi.

Rici talaqla boşanan qadını isə ərindən başqası tərəfindən nə açıq şəkildə, nə də üstü örtülü olaraq istəməyin icazəli olmadığı haqda ixtilaf yoxdur. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Və ya ürəyinizdə gizlətməkdə” yəni onlarla evlənməyi örtülü saxlamanızda deməkdir. Burdakı ifadə bu ayələrdəki kimidir: “Sənin Rəbbin onların qəlbinin həm gizli saxladıqlarını, həm də aşkar etdiklərini bilir.”(Qəsas 69). Mən sizin gizli saxladığınızı da, aşkar etdiyinizi də bilirəm (Mumtəhinə 1). Buna görə də  “Allah bilir ki, siz onları xatırlayəcaqsınız.” buyurmuşdur. yəni, ürəyinizdən keçirmənizi bildi, sizdən bu haqda olan narahatçılığı dəf etdi, deməkdir.

Sonra belə demişdir:  “Lakin onlarla gizlicə vədələşməyin”. Əbu Micləz, Əbuşşasa, — Cabir İbn Zeyd -, Həsən Bəsri, İbrahim Nəxai, Qatadə, Dəhhaq, Rabi İbn Ənəs, Süleyman ət-Teymi, Muqatil İbn Həyyan və Suddi demişdir: yəni, zina. Avfinin də İbn Abbasdan olan rəvayətinin mənası belədir. İbn Cərir də bunu üstün rəy hesab etmişdir.

Əli İbn Əbi Talha, İbn Abbasdan, “Lakin onlarla gizlicə vədələşməyin” kəlamı haqqında: “Ona, mən sənə aşiq olmuşam, məndən başqası ilə evlənməyacəyinə dair mənə söz ver və s. kimi sözlər söyləmə- demişdir.  Səid İbn Cubeyr, Şabi, İkrimə, Əbud-Duha, Dəhhak, Zuhri, Mucahid və Səvridən də belə rəvayət edilmişdi. Bu da başqası ilə evlənməməsinə dair ondan söz almaqdır. Mucahid də: “Bu kişinin qadına: “Tələsmə, mən səninlə evlənəcəyam” söyləməsidir” — demişdir.

Qatadə də: “Qadından iddə müddətində başqası ilə evlənməyacəyinə dair söz almaqdır” — demişdir ki, Allah bunu qadağan etmişdir. Bundan əvvəl bəzi xəbərdarlıqlar etmişdir. Elçi düşməyi və normal danışmağı halal etmişdir.

İbn Zeyd də “onlarla gizlicə vədələşməyin” kəlamı haqqında, bu: iddə ərzində qadınla gizlicə evlənməkdir. İddəsi qurtardıqda isə bunu açıq bildirməsidir — demişdir.

Ayənin  bütün bunları ehtiva edəcək şəkildə geniş olması ehtimal edilir. Buna görə də “onlara yalnız (şəriətə) müvafiq qayda üzrə söz deyin” buyurmuşdur. İbn Abbas, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Suddi, Səvri və İbn Zeyd: “yuxarıda qeyd edilən: “Sənə rəğbətim var” və s. mübah sözləri qəsd etmişdir” – demişlər.

Muhamməd İbn Sirin demişdir: Əbidəya “onlara yalnız (şəriətə) müvafiq qayda üzrə söz deyin” kəlamının mənası nədir?” — dedim. O da belə dedi: “Qadının vəlisinə, “Onu məndən qaçırtma”,  yəni mənə bildirmədikcə onu evləndirmə, deməkdir”. Bunu İbn Əbi Hatim rəvayət etmişdir.

“Gözləmə vaxtı başa çatmayıncayə qədər nikah etmək qərarına gəlməyin.” yəni iddə müddəti başa çatmayana qədər nikah bağlanmasına qərar verməyin, deməkdir. İbn Abbas, Mucahid, Şabi, Qatadə, Rəbi İbn Ənəs, Əbu Malik, Zeyd İbn Əsləm, Muqatil İbn Həyyan, Zuhri, Əta əl-Xorasani, Suddi, Səvri və Dəhhak: “Gözləmə vaxtı başa çatmayıncayə qədər.” kəlamı haqqında: “yəni, iddə müddəti başa çatmayana qədər nikah bağlamayın” — demişlər.

Alimlər iddə müddəti içərisində nikah əqdinin səhih olmadığı barədə ittifaq etmişlər. “Bir qadınla iddə müddəti içərisində evlənən və yanına daxil olan kimsə” barəsində ixtilaf etmişlər. Bu iki nəfəri bir-birindən ayırırlar, lakin qadın kişiya əbədi olaraq haram olurmu? Burada iki rəy var: Cumhur belə qadının kişiya haram olmaması, əksinə iddə müddəti bitdikdən sonra onu istəməsi rəyindədir. İmam Malik isə ona əbədiyyan haram olması qənaətini dilə gətirmiş və İbn Şihab ilə Süleyman İbn yasarın, Ömərdən (radiyAllahu anh) olan rəvayətini dəlil olaraq əsas götürmüşdür: Ömər (radiyAllahu anh) demişdir: Hər hansı bir qadın iddə müddəti içərisində evlənərsə, əgər əri onunla evlənib lakin ona toxunmayıbsa ayrılsın, sonra da əvvəlki ərindən qalan iddə müddətini tamamlasın. Başqa birisi elçilərdən biridirsə, qadınla yaxınlığı olubsa, onlar ayrılırlar. Bundan sonra qadın birinci ərindən qalan iddə müddətini gözləyir, sonra digərindən olan iddə müddətini gözləyir. Sonra isə, kişi onunla əbədiyyan evlənə bilməz. Bunun əsası budur: O, Allahın halal etdiyi işdə tələsdikdə, qadın ona əbədi olaraq haram edilmişdi. Eyni ilə qatilin mirasdan məhrum edilməsi kimidir. Şafii bu əsəri Məlikdən rəvayət etmişdir. Beyhəqi demişdir: Şafii keçmiş rəyində bunu demiş, sonra da yeni rəyində bu fikirdən daşınmışdır. Çünki Əli (radiyAllahu anh): Qadın ona halaldır —  demişdir.

Mən də deyirəm ki, Ömərdən nəql edilən bu rəvayət kəsikdir. Səvri, o da Əşasdan, o da Şabidən , o da Məsruqdan rəvayət edir ki, Ömər (radiyAllahu anh) bu görüşündən daşınmış , qadına mehrini vermiş və onları bir-birinə qovuşdurmuşdu.

“Bilin ki, Allah sizin qəlblərinizdə olanları bilir. Ondan qorxun!” — Qadınlar haqqında ürəklərindən keçən şeylərdə onları təhdid etmiş və şər deyil, xeyir düşünməya irşad etmişdir. Sonra onları rəhmətindən məyus etməmiş, onlara lütfündən ümid kəsdirməmiş və:  “Bilin ki, Allah Bağışlayəndır, Rəhmlidir!“  demişdir.

Allah Təala qadınla evləndikdən sonra onunla yaxınlıq etmədən boşamağı mübah etmişdir. İbn Abbas, Tavus, İbrahim, Həsən Bəsri: “toxunma” sözü cinsi əlaqədir — demişlər. Əgər mehri təyin etməni ərinə həvalə edərsə, onunla əlaqəya girmədən və mehri təyin etmədən əvvəl boşamaq icazəlidir. Ondan qəlbi qırılsa da icazəlidir. Buna görə Allah, ərinin ona müvafiq qayda üzrə pay verməsini və itirdiyi evliliyin əri tərəfindən təzminat ödənməsini buyurmuşdur. Varlı ilə kasıb hallarına müvafiq tərzdə etsinlər.

Sufyan Səvri, o da İsmayıl İbn Uməyyadən, o da İkrimədən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: Talaq verilərkən müvafiq qayda üzrə pay verməyin ən yüksəyi xidmətçi, ondan aşağısı gümüş, ondan aşağısı isə paltardır.

Əli İbn Əbu Talha, İbn Abbasdan demişdir: Əgər varlıdırsa, bir xidmətçi və ya buna oxşar bir şeylə, əgər kasıbdırsa üç paltar verərək pay verir.

Şəbi də demişdir: “Orta budur: Don, baş örtüyü, üst örtüyü və cilbab[1]”. O dedi: Şureyh beş yüzlə müvafiq qaydada pay verərdi.” Abdurrəzzaq demişdir: Bizə Mamər, o da Əyyubdan, o da İbn Sirindən onun belə dediyini xəbər verdi: “O, xidmətçi və ya pul yaxud da paltar verməklə müvafiq qaydada pay verərdi.” O dedi: “Həsən İbn Əli on min verib müvafiq qaydada yaxşılıq pay verdi.” Rəvayət edilir ki, qadın demişdir:

Sevgilindən ayrılmaq üçün kiçik bir pay…

Əbu Hənifənin rahiməhullah məzhəbi də belədir: Ər və arvad müvafiq payın miqdarında razılığa gəlməsələr, qadına mehrin yarısı mislində verilməsi vacib olar. Şəfii də yeni görüşündə demişdir: Kişiya müəyyən miqdar yüklənməz, yalnız ən az pay sayılacaq bir şeyi vermək məcburiyyatindədir. Mənim ən çox sevdiyim isə, içində namaz qıla biləcək paltardır. Şəfiinin köhnə görüşü isə belədir: Mən yaxşılıqda bir miqdar bilmirəm, amma otuz dirhəmə yaxşı baxıram. Necə ki, İbn Ömərdən (radiyAllahu ənhumə) eynisi rəvayət edilmişdir.

Alimlər burada da ixtilaf etmişlər. Müvafiq qaydada pay bütün boşanan qadınlara vacibdir yoxsa yalnız cinsi əlaqədə olmayıb və mehri kəsilməyan qadınlara? Burada 3 rəy var:

Birinci: O, bütün boşananlara vacibdir. Çünki “Boşanmış qadınlara (şəriətə) müvafiq qayda üzrə yaxşılıq etmək lazımdır. (Bu,) müttəqilər üçün bir borcdur.” (Bəqərə, 241) ayəsi ümumidir. Həmçinin Allah Təala buyurur: “Ey Peyğəmbər! Zövcələrinə de: “Əgər siz dünya həyatını və onun bərbəzəyini istəyirsinizsə, gəlin sizi (dünya malıyla) məmnun edib gözəl tərzdə sərbəst buraxım.” (Əl-Əhzab, 28) Onların isə həm mehri, həm də cinsi əlaqəsi var idi. Bu, Səid İbn Cubeyr, Əbu Əliya və Həsən Bəsrinin görüşüdür. Şəfiinin iki görüşündən biri də belədir ki, bəziləri bunu onun yeni və doğru rəyi saymışlar. Allah ən doğrusunu biləndir.

İkinci rəy: Müvafiq qayda üzrə yaxşılıq, toxunulmadan boşanan qadına vacibdir, mehri verilmiş olsa da belədir. Çünki Allah Təala buyurur: “Ey iman gətirənlər! Əgər mömin qadınlarla evlənsəniz, sonra da onlara toxunmazdan əvvəl talaqlarını versəniz, artıq onlar üçün gözləmə müddətini saymağa haqqınız yoxdur. Belə olduğu təqdirdə onlara müvafiq qayda üzrə pay verin və gözəl tərzdə buraxın.” (əl-Əhzab, 49).

Şubə və digərləri, Qatadədən, o da Səid İbn Musəyyabdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: əl-Əhzab surəsindəki bu ayə, əl-Bəqərə surəsindəki ayəni nəsx etmişdir.

Buxari öz Səhihində, Səhl İbn Sad ilə Əbu Useyddən rəvayət etmişdir ki, onlar belə demişlər: Rəsulullah ((salləllahu aleyhi və səlləm) ), Umeymə bint Şurahbil ilə evləndi. O ona əlini uzaddı, o da istəməyan kimi davrandı. O da Əbu Useydə əmr etdi ki, onu hazırlasın və iki mavi paltar geyindirsin.

Üçüncü rəy: Müvafiq qayda üzrə pay yalnız toxunulmayən və mehri verilməyan qadına vacibdir. Əgər onunla mehri verilmədən əlaqədə olarsa ona mehri mislindəki vacib olar. Əgər mehri təyin edib və onu əlaqədən öncə boşasa qadına mehrin yarısı mislində vacib olar. Əgər əlaqədə olsa, hamısı qüvvəya minir. Bu da ona müvafiq payın əvəzi olar. Qeyd edilən haqqı itirən, mehri verilməyan və əlaqədə olmayan qadındır və ayə ona müvafiq  vacib pay verməyin olduğunu göstərir. Bu, İbn Ömərin və Mucahidin görüşüdür. Alimlərdən bəziləri bunu bütün talaqı verilənlər üçün müstəhəb saymışlar. yalnız cinsi əlaqədə olmayıb boşanan istisna edilmişdi. Bu da yad bir fikir deyil. əl-Əhzab surəsindəki seçim vermə ayəsi buna ehtimaldır. Buna görə Allah Təala buyurur: “Onlara müvafiq qayda üzrə pay verin — varlı öz imkanı daxilində, kasıb da öz imkanı daxilində” (əl-Bəqərə, 236) və: “Boşanmış qadınlara müvafiq qayda üzrə pay vermək lazımdır. Bu müttəqilər üçün bir borcdur.” (Bəqərə, 241). Bəzi alimlər də hamıya müstəhəbdir demişlər. İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Kəsir İbn Şihab əl-Qəzvini xəbər verdi, bizə Muhəmməd İbn Səid İbn Sabiq xəbər verdi, bizə Amr yəni, İbn Əbu Qeys xəbər verdi, o da Əbu İshaqdan, o da Şəbidən nəql etdi ki, ondan müvafiq qayda üzrə pay barəsində soruşdular: “Ona görə həbs edilərmi?” O da: “varlı öz imkanı daxilində, kasıb da öz imkanı daxilində” ayəsini oxudu. Şəbi dedi: “Allaha and içirəm ki, ona görə həbs edilən görmədim. Əgər vacib olsaydı, qazilər ona görə həbs cəzası verərdilər.”

[1] Xalata bənzər uzun geyim növü

Bu ayə, payın birinci ayədəki hala görə məxsusi olduğunu göstərir. Çünki burada əlaqədə olmadan boşayərsa, mehrin yarısının vacib olduğu bildirilir. Ona görə də əgər burada pay kimi başqa bir şey olsaydı, onu da bəyan edərdi. Xüsusən də onu özündən əvvəlki, payın məxsusi olaraq həmin hala aid olması ayəsi ilə bərabər zikr etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bu vəziyyətdə mehrin yarıya bölünməsi alimlər arasında icma edilən bir haldır. Bu məsələdə onların arasında ixtilaf yoxdur. Çünki nə vaxt qadına bəlli bir mehr təyin edib onunla əlaqədə olmadan boşayərsa, ona təyin etdiyi mehrin yarısı vacib olar. Amma üç imama görə qadınla xəlvətə girib onunla əlaqədə olmasa da mehr vacib olur. Bu Şafiinin köhnə rəyidir. Raşidi xəlifələr də bu cür hökm verərdilər. Amma Şafii demişdir: Bizə Muslim İbn Xalid xəbər verdi, bizə İbn Cureyc xəbər verdi, o da Leys İbn Əbu Suleymdən, o da Tavusdan, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bir adam bir qadınla evlənərsə və onunla xəlvətə girib ona toxunmazsa, sonra da onu boşayərsa, o qadına mehrin yalnız yarısı vacib olar. Çünki Allah Təala “Onlarla yaxınlıq etmədən əvvəl mehrlərini təyin etdiyiniz halda boşansanız, onlara mehrin yarısını verin” buyurmuşdur. Şafii demişdir: Bu daha qüvvətlidir. Kitabın zahiri də belədir.

Əl-Beyhəqi demişdir: Leys İbn Əbu Suleym dəlil götürüləcək adam olmasa da, bu bizə İbn əbu Talhadan, o da İbn Abbasdan nəql edərək rəvayət olundu.

“yalnız qadınlar bağışlasalar” yəni, qadınlar kişiya vacib olan mehrin yarısını bağışlasalar, o zaman kişiya heç bir şey vacib olmaz. Suddi Əbu Salehdən rəvayət edir ki,   İbn Abbas “yalnız qadınlar bağışlasalar” ayəsi barəsində demişdir: “Əgər dul qadın bağışlayəraq haqqından əl çəkərsə.” İmam Əbu Muhəmməd İbn əbu Hatim rahiməhullah demişdir: Şureyh, Səid İbn Musəyyab, İkrimə, Mucahid, Şubə, Həsən, Nəfi, Qatadə, Cabir İbn Zeyd, Əta əl-Xorasani, Dəhhak, Zuhri, Muqatil İbn Həyyan, İbn Sirin, Rabi İbn Ənəs və Suddidən də oxşar şəkildə rəvayət edilmişdi. O dedi: “Muhəmməd İbn Kəb əl-Qurazi onlara müxalif olmuş və  “yalnız qadınlar bağışlasalar” ayəsi barəsində yəni, “kişilər” demişdir. Bu şaz bir rəydir və onunla hökm verilməz.” Onun sözü bitdi.

“Əlində nikah bağı olan kişilər bağışlayərsa” İbn əbu Hatim demişdir: İbn Ləhiyadan deyildi, mənə Amr İbn Şueyb, o da atasından, o da babasından, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Nikah bağı əlində olan kişidir.” Bunu İbn Mərdəvey, Abdullah İbn Ləhyənin hədisi olaraq bu şəkildə rəvayət etmişdir. Bunu İbn Cərir də, Abdullah İbn Ləhya və Amr İbn Şueyb yolu ilə rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)…” sonra hədisi danışdı. O: “…atasından, o da babasından” demədi. Allah ən doğrusunu biləndir.

Sonra İbn Əbu Hatim rahiməhullah dedi: Bizə yunus İbn Həbib xəbər verdi, bizə Əbu Davud xəbər verdi, bizə Cərir yəni İbn Əbu Həzim anlatdı, o da İsadan yəni, İbn Asimdən dedi: Şureyhdən eşitdim ki, o deyir: Əli İbn Əbu Talib məndən soruşdu: Nikah bağı kimin əlindədir? Mən də dedim: O, qadının vəlisidir. Əli dedi: Xeyr, o ərdir.

Sonra dedi: İbn Abbas rəvayətlərin birində, Cubeyr İbn Mutim, Səid İbn Musəyyab, Şureyh iki rəyinin birində, Səid İbn Cubeyr, Mucahid, Şəbi, İkrimə, Nəfi, Muhəmməd İbn Sirin, Dəhhak, Muhəmməd İbn Kəb əl-Qurazi, Cabir İbn Zeyd, Əbu Micləs, Rəbi İbn Ənəs, İyas İbn Muaviyya, Məkhul və Muqatil İbn Həyyan: “Həqiqətən o, ərdir.” – demişdir.

Mən də deyirəm: “Bu, Şəfiinin iki rəyindən yeni olanıdır. Əbu Hənifə və dostlarının, Səvrinin, İbn Şubrumə və Əvzainin də rəyləri belədir. İbn Cərir də bunu tərcih etmişdir. “Nikah bağı əlində olan həqiqətən də kişidir” rəyinin dəlili budur: Çünki bağın bağlanması, təsdiqi, pozulması, dağılması onun əlindədir. Necə ki vəlinin, başqa bir vəlisi olan kimsənin malından hədiyya etməsi icazəli deyil, mehrdə də eyni haldır.

İbn əbu Hatim demişdir: İkinci rəy belədir: Bizə atam xəbər verdi, bizə İbn əbu Məryam xəbər verdi, bizə Muhəmməd İbn Muslim xəbər verdi, bizə Amr İbn Dinar xəbər verdi ki, İbn Abbas, Allahın “Əlində nikah bağı olan” kəlməsi barəsində demişdir: Qadının atası, yaxud qardaşı, yaxud izni olmadan evlənə bilməyacəyi kimsədir.

Əlqamə, Həsən, Əta, Tavus, Zuhri, Rəbiə, Zeyd İbn Əsləm, İbrahim Nəxai, iki görüşündən birində İkrimə və iki rəyindən birində Muhəmməd İbn Sirin də: “Vəlidir” — demişlər. Məlikin rəyi və Şəfinin əvvəlki rəyi də belədir. Bunun dəlili budur: Qadına bunu qazandıran vəlidir, ondan istifadəya onun haqqı vardır. Digər mallarında isə yoxdur.

İbn Cərir demişdir: Bizə Səid İbn Rəbi ər-Razi xəbər verdi, bizə Sufyan xəbər verdi, o da Amr İbn Dinardan, o da İkrimədən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Allah bunu bağışlamağa icazə vermişdir və əmr etmişdir. Əgər hər hansı bir qadın bağışlayərsa, onun bağışlaması icazəli olar. Əgər o, simiclik və xəsislik edib onu verməsə, vəlisi onu bağışlayər və bu da icazəli sayılar.

Bu, qadın yetkin olarsa, vəlinin bağışlamasının səhihliyini tələb edir. Bu da Şurehdən rəvayət edilir. Lakin Şəbi ona etiraz etmiş və o da bu rəyindən dönmüşdür. Beləliklə də, onun ər olduğunu demiş və buna görə lənətləşmə istəyirdi.

“Sizin bağışlamağınız təqvayə daha yaxındır” İbn Cərir demişdir: Bəziləri bunun kişi və qadınlara xitab edildiyini demişlər. Bizə yunus xəbər verdi, bizə İbn Vəhb xəbər verdi, mən İbn Cureycdən eşitdim ki, Əta İbn əbu Rəbahdan xəbər verdi ki, İbn Abbas “Sizin bağışlamağınız təqvayə daha yaxındır” ayəsi barəsində dedi: Təqvayə daha yaxın olan bağışlayəndır.

Şəbi və başqalarından da belə rəvayət edilmişdir. Mucahid, Dəhhaq, Muqatil İbn Həyyan, Rəbi İbn Ənəs və Səvri demişlər: Burada üstünlük qadının mehrin yarısını bağışlaması və ya kişinin mehri tamamlamasıdır. Buna görə “Bir-birinizə güzəşt etməyi unutmayın” yəni yaxşılıq deməkdir. Bunu Səid demişdir. Dəhhaq, Qatadə, Suddi və Əbu Vail demişlər: Müvafiq şəkildə yəni, ona laqeyd yanaşmayın və aranızda istifadə edin.

Əbu Bəkr İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Əhməd İbn İbrahim xəbər verdi, bizə Musa İbn İshaq xəbər verdi, bizə Uqbə İbn Mukrəm xəbər verdi, bizə Ubeydullah İbn Vəlid ər-Vassafi xəbər verdi, o da Abdullah İbn Ubeyddən, o da Əli İbn Əbu Talibdən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Elə bir vaxt gələcək ki, mömin əlindəkinə dişləri ilə sarılacaq və artığını verməyi unudacaq. Allah Təala isə buyurur “bir birinizə xeyr verməyi unutmayın”. Onlar şərli kimsələrdir, darda qalan insanların malını satın alacaqlar. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) darda qalanın malını almağı və ticarətdə aldatmağı qadağan etmişdir. Əgər yanında bir xeyir varsa onu qardaşına qaytar. Onun həlakına həlak qatma. Çünki müsəlman müsəlmanın qardaşıdır, onu üzməz və məhrum etməz.

Sufyan demişdir: Bizə Əbu Harun xəbər verdi, Əvn İbn Abdullahı, əl-Qurazinin məclisində gördüm, Avn xəbər verirdi. Ağlamaqdan onun saqqalından yaş damırdı. O deyirdi: Varlılarla dostluq etdim, onların ən gözəl paltar geyinib, ən xoş qoxularla ətirlənməklərini  və ən gözəl miniklərə mindiklərini görüb çox üzüldüm. Kasıblarla oturub rahat oldum. O dedi: Allah Təala “bir-birinizə xeyir verməyi unutmayın” buyurur. Əgər bir ehtiyacı olan yanına gəlsə, ona verməya bir şey olmasa ona dua et. Bunu İbn əbu Hatim rəvayət etmişdir.

“Allah sizin nə etdiklərinizi görür” yəni, işlərinizdən və halınızdan heç bir şey ona gizli deyil. Hər əməl sahibinə qarşılığı veriləcək.

Allah Təala namazları onların öz vaxtlarında qorumağı və hüdudlarını hifz etməyi və zamanında qılmağı əmr edir. Necə ki, İki Səhihdə İbn Məsuddan öz təsdiqini tapmış hədisdə belə buyurulmuşdu: “Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) ən fəzilətli əməlin hansı olduğu sualını verdim. O da: “Vaxtında qılınan namazdır” – buyurdu. Mən dedim: “Bəs sonra hansıdır?” O: “Allah yolunda cihaddır” – buyurdu. Mən dedim: “Bəs sonra hansıdır?” O buyurdu: “Valideynlərə yaxşılıq etmək.” Bunları mənə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) danışdı. Əgər daha çox istəsəydim mənim üçün artırardı.”

İmam Əhməd demişdir: “Bizə yunus danışdı, bizə Leys danışdı, o da Abdullah İbn Ömər İbn Həfs İbn Asimdən, o da Qasım İbn Ğannəmdən, o da ata nənəsi Dünyadan, o da nənəsi Ümmu Fərvədən, hansı ki, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) beyat edənlərin arasında idi, nəql etdi ki, o, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) əməlləri xatırlatdığını eşitdi. Belə buyurdu: “Allahın ən sevdiyi əməl namaza tələsərək onu ilk vaxtında qılmaqdır.” Bunu Əbu Davud ilə Tirmizi bu cür rəvayət etmişdir. Tirmizi: “Bunu ancaq əl-Ömərinin yolundan bilirik ki, o da hədisçilərə görə qüvvətli birisi deyildir.”

Allah Təala namazların arasından orta namazı xüsusi vurğulayəraq ayrıca zikr etdi. Sələf və xələf onun hansı namaz olmasında ixtilaf etmişdir. Fəcr namazıdır deyanlər vardır. Bunu Malik “Muvatta”da, Əli və İbn Abbasa çatan yol ilə nəql etmişdir. Məlik demişdir: “Bu mənim rəyimdir.” Huşeym, İbn Uləyya, Ğundər, İbn əbi  Adiy, Abdulvahhab, Şərik və digərləri Əvf əl-Ərəbidən, o da Əbu Rəca əl-Utaridiydən belə nəql etdi: “Fəcr namazını İbn Abbasın arxasında qıldım. Onda qunut duası oxudu və əllərini qaldırdı. Sonra məhz bu, bizə qunutla qılmamızı əmr etdiyi orta namazdır dedi.” Bunu İbn Cərir rəvayət etmişdir. yenə bunu Əvfdən, o da Xilas İbn Amrdan, o da İbn Abbasdan eyni şəkildə rəvayət etmişdir. İbn Cərir belə demişdir (2/565): “Bizə İbn Bəşşar, bizə Abdulvahhab, bizə Əvf, o da Əbu Mihəldən, o da Əbu Aliyədən nəql etdi ki, İbn Abbas fəcr namazını Bəsrə məscidində qıldı, rükudan öncə qunut oxudu və dedi: “Bu, Alah Təalanın kitabında “Namazları və orta namazı qoruyun və Allah qarşısında mütiliklə durun” deya əmr etdiyi orta namazdır.” yenə belə demişdir: “Bizə Muhəmməd İbn İsa Dəmiğani, bizə İbn Mubarək, bizə Rəbi İbn Ənəs, o da Əbu Aliyədən nəql etdi ki, o demişdir: “Bəsrədə Abdullah İbn Qeysin arxasında fəcr namazını qıldım. yanımda duran Rəsullulahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabından birinə: “Orta namaz nədir?” — dedim. O da: “Bu namazdır” — dedi.” Başqa bir sənədlə Rəbidən belə rəvayət edilmişdi: “Əbu Aliyə fəcr namazını Rəsullulahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabı ilə bərabər qıldı. Namazı bitirincə dedi: Onlara dedim: “Orta namaz hansıdır?” Onlar da: “Bir az əvvəl qıldığın namazdır” — dedilər.”

İbn Cərir yenə belə demişdir: “Bizə İbn Bəşşar, bizə İbn Ətəmə, o da Səid İbn Bəşirdən o da Qatadədən nəql etdi ki, Cabir İbn Abdullah demişdir: “Orta namaz fəcr namazıdır.”

İbn əbi Hatim bunu İbn Ömər, Əbu Umamə, Ənəs, Əbu Aliyə, Ubeyd İbn Umeyr, Əta, Mucahid, Cabir İbn Zeyd, İkrimə və Rəbi İbn Ənəsdən rəvayət etmişdir. Bunu İbn Cərir də, Abdullah İbn Şəddad İbn əl-Həddan rəvayət etmişdir. İmam Şafi buna əsaslanmış və “və Allah qarşısında mütiliklə durun” ayəsini dəlil gətirmişdir. Qunut, onun rəyinə görə fəcr namazında oxunulur. Əd-Dimyati də bunu Ömər, Muaz, İbn Abbas, İbn Ömər, Aişə, bura qədər sadalananlar ixtilaf etmişlər, Əbu Musa, Cabir, Ənəs, Əbuşşasa, Tavus, Əta, İkrimə və Mucahiddən nəql etmişdir.

Bəziləri də: “O, qısa qılınmır deya ortadır. O, dörd rükətli iki namazın ortasında yerləşir.” – demişlər. Lakin məğrib namazı bunu rədd edir. Digərləri isə: “Fəcr namazı gecə vaxtı gizli halda oxunan iki namazla, gündüz vaxtı açıq şəkildə oxunan iki namazın arasında yerləşir.” – demişlər.

Orta namazın zöhr olduğu da deyilmişdir. Əbu Davud Təyalisi öz Müsnədində demişdir: “Bizə İbn əbi Zib, o da əz-Zibriqandan yəni, İbn Amrdan, o da Zuhradan yəni, İbn Mabəddən belə nəql etdi: “Biz Zeyd İbn Sabitin yanında oturmuşduq. Usaməya xəbər göndərərək ona orta namaz haqqında sual verdilər. O da: “Zöhr namazıdır. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu günorta istisində qılardı” — dedi.”

İmam Əhməd demişdi: “Bizə Muhəmməd İbn Cəfər danışdı, bizə Şöbə danışdı, mənə Amr İbn əbu Həkim danışdı: əz-Zubriqandan eşitdim ki, Urvə İbn Zubeyrdən, o da Zeyd İbn Sabitdən onun belə dediyini söylədi: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) zöhrü istidə qılardı. Əshabına ən ağır gələn namaz idi. Buna görə “Namazları və orta namazı qoruyun və Allah qarşısında mütiliklə durun” ayəsi nazil oldu. O dedi: “Ondan əvvəl iki, sonra da iki namaz var.” Bunu Əbu Davud da “Sünən”ində Şöbədən bu cür rəvayət etmişdir. yenə Əhməd demişdir: “Bizə yəzid, bizə İbn əbi Zib, o da əz-Zibriqandan nəql etdi ki, Zeyd İbn Sabit, bir dəstə qureyşlinin yanından keçirdi. Ona orta namaz haqqında sual vermək üçün iki gənci onun yanına göndərdilər. O da: “Əsr namazıdır” — dedi. Aralarından iki nəfər qalxdı və ondan bunu soruşdular. O da: “Zöhr namazıdır” — dedi. Sonra o iki nəfər Usamə İbn Zeydin yanına getdilər və ondan soruşdular. O da: “Zöhr namazıdır. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) zöhrü çox istidə qılardı, arxasında ancaq bir və ya iki səf olurdu. İnsanlar zöhr vaxtı ya yatır ya da ticarətlərinə başları qarışardı.” – dedi. Buna görə də Allah Təala “Namazları və orta namazı qoruyun və Allah qarşısında mütiliklə durun” ayəsini nazil etdi. Deyir ki, buna görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “ya bəzi adamlar camaat namazına gəlməməya son verərlər ya da evlərinə od vuraram” — buyurdu.”

Əz-Zubriqan, İbn Amr İbn Uməyya əd-Damriydir. Səhabədən heç kimə yetişə bilməyibdi. Səhih olan, yuxarıda qeyd edildiyi kimi onun Zuhrə İbn Mabəd ilə Urvə İbn Zubeyrdən etdiyi rəvayətidir. Şöbə ilə Huməm demişlər: “Bizə Qatadə, o da Səid İbn Museyyibdən, o da İbn Ömərdən nəql etdi ki, Zeyd İbn Sabit demişdir: “Orta namaz zöhr namazıdır.” Əbu Davud ət-Təyalisi və başqası da Şöbədən rəvayət etmişdir ki, ona Ömər İbn Xəttab övladlarından Ömər İbn Suleyman xəbər verdi ki, Abdurrahmən İbn Əban İbn Osmandan eşitdim, o da atasından nəql etdi ki, Zeyd İbn Sabit demişdir: “Orta namaz zöhr namazıdır.” Bunu İbn Cərir, Zəkəriya İbn yəhya İbn əbi Zəidədən, o da Abdussaməddən, o da Şöbədən, o da Ömər İbn Suleymandan, o da Zeyd İbn Sabitdən “orta namaz zöhr namazıdır” şəklində mərfu hədis olaraq rəvayət etmişdir.

Onun zöhr namazı olduğunu rəvayət edənlərdən bəziləri bunlardır: İbn Ömər, Əbu Səid, Aişə, bunlardan ixtilaflı şəkildə varid olmuşdur. Urvə İbn Zubeyr ilə Abdullah İbn Şəddad İbn əl-Həd də eyni rəydədir. Bir rəvayətdə Əbu Hənifə də bu cür demişdir. Allah onların hamısına rəhmət etsin.

Onun əsr namazı olduğu da deyilmişdir. Tirmizi ilə Bəğavi, Allah hər ikisinə rəhmət etsin: “Əksər alim səhabələrin və digərlərinin rəyi belədir” — demişlər. Qazi Əl-Mavərdi: “Bu, cumhur tabeinin rəyidir” — demişdir. Hafiz Əbu Ömər İbn Abdulbər də: “Əhli əsərin çoxunun rəyi də belədir” — demişdir. Əbu Muhəmməd İbn Atiyyə təfsirində: “İnsanların əksəriyyati bu fikirdədir” — demişdir. Hafiz Əbu Muhəmməd Abdul-Mumin İbn Xələf əd-Dimyati “Kəşful Muğatta fi təbyinis salətil vusta” adlı kitabında onun əsr namazı olduğunu açıq şəkildə ifadə etmiş və bunu Ömər, Əli, İbn Məsud, Əbu Əyyub, Abdullah İbn Amr, Səmurə İbn Cundəb, Əbu Hureyrə, Əbu Səid, Həfsa, Ummu Həbibə, Ummu Sələmə, İbn Ömər, İbn Abbas və Aişədən səhih olaraq nəql etmişdir. Ubeydə, İbrahim ən-Nəxai, Zir İbn Hubeyş, Səid İbn Cubeyr, İbn Sirin, Həsən, Qatadə, Dəhhak, əl-Kəlbi, Muqatil, Ubeyd İbn əbu Məryam və digərləri də belə demişdir. Əhməd İbn Hənbəlin məzhəbi də belədir. Qazi əl-Mavərdi demişdir: “Şəfii də.” İbn Munzir demişdir: Əbu Hənifə, Əbu yusif və Muhəmməddən də səhih rəvayətdə belə nəql olunmuşdur. İbn Həbib əl-Maliki də bunu üstün rəy kimi seçmişdirlər. Allah onlara rəhmət eləsin.

Bunun dəlili belədir: İmam Əhməd demişdir: “Bizə Əbu Muaviya danışdı, bizə Aməş danışdı, o da Muslimdən, o da Şuteyr İbn Şəkəldən, o da Əlidən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Əhzab savaşı günü dedi: “Bizi orta namazdan, əsr namazından yayındırdılar. Allah da onların qəlblərini və evlərini atəşlə doldursun.” Sonra da onu məğriblə işa namazının arasında qıldı. Bunu Muslim Əbu Muaviya Muhəmməd İbn Həzim əd-Daririn hədisindən bu cür rəvayət etmişdir. Ən-Nəsəi də, İsa İbn yunus yolu ilə, ikisi də Aməşdən, o da Muslim İbn Subeyhdən, o da Əbud-Duhadan, o da Şuteyr İbn Şəkəl İbn Humeyddən, o da Əli İbn Əbu Talibdən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bu şəkildə rəvayət etmişdir. Bunu yenə Muslim (627), Şöbə yolu ilə, o da Həkəm İbn Uteybədən, o da yəhya İbn əl-Cəzzardan, o da Əlidən rəvayət etmişdir. Bunu iki şeyx, Əbu Davud, Tirmizi, Nəsai və bir çox Müsnəd, Sünən və Səhih sahibləri zikr edilməsi uzun çəkəcək yollarla Ubeydə əs-Səlmanidən, o da Əlidən belə rəvayət etmişlər. Tirmizi ilə Nəsai də, əl-Həsən əl-Bəsri, o da Əli yolu ilə rəvayət etmişdir. Tirmizi demişdir: “Onun Əlidən eşitməsi bəlli deyil.”

İbn əbi Hatim demişdir: “Bizə Əhməd İbn Sinan danışdı, bizə Abdurrahmən İbn Mehdi danışdı, o da Sufyandan, o da Asimdən, o da Zirdən nəql etdi ki, Ubeydəya dedim: “Əlidən orta namazı soruş.” O da soruşdu və belə cavab aldı: “Biz onu fəcr — və ya sübh — namazı bilirdik və bu, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) Əhzab savaşı günü: “Bizi orta namazdan, əsr namazından yayındırdılar. Allah da onların qəbirlərini və içlərini — yaxud evlərini — atəşlə doldursun.” sözlərini eşidənə qədər davam etmişdi.” Bunu İbn Cərir də, Bündardan, o da İbn Mehdidən rəvayət etmişdir. Əhzab günü hədisi və müşriklərin həmin gün Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə əshabını əsr namazını əda etməkdən yayındırması zikr olunması uzun sürəcək bir səhabə siyahısı ilə rəvayət edilmişdi. Əsl məqsəd onlardan bunun əsr namazı olduğunu vurğulayənların qeyd olunmasıdır. Bunu yenə Muslim, İbn Məsud və Bəra İbn Azib (radıyAllahu anhuma) hədisindən də rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: “Bizə Əffan danışdı, bizə Huməm danışdı, da Qatadədən, o da Həsəndən, o da Səmurədən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Orta namaz, əsr namazıdır.” Bizə Bəhz ilə Əffan danışdı, bizə Əban danışdı, bizə Qatadə danışdı, o da Həsəndən, o da Səmurədən nəql etdi ki, Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Namazları və (günortadan sonrakı) orta namazı qoruyun.” O, bu namazın, əsr namazı olduğunu bizə söylədi. Bizə Muhəmməd İbn Cəfər ilə Rəvh danışdı, ikisi də dedi: Bizə Səid danışdı, o da Qatadədən, o da Həsəndən, o da Səmurə İbn Cundəbdən nəql etdi ki, Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “O, əsrdir.” İbn Cəfər dedi: “Əsr namazı barədə sual verildikdə belə cavab vermişdi.” Bunu Tirmizi də Səid İbn əbi Arubədən, o da Qatadədən, o da Həsəndən, o da Səmurədən nəql etmiş və demişdi: “Həsən səhihdir, ondan eşidilmişdi.”

Başqa bir hədis: İbn Cərir demişdir: “Bizə Əhməd İbn Məniu danışdı, bizə Abdulvahhab İbn Əta danışdı, o da Təymidən, o da Əbu Salihdən, o da Əbu Hureyrədən nəql etdi ki, Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Orta namaz, əsr namazıdır.” — demişdir.

Başqa bir yol, hətta başqa bir hədis: İbn Cərir demişdir: “Mənə əl-Müsənnə danışdı, bizə Suleyman İbn Əhməd əl-Curaşi əl-Vasiti danışdı, bizə Valid İbn Muslim danışdı, mənə Sədəqə İbn Xalid xəbər verdi, mənə Xalid İbn Dihqan danışdı, o da Xalid İbn Səbəlandan, o da Kuheyl İbn Harmələdən nəql etdi ki, Əbu Hureyrəya orta namaz haqqında sual verildi o da dedi: “Biz də onda sizin kimi ixtilaf etdik. Rəsullullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) evinin həndəvərində idik. Aramızda saleh bir kişi, Əbu Haşim İbn Utbə İbn Rəbia İbn Abdişşəms də var idi. O dedi: “Bunu sizin üçün öyrənərəm.” O, qalxdı və Rəsullullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına girmək üçün izn istədi. İçəri girdi, sonra bizə yanımıza qayıtdı. Rəvayətçi dedi: “Bizə onun əsr namazı olduğunu xəbər verdi.” Bu hədis, bu yolla çox qəribdir.

Başqa bir hədis: İbn Cərir dedi: “Bizə Əhməd İbn İshaq danışdı, bizə Əbu Əhməd danışdı, bizə Abdussalam danışdı, o da Əbu Basirin azad etdiyi köləsi Səlimdən, mənə İbrahim İbn yəzid əd-Diməşqi danıb dedi: “Mən, Ömər İbn Abduləziz İbn Mərvanın yanında oturmuşdum. Birinə: “Ey filankəs. Filankəsin yanına get və ona Rəsullullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) orta namaz haqqında nə eşitdiyini soruş” — dedi. Oturan bir adam dedi: “Əbu Bəkr ilə Ömər məni əsr namazını soruşmaq üçün onun yanına göndərdilər. Mən balaca oğlan idim. Balaca barmağımdan tutaraq: “Bu fəcr namazıdır.” — dedi. yanındakı barmağı tutaraq: “Bu da zöhrdür” — dedi. Sonra baş barmağımı tutub: “Bu da məğribdir” — dedi. Sonra yanındakını tutdu və: “Bu da işadır.” – dedi. Sonra buyurdu: “Hansı barmağın qaldı?” Mən də: “Orta” — dedim. O da: “Hansı namaz qaldı?” soruşdu. Mən də: “Əsr” — dedim. O da: “O, məhz əsr namazıdır.” — buyurdu.” Bu hədis də qəribdir.

Başqa bir hədis: İbn Cərir demişdir: “Bizə Muhəmməd İbn Əvf ət-Tai danışdı, bizə Muhəmməd İbn İsmayıl İbn Ayyaş danışdı, mənə atam danışdı, mənə Damdam İbn Zurah danışdı, o da Şureyh İbn Ubeyddən, o da Əbu Malik əl-Əşaridən nəql etdi ki, Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Orta namaz, əsr namazıdır” — buyurdu. Sənədi keçərlidir.

Başqa bir hədis: Əbu Hatim İbn Hibban öz “Səhih” əsərində demişdi: “Bizə Əhməd İbn yəhya İbn Zuheyr danışdı, bizə əl-Cərrah İbn Məxləd danışdı, bizə Amr İbn Asim danışdı, Həmməm danışdı, o da Qatadədən, o da Müvərriq əl-İclidən, o da Əbu Əhvasdan, o da Abdullahdan nəql etdi ki, Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Orta namaz, əsr namazıdır” – buyurdu.

Tirmizi də Muhəmməd İbn Talha İbn Musarrifdən rəvayət etmişdir, o da Zubeyd əl-yamidən, o da Murrah əl-Həmədanidən, o da İbn Məsuddan belə nəql etdi: “Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm): “Orta namaz, əsr namazıdır” — buyurmuşdu.” Sonra da: “Həsən səhihdir” — dedi. Bunu Muslim öz “Səhih” əsərində Muhəmməd İbn Talhadan bu cür rəvayət etmişdir. Sözləri belədir: “Bizi orta namazdan, əsr namazından yubatdılar…” Bu məsələdəki dəlillər heç bir ehtimala yer buraxmır. Bunu, “onu qoruyun” əmri və həmçinin Rəsullullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) kəlamı da təkid edir. Zuhridən, o da Səlimdən, o da atasından gələn səhih rəvayətdə deyilir: “Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Kim əsr namazını buraxsa, elə bil ailəsini və malını itirmişdir.” yenə “Səhih”də əl-Əvzaidən, o da yəhya İbn Əbi Kəsirdən, o da Əbu Qilabədən, o da Əbu Muhacirdən, o da Bureydə İbn əl-Huseybdən nəql edir ki, Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Buludlu gündə namazı erkən qılın, çünki kim əsri tərk edərsə, əməli puça çıxar.” İmam Əhməd demişdir: “Bizə yəhya İbn İshaq danışdı, bizə İbn Ləhiyah xəbər verdi, o da Abdullah İbn Hubeyrədən, o da Əbu Təmimdən, o da Əbu Nadra əl-Ğifaridən demişdir: “Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onların dərələrindən birində bizə əsr namazını qıldırdı. Həmin yerə əl-Muxəmməs deyilirdi. O buyurdu: “Bu əsr namazı sizdən əvvəlkilərə təklif edildi, onlar da onu zay etdilər. Bilin ki, kim onu qılarsa, ona iki qat savab verilər. Bilin ki, ondan sonra şahidi (ulduzu) görüncəya qədər namaz yoxdur.”

Sonra dedi: Onu yəhya İbn İshaqdan, o da Leysdən, o da Xeyr İbn Nuaymdan, o da Abdullah İbn Hubeyrədən bu cür rəvayət etmişdir. Bunu Muslim ilə Nəsai də Qutebədən, o da Leysdən rəvayət etmişdir. Bunu yenə Muslim, Muhəmməd İbn İshaqın rəvayəti ilə nəql etmiş və demişdir: Mənə yəzid İbn əbi Həbib danışdı, ikisi də  Xeyr İbn Nuam əl-Hadramidən, o da Abdullah İbn Hubeyrə əs-Səbbaidən belə rəvayət etmişdir.

Yenə İmam Əhmədin rəvayət etdiyi hədis belədir: Bizə İshaq danışdı, mənə Malik xəbər verdi, o da Zeyd İbn Əsləmdən, o da əl-Qaqa İbn Həkimdən, o da Aişənin azad etdiyi mövlası Əbu yunusdan onun belə dediyini nəql etdi: “Aişə mənə onun üçün bir mushaf yazmasını əmr etdi və dedi: “Namazları, orta namazı qoruyun” ayəsinə gəldiyin zaman mənə xəbər ver.” Mən də ora gələndə ona xəbər verdim. O mənə “həfizu aləs sələvati vəs sələtil vusta və sələtil asri və qumu lilləhi qanitin” şəklində yazdırdı. “Mən bunu Rəsullullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) eşitdim” — dedi.” Muslim (629) bunu yəhya İbn yəhyadan, o da Malikdən belə rəvayət etmişdir.

İbn Cərir demişdir: “Mənə əl-Musənnə danışdı, bizə əl-Həccac danışdı, bizə Həmmad danışdı, o da Hişam İbn Urvədən, o da atasından onun belə dediyini bildirdi: “Aişənin Mushafında “hafizu aləs səlavati vəssəlatil vusta və hiya salatul asr” şəklində yazılı idi. Bunu əl-Həsən əl-Bəsri yolundan rəvayət etmiş və: “Rəsullullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə oxudu” — demişdir.” İmam Malik də Zeyd İbn Əsləmdən, o da Amr İbn Rafidən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Mən Rəsullullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) zövcəsi Həfsə üçün Mushaf yazırdım. O: “Bu ayəyə çatdığın zaman mənə xəbər ver” — dedi. Mən də ora çatanda ona xəbər verdim. O da mənə: “həfizu aləs sələvati vəs sələtil vusta və sələtil asri və qumu lilləhi qanitin” şəklində diqtə etdirdi.” Muhəmməd İbn İshaq İbn yasar da belə rəvayət etmiş və: “Mənə Əbu Cəfər Muhəmməd İbn Əli ilə İbn Ömərin azad etdiyi köləsi Nəfi danışdı… sonra oxşarını nəql etdi. Əlavə olaraq: “Necə ki, bunu Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) əzbərlədim.”

Həfsədən gələn başqa bir rəvayət: İbn Cərir demişdir: “Bizə Muhəmməd İbn Bəşşar danışdı, bizə Muhəmməd İbn Cəfər danışdı, bizə Şöbə danışdı, o da Əbu Bişrdən, o da Abdullah İbn yəzid əl-Əzdidən, o da Səlim İbn Abdullahdan nəql etdi ki, Həfsa bir adama özü üçün Mushaf yazmasını əmr etdi. Ona: “Hafizu aləs salavati vəs sələtil vusta” ayəsinə gəldikdə mənə xəbər ver” — dedi. Orayə gədikdə ona xəbər verdi və o da: “Hafizu aləs sələvati vas salətil vusta və salətil asri” yaz” — dedi.”

Başqa bir yol: İbn Cərir demişdir: Bizə İbn əl-Musənnə Abdulvahab danışdı, bizə Ubeydullah danışdı, o da Nəfidən nəql etdi ki, Həfsa azad etdiyi bir köləsinə onun üçün Mushaf yazmasını əmr etdi və dedi: “Hafizu aləs sələvati vas salətil vusta” ayəsinə çatdıqda yazma, sənə Rəsullullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) oxuduğunu eşitdiyim kimi yazdıracam.” Ora gəldikdə ona: “Hafizu aləs saləvati vəs sələtil vusta va salətil asri və qumu lilləhi qanitin” şəklində yazmasını əmr etdi. Nafi dedi: “Mən o Mushafı oxudum və “əl-vav” ilə yazıldığını gördüm.” İbn Cərir, İbn Abbas və Ubeyd İbn Umeyrdən, hər ikisinin də belə oxuduqlarını rəvayət etmişdir.

İbn Cərir demişdir: “Bizə Əbu Kureyb danışdı, bizə Abdəh , bizə Muhəmməd İbn Amr danışdı, mənə Əbu Sələmə danışdı, o da Ömərin azad etdiyi köləsi Amr İbn Rafidən belə nəql etdi: “Həfsənin Mushafında “hafizu aləs sələvati vəs sələtil vusta və sələtil asri və qumi lilləhi qanitin” şəklində yazılı idi.” Burada etiraz yeri “sələtil asr” kəlməsinin “sələti vusta” sözünə dəyişikliyi ifadə edən “vavul-atf” (bağlayıcı və) ilə bağlanması olmuşdur. Bu da onun başqa namaz olduğunu göstərir.

Buna bir çox yöndən cavab verilmişdi. Birincisi, əgər bu xəbər olaraq rəvayət edilirsə, Əlinin hədisi ondan daha səhih və daha açıqdır. Bu isə “vav”ın “və kəzəlikə nufəssilul ayəti və litəsəbinə səbilul mucrimin” (Əl-Ənam, 55) və “və kəzəlikə nuri İbrahimə mələkutəs səmavəti vəl ardı və liyakunə minəl muqinin” (Əl-Ənam, 75) ayələrində olduğu kimi əlavə olma ehtimalını doğurur. Zatları deyil, sifətləri bağlama ehtimalı da vardır. Misal üçün “vəlakin rəsulullahi və xatəmən nəbiyyin” (Əl-Əhzab, 40) və “səbbihismə rabbikəl alə əlləzi xələqa fə səvva vəlləzi qaddərə fəhədə vəlləzi axrəcəl məra” (əl-Əla, 1-4) ayələrində belədir. Bunun oxşarları çoxdur. Şair demişdir:

Qövmün başçısına və İbn Huməmə

Savaş qızışdığı zaman ordunun aslanına

Əbu Davud əl-İyadi demişdi:

Musallat etdi onlara ölüm və əcəli

Oldu qəbirləri bayquşlar eli

Burada qeyd edilən “məvt” elə “mənun” deməkdir. Şair Adiy İbn Zeyd əl-Abbadiy demişdir:

Dərini Rahişihə təqdim etdim

Sözünün yalan və uydurma olduğunu gördü

Kəzb elə məyndir. Qrammatika alimlərinin şeyxi olan Sibaveyh demişdir: “Mərərtu biəxikə və sahibikə (qardaşınla və dostunun yanından keçdim)” şəklində bir cümlə qurmaq icazəlidir. Çünki sahib elə qardaşın özüdür.” Allah ən doğrusunu biləndir.

Əgər o oxunuş Quran olaraq rəvayət edilirsə, mutavatir olmadığı üçün onun kimi vahid xəbərlə Quran sabit olmaz. Buna görə də möminlərin əmiri Osman İbn Əffan (radıyAllahu anh) onu “İmam Mushaf”da təsdiqləməmişdi. Nə oxunuşları dəlil olacaq bir qaridən, nə yeddi qaridən, nə də başqalarından heç biri belə oxumayıbdı. Sonra bu oxunuşun nəsx edildiyinə dair belə bir hədis rəvayət edilmişdi.

Muslim demişdir: “Bizə İshaq İbn Rahaveyh danışdı, bizə yəhya İbn Adəm xəbər verdi, o da Fudeyl İbn Mərzuqdan, o da Şəqiq İbn Uqbədən nəql etdi ki, Bəra İbn Azib demişdi: “Həfizu aləs sələvati vəs sələtil vusta və sələtil asri” ayəsi endi. Biz onu Rəsullullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) Allahın istədiyi qədər elə oxuduq. Sonra əziz və cəlil olan Allah onu nəsx etdi və “həfizu aləs sələvati vas salətil vusta”nı nazil etdi.” Şəqiqin yanındakı Zəhir adlı bir adam: “O, əsr namazıdır?” — dedi. O da: “Mən sənə necə nazil olduğunu və əziz və cəlil olan Allahın onu necə nəsx etdiyini danışdım” — dedi.

Muslim demişdir: “Onu əl-Əşcai, o da Sevridən, o da Əsvəddən, o da Şəqiqdən  rəvayət etmişdir.

Mən də deyirəm ki, Muslim, Şəqiqdən bundan başqa bir şey rəvayət etməmişdi. Allah ən doğrusunu biləndir. Buna görə bu açıq tilavət, əgər “vav” başqalıq mənasını bildirirsə, Aişə və Həfsənin rəvayətlərinin həm ləfzini həm də mənasını, elə olmazsa yalnız ləfzini nəsx etmiş olur. Allah ən doğrusunu biləndir.

Belə də deyilmişdir: “Orta namaz məğrib namazıdır.” Bunu İbn əbi Hatim, İbn Abbasdan rəvayət etmişdir. Sənədində etiraz yeri vardır. Çünki onu atasından, o da Əbu Cəmahirdən, o da Səid İbn Bəşirdən, o da Qatadədən, o da Əbu Xəlildən, o da əmisindən, o da  İbn Abbasdan rəvayət etmişdir ki, o: “Orta namaz məğrib namazıdır” — demişdir. Bu rəyi İbn Cərir də Qabisa İbn Zuəybdən nəql etmişdir. Həmçinin onu Qatadədən ziddiyyatli şəkildə rəvayət etmişdir. Bəziləri bu rəy haqqında belə fikir irəli sürmüşdür: “Çünki məğrib namazı dörd rükətlilərlə iki rükətlilər arasında orta bir namazdır. Bir də o, fərzlərin tək olan iki rükətlisidir. Ayrıca fəziləti haqqında da rəvayətlər gəlmişdir.” Allah ən doğrusunu biləndir.

Belə də deyilmişdir: “O, sonuncu namaz olan işadır.” Əli İbn Əhməd əl-Vahidi məşhur təfsirində bunu üstün rəy hesab etmişdir. Onun beş namazdan hər hansı birinin ola bilməsi rəyi də rəvayət edilmişdi. Qədr gecəsinin il, ay və ya son on gün içində gizli qaldığı kimi, o da naməlum qalmışdır. Bu rəy Səid İbn Museyyib, qazi Şureyh, İbn Ömərin azad etdiyi köləsi Nəfi və Rəbi İbn Xeysəmdən rəvayət edilmişdi. Həmçinin Zeyd İbn Sabitdən də rəvayət edilmişdi. İki haramın imamı əl-Cuveyni də “Nihəya” kitabında onu üstün hesab etmişdir.

Belə də deyilmişdir: “Xeyr. Orta namaz, beş vaxt namazın cəmidir.” Bunu İbn əbi Hatim, İbn Ömərdən rəvayət etmişdir. Bunun da səhihliyində etiraz vardır. Qəribədir ki, dənizin o tayının imamı olan şeyx Əbu Ömər İbn Abdilbər ən-Nəmri bunu üstün hesab etmişdir. Bu, çox qeri-adidir. Belə ki, o qədər biliyinə, əzbərinə baxmayəraq haqqında nə kitab, nə sünnət, nə də əsərdən bir dəlil sabit olmayan bir şeyi üstün hesab etmişdir. Onun işa və fəcr namazları olduğunu deyanlər də vardır. Başqa rəylərdə: “Xeyr. O, camaat namazıdır.”, “Cümə namazıdır”, “Qorxu namazıdır”, “Ramazan bayramının namazıdır”, “Qurban bayramının namazıdır”, “Vitrdir” və “Duhadır” — deyanlər də olmuşdur.

Digərləri bu xüsusda dayənmışlar. Dəlillər onlara ziddiyyatli gəlmişdir və üstün rəy onlara bəlli olmamışdır. Bu barədə yekdil rəy olmamışdır. Əksinə səhabə zamanından bu ana qədər çəkişmə dayənmamışdır.

İbn Cərir demişdir: “Mənə Muhəmməd İbn Bəşşar ilə İbn Müsənnə  danışdı, bizə Muhəmməd İbn Cəfər danışdı, bizə Şöbə danışdı ki, Qatadədən eşitdim ki, İbn Museyyib belə demişdir: “Rəsullullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabı orta namazda belə ixtilaf etdilər.” O, barmaqlarını bir-birinə keçirdi.

Fəxrəddin Ər-Razi təfsirində aralarında Zeyd İbn Sabit və Rəbi İbn Heysəm olmaqla bir alim toplumundan, onun bəyanının varid olmadığı və naməlum saxlanılması istənilməsi rəyini rəvayət etmişdir. Necə ki, Ramazan ayında Qədr gecəsi, Cümə günündə duanın qəbul olunma saatı, Allah Təalanın isimləri arasında əzəmətli ismi və mükəlləf insanın hər an hazır olması üçün ölümün vaxtı bilinməz saxlanmışdı. Vəbanın nazil olunduğu gecə də gizli qalmışdır ki, insanlar ondan çəkinsinlər və ona qarşı hazırlıqlı olsunlar. Allah Təalanın yalnız özünə bəlli olan qiyamətin qopma saatı da belədir. O da qəfil gələcəkdir.

Bütün bu rəylər özündən əvvəlkilərə nisbətdə zəifdir. Mübahisənin əsas hissəsi fəcr və əsr namazları ətrafındadır. Onun əsr olduğuna dair sünnədə sübut vardır. Deməli, elə ona doğru getmək lazımdır.

İmam Əbu Muhəmməd Abdurrahmən İbn əbi Hatim ər-Razi “Fadailu əş-Şafii” (rahiməhullah) kitabında demişdir: “Bizə atam danışdı, Hərmələ İbn yəhya ət-Tucibidən eşitdim ki, o deyir: Şafi: “Mənim hər hansı bir sözüm, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) öz təsdiqini tapmış hədisə zidd olarsa, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) hədisi önə çəkilər. Məni təqlid etməyin.” — demişdir. Rəbi, Zəfərani və Əhməd İbn Hənbəl də Şəfidən belə rəvayət etmişlər. Musa Əbu Vəlid İbn Əbil Carud da Şafinin: “Hədis səhih olarsa və mən də bir söz demişəmsə, onda mən öz sözümdən geri çəkilərək həmin hədisi söyləyirəm.” Bu da onun alicənablığı və etibarlığını göstərir. Onun bütün imam qardaşları da eyni düşüncədədir. Allah hamısına rəhmət etsin və onlardan razı olsun. Amin. Bu səbəbdən də qazi Mərvərdi, Şafi məzhəbində orta namazın əsr namazı olduğuna qəti qərar vermişdir. Hər nə qədər yeni rəyində və digərlərində onun fəcr namazı olduğunu vurğulasa belə, səhih hədislərdə onun əsr namazı olması bildirilmişdi. Məzhəbin bir sıra hədisçiləri də onun bu yolunu dəstəkləmişdi. Həmd və minnət Allaha məxsusdur. Şafi məzhəbində onun əsr namazı olduğunu qəbul etməyən fəqihlər də vardır. Onlar birmənalı olaraq onun fəcr olduğuna qərar vermişlər. Mavərdi demişdir: “Bəziləri də bu məsələdə iki rəy nəql etmişdi. Etirazlar və cavabların təqdimi üçün başqa yerlərə baxmaq lazımdır. Biz də bu xüsusda ayrı bir kitab hazırlamışıq. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

“Allah qarşısında mütiliklə durun” yəni, itaətkarcasına, zəlilanə və tabeçiliklə Onun hüzurunda durun deməkdir. Bu əmr, namazda danışmağın tərkini də özündə ehtiva edir. Çünki o buna qarşıdır. Buna görə də, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) namazda ikən İbn Məsudun salamını almamış və ondan üzr diləyarək: “Həqiqətən də, namazda məşğulluq var.” — demişdir. Səhih Muslimdə də Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) namazda danışan Muaviya İbn Hakəmə demişdir: “Şübhəsiz ki, bu namazda insanların kəlamından nə isə danışmaq doğru deyildir. O, yalnız təsbih, təkbir və Allahı zikr etməkdən ibarətdir.” İmam Əhməd demişdir: “Bizə yəhya İbn Səid danışdı, o da İsmayıldan, mənə Həris İbn Şubeyl danışdı, o da Əbu Amr əş-Şeybanidən, o da Zeyd İbn Ərqamdan nəql etdi ki, o belə demişdi: “Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) zamanında adam namaz qılarkən bir ehtiyacı olduğunda yanındakı ilə daNisərdı. Sonda bu, “Allah qarşısında mütiliklə durum” ayəsi nazil oldu. Bizə susmağımız əmr edildi.” Bunu İbn Macə xaric, bir qrup alim müxtəlif yollardan, o da İsmayıldan belə rəvayət etmişdir.

Bir sıra alimlər bu hədisi problemli hesab etmişlər. Çünki onlara görə namazda danışma qadağası Mədinəyə hicrətdən əvvəl və Həbəş torpağına hicrətdən sonra Məkkədə nazil edilmişdi. Necə ki, İbn Məsudun “Səhih”dəki hədisi buna işarə edir: “Biz Həbəşistana hicrət etməzdən əvvəl namazda olan Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) salam verərdik və o da salamımızı alardı. Geri döndüyümüz zaman ona salam verdim, o da salamımı almadı. Mən də çox sıxıldım. Salam verdikdən sonra buyurdu: “Salamını almadım çünki mən namazda idim. Allah dilədiyi şeyi peyda edər. Onun peyda etdiyi şeylərdən biri də namazda danışmamağınızdı.”

İbn Məsud isə ən əvvəlki müsəlmanlardan və Həbəşistana hicrət edənlərdən idi. Sonra oradan bəzi dostları ilə birlikdə Məkkəya gəlib oradan da Mədinəyə hicrət etdilər. “Allah qarşısında mütiliklə durun” ayənin Mədinədə nazil olmasında isə, ixtilaf yoxdur. Buna belə deyanlər də olmuşdur: Zeyd İbn Ərqam “insanın namazda olmasına baxmayəraq ehtiyacı zamanı yanındakı ilə danışırdı” deməklə ümumiyyatlə insanları nəzərdə tutmuşdu. O, məsələnin haramlığına bu ayəni dəlil gətirmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Başqaları demişlər: Zeyd İbn Ərqam bundan belə bir nəticəni qəsd etmişdir: “Bu hadisə hicrətdən sonra Mədinədə baş vermişdir. Bu da iki dəfə icazəli və iki dəfə haram edildiyini göstərir. Necə ki, məzhəb tərəfdarlarımızdan və digərlərindən bir dəstə bunu üstün hesab etmişdir. Birincisi daha açıqdır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Hafiz Əbu yala demişdir: “Bizə Bişr İbn Vəlid danışdı, bizə İshaq İbn yəhya danışdı, o da Museyyibdən nəql etdi ki, İbn Məsud demişdir: “Biz namazda ikən bir-birimizə salam verirdik. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanından keçirdim və ona salam verdim. Salamımı almadı. Haqqımda bir şey nazil olduğunu zənn etdim. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) namazını bitirincə: “va aleykəs salam və rahmətullah. Ey salam verən! Əziz və cəlil olan Allah dilədiyi şeyi peyda edər. Namazda ikən mütiliklə davranın və danışmayın” — dedi.

“Əgər qorxsanız, ayəq üstə və ya minik üzərində. Təhlükə sovuşduqda isə Allahı, sizə bilmədiklərinizi necə öyrədibsə, o cür yad edin” Allah Təala qullarına namazı muhafizə etmələrini, onu tam olaraq yerinə yetirmələrini əmr edərək bunda israr edincə, insanı savaş və hərb kimi onu ən mükəmməl şəkildə əda etməkdən çəkindirən halı zikr edib “Əgər qorxsanız, ayəq üstə və ya minik üzərində” buyurdu. yəni, namazı ayəq üstə və ya minik üzərində; yəni, qiblə istiqamətinə yönəlmiş və yönəlməmiş olmaqla hansı halda olsanız da qılın. Necə ki, Malikdən rəvayətə görə Nafi demişdir: “İbn Ömərə qorxu namazı haqqında sual verildiyi zaman onu izah edər sonra da “əgər qorxu şiddətli olarsa ayəq üstə və ya minik üzərində qiblə istiqamətinə yönəlmiş və ya yönəlməmiş qılarlar” deyərdi.” Nafi deyir: “Qənaətimə görə İbn Ömər bunu məhz Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) nəql edərək söyləyirdi.” Bunu Buxari — bu onun ləfzidir – və Muslim rəvayət etmişdir. Buxari bunu başqa bir yolla İbn Cureycdən, o da Musa İbn Uqbədən, o da Nafidən, o da İbn Ömərdən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bu şəkildə və ya buna yaxın mənada rəvayət etmişdir.

yenə Muslimin rəvayətində İbn Ömər demişdir: “Əgər qorxu daha şiddətli olarsa, onu minik üzərində və ya ayəq üstə yaxşı bir şəkildə ima edərsən.” Abdullah İbn Uneys əl-Cuhəninin hədisi də belədir: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu Xalid İbn Sufyan əl-Huzəlini öldürmək üçün göndərdiyi zaman, o Ərafa tərəflərdə idi. Onunla qarşılaşınca əsrin vaxtı girdi. Deyir ki, namazı qaçırmaqdan qorxduğuma görə onu ima ilə qılmağa başladım.” Hədisi uzun olaraq izah etmişdir. Bunu İmam Əhməd və Əbu Davud yaxşı bir sənədlə rəvayət etmişlər. Bu da Allah Təalanın rüsxətlərdəndi və O, bu rüsxətlə qullarlından məşəqqəti və sıxıntını qaldırmışdır.

İbn əbu Hatim isə, Şəbib İbn Bəşirdən, o da İkrimədən rəvayət etmişdir ki, İbn Abbas bu ayə haqqında demişdir: “Minik heyvanı olan namazı onun üzərində, olmayan isə ayəq üstə qılır.” Həsən, Mucahid, Məkhul, Suddi, Hakəm, Malik, Əvzai, Səvri, Həsən İbn Salihdən də bənzər şəkildə rəvayət edilmişdi. Əlavə olaraq “Haraya dönərsə, başı ilə ima edər” demişlər. Sonra İbn əbi Hatim demişdir: “Bizə atam danışdı, bizə Əbu Qassan danışdı, bizə Davud yəni, İbn Uleyya danışdı, o da Mutarrifdən, o da Atiyyədən, o da Cabir İbn Abdullahdan nəql etmişdir ki, o demişdir: “Qılıncla vuruşma olduğu zaman üzün Haraya dönərsə dönsün başınla ima edərsən. Məhz Allah Təalanın “ayəq üstə və ya minik üzərində” buyurduğu budur.”

Həsən, Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Əta, Atiyyə, Hakəm, Həmmad və Qatadədən də bənzər şəkildə rəvayət edilmişdi.

İmam Əhməd bir izahında iki ordunun bir-biri ilə vuruş halında olarkən qorxu namazını tək rükət olaraq qılmasını söyləmişdir. Muslim, Əbu Davud, Nəsəi, İbn Macə və İbn Cəririn, Əbu Avanə əl-Vəddah İbn Abdullah əl-yaşkuridən rəvayət etdiyi hədis də bu mənadadır. Muslim ilə Nəsəidə bu əlavə vardır: və Eyyub İbn Aiz, ikisi də Bukeyr İbn əl-Axnəs əl-Kufidən, o da Mucahiddən, o da İbn Abbasdan belə rəvayət etmişdir: “Allah, namazı Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) dili ilə qeyri-səfər zamanı dörd, səfərdə isə, iki və qorxuda bir rükət olaraq fərz qılmışdır. Həsən Bəsri, Qatadə, Dəhhaq və digərləri də bu cür demişlər.

İbn Cərir demişdir: “Bizə İbn Bəşşar danışdı, bizə İbn Mehdi danışdı, o da Şöbədən dedi: “Hakəm, Həmmad və Qatadədən qılıncların bir-birinə girdiyi zaman qılınan qorxu namazı haqqında soruşdum. Onlar da: “Tək rükətdir” — dedilər.” Səvri də onlardan eyni şəkildə rəvayət etmişdir. yenə İbn Cərir demişdir: “Mənə Səid İbn Amr əs-Sukuni danışdı, bizə Baqiyya İbn Vəlid danışdı, bizə əl-Məsudi danışdı, bizə yəzid əl-Fəqir danışdı, o da Cabir İbn Abdullahdan nəql etdi ki, o belə demişdir: “Qorxu namazı tək rükətdir.” İbn Cərir də bu rəyi üstün hesab etmişdir.

Buxari demişdir: “Bölüm: “Qalaların mühasirə edildiyi və düşmənlə üz-üzə gəlindiyi zaman qılınan namaz.” Əvzai demişdir: “Əgər fəthə hazırlıq olarsa və namaz qılmaq mümkün olmazsa, onda hər kəs özü üçün ima ilə qılar. Əgər ima da edə bilməzlərsə, savaş sakitləşincəya qədər namazı yubadarlar. Arxayınlığa çıxdıqda, iki rükət qılarlar. Əgər bunu da edə bilməzlərsə, bir rükət və iki səcdə qılarlar. Əgər bunu da edə bilməzlərsə, təkbir gətirməkləri kifayət etməz və namazı arxayınlığa çıxıncayə qədər təxirə salarlar.” Məkhul da belə demişdir. Ənəs İbn Malik demişdir: “Mən, Tüstər qalasındakı savaşda hava açılan zaman iştirak edirdim. Ortalıq qarışmışdı. Düşmənlə savaş qızışdı. Namaz qıla bilmədilər. Biz də ancaq günəş qalxandan sonra qıldıq. Biz də o namazı qıldıq. Əbu Musa da bizimlə bərabər qıldı. Qalanı da fəth etdik.” Ənəs deyir: “O namaza görə dünya və içindəkiləri versələr də razı olmazdım.” Bu, Buxarinin ləfzidir. Sonra da bunu Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) Xəndək savaşında əsri günəş batana qədər təxirə salması ilə və ondan sonra Qurayza oğulları ilə savaşa hazırladığı əshabına: “Heç kim əsri Qurayza oğullarının torpağı xaricində qılmasın” hədisi ilə sübuta yetirmək istəmişdir. Onlardan bəziləri namaz vaxtı yolda olduqlarına görə, elə yolda da onu qıldılar və: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ancaq tez yeriməyinizi qəsd etdi” — dedilər. Bəziləri də namaz vaxtı girməsinə baxmayəraq günəş Qurayza torpağında batıncayə qədər qılmadılar. Hər iki tərəf də bir-birlərini buna görə qınamadılar. Bu da Buxarinin bu rəyi üstün hesab etməsini göstərir. Cumhur isə buna müxalifdir. Onlar qorxu namazını Nisə surəsində izah edildiyi və hədislərdə göstərildiyi kimi qılarlar. Çünki qorxu namazı Xəndək savaşına qədər icazəli olmamışdı və yalnız bundan sonra ona icazə verilmişdi. Bu da Əbu Səidin və digərlərinin hədisində açıq şəkildə göstərilmişdi. Məkhul, Əvzai və Buxari isə, buna belə cavab vermişlər: “Qorxu namazının bundan sonra şəriətdən edilməsi bunun icazəsinə maneə deyildir. Çünki bu az rast gəlinən bir vəziyyətdir. Onda bizim dediyimiz kimi qılmaq da icazəlidir. Çünki Ömərin zamanında Tüstərin fəthində elə edilmiş və buna da heç bir etiraz edilməmişdi.” Allah ən doğrusunu biləndir.

“Təhlükə sovuşduqda isə Allahı…. yad edin” yəni, namazınızı sizə əmr edildiyi kimi qılın: rükusunu, səcdəsini, qiyamını, oturuşunu, mütiliyini və sərhədlərini tam yerinə yetirin deməkdir. “Allahı, sizə bilmədiklərinizi necə öyrədibsə, o cür yad edin” yəni, sizə nemət verib sizi imana hidayət etdiyi və sizə dünya və axirətdə fayda verəcək şeyləri öyrətdiyi kimi. Ona şükür və zikrlə əvəzini verin deməkdir. Necə ki, qorxu namazından sonra belə deyilmişdir: “Təhlükə sizdən sovuşduqda isə, namazı (lazımi qaydada) qılın. Çünki namaz möminlərə müəyyən olunmuş vaxtlarda vacib edilmişdir.” (ən-Nisə, 103) Qorxu namazı və onun forması ilə əlaqədar hədislər Nisə surəsindəki “sən aralarında olduğun və onlara namaz qıldırdığın zaman…” ayəsində qeyd olunacaq.

238-ci ayənin təfsirinə bax.

Əksəriyyat bu ayənin bundan əvvəlki: “Sizlərdən ölənlərin qoyub getdiyi zövcələr dörd ay on gün gözləməlidirlər.” (Əl-Bəqərə, 234) ayəsi ilə nəsx edildiyini demişdir. Buxari demişdir: Bizə Üməyya, bizə yəzid İbn Züray, o da Həbibdən, o da İbn əbi Muleykədən rəvayət etdi ki, İbn Zubeyr demişdir: Osman İbn Əffana dedim: ”Sizlərdən ölən və zövcələr qoyub gedən kimsələr” ayəsini digər bir ayə nəsx edib. Niyə onu yazırsan və ya yerində saxlayırsan?” O da: “Qardaşımın oğlu, mən ondan heç bir şeyin yerini dəyişmirəm.” — dedi.

İbn Zubeyrin Osmana (radiyAllahu anh) dediyi bu ziddiyyatin mənası belədir: Bunun hökmü dörd ay on gün ayəsi ilə nəsx edilibsə, hökmünün ləğv edilməsi halında yazısının qalmasının hikməti nədir? Nəsx edildikdən sonra yazısının yerində qalması, hökmünün də davam etməsini ağıla gətirmirmi?  Əmir əl-möminin də ona cavab verdi ki, bu, şəriətə söykənən məsələdir. Mən onun Quranda mövcud olduğunu gördüm, gördüyüm kimi də yerində saxladım.

İbn əbi Hatim demişdir: Bizə Həsən İbn Muhamməd İbn Sabbah rəvayət etdi, bizə Həccac İbn Muhamməd, o da İbn Cureyc ilə Osman İbn Ətadan, o da Ətadan rəvayət etdi ki, İbn Abbas ”Sizlərdən ölən və (özündən sonra) zövcələr qoyub gedən kimsələr zövcələrinə bir ilin tamamınadək (evlərindən) çıxarılmamaq şərtilə baxılmasını vəziyyət etməlidirlər.” ayəsi haqqında demişdir: “Əri ölən qadının xərclərinin ödənilməsi və evdə saxlanılması bir il müddətinə idi. Miras ayəsi bunu nəsx etdi. Onlara ərin mirasından səkkizdə biri və ya dörddə biri verildi.” Sonra İbn əbi Hatim dedi: Əbu Musa əl-Əşari, İbn Zubeyr, Mucahid, İbrahim, Əta, Həsən, İkrimə, Qatadə, Dəhhaq, Zeyd İbn Əsləm, əs-Suddi, Muqatil İbn Həyyan, Əta əl-Xorasani, və Rəbi İbn Ənəsdən də bunun nəsx edilmiş olduğu rəvayət edilmişdi.

Əli İbn əbi Talhanın rəvayətində İbn Abbas demişdir: “Bir kişi ölərdisə və zövcəsi qalardısa, qadın ərinin  evində bir il müddətinə iddəsini gözləyardi və ona kişinin malından xərclik verilərdi. Sonra Allah Təala  “Sizlərdən ölənlərin qoyub getdiyi zövcələr dörd ay on gün gözləməlidirlər.”  (əl-Bəqərə, 234) ayəsini nazil etdi.”

Əri ölən qadının iddəsi məhz budur. yalnız hamilə olması istisnadır. Belə ki, onun iddəsi  bətnində daşıdığını yerə qoymasıdır. O buyurur: “Əgər sizin övladınız yoxdursa, vəziyyətiniz yerinə yetirildikdən və ya borcunuz ödənildikdən sonra, qoyub getdiyiniz (malın) dörddə bir hissəsi zövcələrinizə çatır. yox əgər övladınız varsa, onda qoyub getdiyiniz (malın) səkkizdə bir hissəsi onlara çatır.” (ən-Nisə, 12) Beləcə də qadının mirasını bəyan etdi. Vəziyyət və xərclərini isə tərk etdi.

O dedi: Mucahid, Həsən, İkrimə, Qatadə, Dəhhaq, Rəbi və Muqatil İbn Həyyandan: “Onu, “dörd ay on gün” ayəsi nəsx etdi” – dedikləri rəvayət edilmişdi.

O dedi: Səid İbn Müseyyabdən də: “Onu Əl-Əhzabdakı “Ey iman gətirənlər! Əgər mömin qadınlarla evlənsəniz,” (Əl-Əhzab, 49) ayəsi nəsx etdi” – dediyi rəvayət edilir.

Mən də deyirəm ki, Muqatil ilə Qatadədən, onun miras ayəsi ilə nəsx edildiyi rəvayət edilmişdi.

Buxari demişdir: Bizə İshaq İbn Rahaveyh danışdı, bizə Rəhv danışdı, bizə Şibl danışdı, o da İbn əbu Nəcihdən, o da Mucahiddən “Sizlərdən ölən və (özündən sonra) zövcələr qoyub gedən kimsələr“ ayəsi haqqında belə dediyini rəvayət etmişdir: Bu iddə? qadının ərinin ailə üzvləri yanında gözlənilirdi və o, vacib idi. Allah Təala bu haqda aşağıdakı ayəni endirdi:  “Sizlərdən ölən və (özündən sonra) zövcələr qoyub gedən kimsələr zövcələrinə bir ilin tamamınadək (evlərindən) çıxarılmamaq şərtilə baxılmasını vəziyyət etməlidirlər. Əgər onlar (öz istəkləri ilə) çıxıb getsələr, (şəriətə) müvafiq qayda üzrə özləri barəsində etdiklərinə görə sizə günah gəlməz.” Allah Təala yeddi ay iyirmi günü, qadının ili tamamlaması üçün vəziyyət formasında etdi. Qadın istəsə vəziyyət edilən yerdə qalar, istəsə də çıxıb gedərdi. Məhz “çıxarılmamaq şərti ilə, Əgər onlar (öz istəkləri ilə) çıxıb getsələr, sizə günah gəlməz.” buyurduğu budur. İddə əvvəllər olduğu kimi qadına vacib idi. Mucahid (rahiməhullah) belə bir iddia etmişdir. Ətadan rəvayət edilir ki, İbn Abbas da: “Bu ayə, onun ailəsinin yanında gözlədiyi iddəsini nəsx etdi. İstədiyi yerdə iddəsini gözləya bilər.” — demişdir. Bu Allah təalənin “çıxarılmamaq şərti ilə” kəlamıdır. Əta demişdir: “Qadın istəsə ailəsinin yanında iddəsini gözləyar və vəziyyət edildiyi yerdə qalar, istəsə də çıxıb gedər. Çünki Allah Təala buyurur: “Özləri barəsində etdiklərinə görə sizə günah gəlməz.”

Əta demişdir: “Sonra da  miras ayəsi gəldi, ərin evində iddə gözləməni nəsx etdi. Bundan sonra qadın istədiyi yerdə iddə gözləya bilərdi. Onun evlə təmininə ehtiyac qalmadı.”

Sonra Buxari, İbn Abbasdan  yuxarıda qeyd edilən rəvayətin oxşarını sənədlə nəql etmişdir.

Mucahid və Ətanın dəstəklədiyi bu rəya əsasən, həmin ayə bir il iddə gözləmənin vacibliyinə dəlalət etmir. Cumhur da belə güman etmişdir. Bu, iddənin bir il vacib olduğunu göstərmədiyi üçün dörd ay on gün ilə nəsx edilə bilməz. Ayə yalnız qadınlara istədikləri halda, ölümündən sonra ərlərinin evində tam bir il iddə gözləmələrini vəziyyət etmişdir.  Buna görə də “Ölən və (özündən sonra) zövcələr qoyub gedən kimsələr vəziyyət etməlidirlər.” buyurmuşdur. yəni, Allah sizə onlar üçün bunu etmənizi tövsiya edir. “Allah övladlarınız haqqında sizə (belə) tövsiya edir.” (ən-Nisə, 11) ayəsində buyurulan da belədir.

“Vasiyyatən minAllah” (ən-Nisə, 12) kəlamı “fəltusu bihinnə vasiyyatən” mənasında nəsb olunub, deyilmişdir. Digərləri də mərfu olaraq “Vasiyyatun” oxuyaraq, “kutubə aleykum vasiyyatun” mənasında olduğunu demişlər. İbn Cərir də bunu üstün hesab etmişdir. Buna görə də qadınlara mane olmaq olmaz. Çünki Allah Təala “çıxarılmamaq şərti ilə” buyurmuşdur. Amma iddələrini dörd ay on günlə sona çatdırarlarsa və yaxud bətnlərindəki yükü yerə qoyarlarsa, o evdən çıxmağa və ya köçməya qərar versələr buna mane olmaq olmaz. Çünki Allah Təala “Əgər onlar (öz istəkləri ilə) çıxıb getsələr, (şəriətə) müvafiq qayda üzrə özləri barəsində etdiklərinə görə sizə günah gəlməz” buyurmuşdur. Bu rəyin bir izahı vardır.Cümlənin ahəngi də bu mənadadı. Bunu içərisində imam Əbu Abbas İbn Teymiyyənin də olduğu bir qrup alim üstün hesab etmişdir. İçərisində şeyx Əbu Ömər İbn Abdulbərr də olan başqa bir qrup alimlər isə bunu rədd etmişlər.

Əta və onun bu sözünün ardınca gedənlər, “miras ayəsi ilə nəsx edilmişdir” — demişlər. Əgər onlar, dörd ay on gündən artığını demək istəyirlərsə, qəbuldur. Əgər “Dörd ay on gün ərin evində oturma ölünün vəziyyətində vacib deyildir” demək istəyirlərsə, bu fikir imamlar arasında ixtilaflıdır. Bunların hər ikisi də Şafinin rahiməhullah rəyidir. Onlar ərin evində qalmanın vacib olduğuna, İmam Malikin öz “Muvatta” əsərində Sad İbn İshaq İbn Kab İbn Ucrədən, o da bibisi Zeynəb bint Kab İbn Ucradan rəvayət etdiyi hədisi dəlil gətirmişlər. Belə ki, Əbu Səid əl-Xudrinin  bacısı Fürəyah bint Məlik İbn Sinən (radiyAllahu anhumə) rəvayət etmişdir ki, o, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi vəslləm) yanına gəlmiş və ondan öz ata evi olan Xudrəh oğullarının evində iddə gözləmək istədiyini soruşmuşdu. Buna səbəb, qaçmış kölələri axtarmağa çıxan ərini, Qudum adlı yerə çatdıqda, həmin qulların öldürməsi olmuşdur. Özü danışır ki, Rəsulullaha ((salləllahu aleyhi və səlləm) ə) Bəni Xudrahdakı ailəsinin yanına qayıtmaq istədiyini soruşdu. Ona: “Ərim mənə nə malik olduğu bir evi, nə də xərclik bir şeyi qoymadı.” — dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) da: “Olar” — dedi. Qadın danışır ki, qayıdıb hücrəmin qənşərinə gəldikdə, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) və ya əmr etdiyi bir nəfər mənə səslənib: “Necə demişdin?” – soruşdu. Mən də ərimin başına gələnləri təzədən ona danışdım. Mənə: “İddən bitənə qədər evində qal” — buyurdu. Mən də orada dörd ay on gün iddə gözlədim. Osman İbn Əffan xəlifə olduqda bu haqda məndən soruşdu. Mən də ona danışdım. O da bunu qəbul edib tətbiq etdi.” Əbu Davud, Tirmizi, və Nəsəi də bunu Malikin hədisi olaraq belə rəvayət etmişlər. Onu həm də Nəsai ilə İbn Macə də müxtəlif yollarla Sad İbn İshaqdan eyni şəkildə rəvayət etmişlər. Tirmizi: “Həsən səhihdir” — demişdir.

“Boşanmış qadınlara (şəriətə) müvafiq qayda üzrə yaxşılıq etmək lazımdır. (Bu,) müttəqilər üçün bir borcdur.” Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm demişdir: “Onlara (şəriətə )müvafiq qayda üzrə yaxşılıq edin. (Bu isə) yaxşılıq edənlər üçün bir borcdur.” (əl-Bəqərə, 236) ayəsi endikdə bir kişi: “Əgər istəsəm yaxşılıq edərəm, istəsəm də etmərəm” — dedi. Bu haqda Allah Təala: “Boşanmış qadınlara (şəriətə) müvafiq qayda üzrə yaxşılıq etmək lazımdır. (Bu,) müttəqilər üçün bir borcdur.” ayəsini nazil etdi. “Mehri müəyyən olan və müəyyən olmayan və ya yaxınlıq etmədən boşanan və ya yaxınlıqdan sonra boşanan bütün qadınlar üçün qarşılıq olaraq bir şey vermək vacibdir” deyan alimlər bu ayəni dəlil göstərmişlər. Şafi rahiməhullah, Səid İbn Musəyyab və digər sələflər də bunu üstün rəy hesab etmişlər. İbn Cərir də bunu tərcih etmişdir. Onu ümumi olaraq vacib hesab etməyən alimlər isə,  bu ayənin məfhumu ilə onun təxsis edilməsi fikrini irəli sürmüşlər: “yaxınlıq etmədiyiniz və mehrini təyin etmədiyiniz qadınları boşasanız, sizə heç bir günah gəlməz. Onlara (şəriətə )müvafiq qayda üzrə yaxşılıq edin. Varlı öz imkanı daxilində, kasıb da öz imkanı daxilində (yaxşılıq etməlidir). (Bu isə) yaxşılıq edənlər üçün bir borcdur.”  (əl-Bəqərə, 236) Birincilər isə, buna belə cavab vermişlər: “Bu, ümuminin bəzi maddələrinin zikri kimidir, məşhur və açıq bir rəya görə bunda təxsis yoxdur.” Allah ən doğrusunu biləndir.

“Allah Öz ayələrini sizə belə bəyan edir” yəni, sizə əmr etdiyi və qadağan etdiyi, bəyan və izah etdiyi şeyləri, halal və haram etdiklərini, fərzlərini və məhdudiyyatlərini sizə belə bəyan edər. Onu möhtac olacağınız zamanda ümumi ifadədə saxlamaz, açıqlayər və aydınlaşdırır, deməkdir. “Bəlkə başa düşəsiniz” yəni, anlayər və yaxşıca düşünəsiniz, deməkdir.

 

240-cı ayənin təfsirinə bax.

240-cı ayənin təfsirinə bax.

İbn Abbasın rəvayətinə görə onlar dörd min idilər. Ondan, səkkiz min olduqları da rəvayət edilmişdir. Əbu Salih demişdir: Doqquz min nəfər idilər. İbn Abbasdan qırx min olduqları da rəvayət edilmişdir. Vəhb İbn Münəbbih ilə Əbu Malik otuz mindən artıq olduqlarını demişlər. İbn Əbu Hatim, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Onlar, Davardan adlanan bir əyalətdən idilər.” Suddi ilə Əbu Salih də belə demişlər. Sonuncu onların Vasit tərəfdən olduğunu əlavə etmişdir. Səid İbn Əbdüləziz: “Əzəriat tayfasından idilər.” — demişdir. İbn Cureyc də Ətadan: “Bu bir məsəldir” — dediyini nəql etmişdir. Əli İbn Asim də demişdir: “Vasitdən bir fərsəx məsafədə olan Davardan tayfasından idilər.”

Vəki İbn Cərrah təfsirində demişdir: Bizə Sufyan xəbər verdi, o da Meysərə İbn Həbib ən-Nəhdidən, o da Minhal İbn Amr əl-Əsədidən,  o da Səid İbn Cubeyrdən, İbn Abbasın “yurdlarından didərgin düşən minlərlə ölümdən qorunanları görmədinmi?” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: “Onlar dörd min nəfər idilər. Taundan qaçmaq üçün çıxdılar və “Ölüm olmayan yerə gedək” — dedilər. Filan yerə çatdıqda, Allah onlara: “Ölün” — dedi, onlar da öldülər. yanlarından Peyğəmbərlərdən biri keçirdi və Allaha onları diriltməsi üçün dua etdi. Allah da onları diriltdi. Əziz və Cəlil olan Allahın “yurdlarından didərgin düşən minlərlə ölümdən qorunanları görmədinmi?” dediyi budur.

Sələfdən əksəriyyati demişlər: “Bu tayfa, İsrail oğulları vaxtında bir şəhərin sakinləri idi. Şəhərin havası onlara uyğun olmadı, şiddətli vəbayə tutuldular. Ölümdən qorxaraq oradan çıxdılar. Səhrayə qaçdılar. Geniş bir dərəya düşdülər. Dərənin iki başını da doldurdular. Allah onlara iki mələk göndərdi. Biri dərənin aşağısında, biri də yuxarısında durdu. Onlara bir dəfə çığırdılar, onların hamısı bir kişinin öldüyü kimi həlak oldular. Çuxurlara atıldılar və üzərilərinə divarlar və qəbirlər salındı. Çürüyüb dağılıb parça-parça oldular. Uzun müddətdən sonra İsrail oğullarından olan Hizqil Peyğəmbər onların yanından keçəndə Allahdan onun əli ilə onları diriltməsini istədi. Allah da bunu qəbul etdi və ona: “Ey çürümüş sümüklər, Allah sizə toplanmağı əmr edir.” – deməsini əmr etdi. Hər cəsədin sümükləri bir-birinə toplaşdı. Sonra onlara yenə əmr etdi və o belə harayladı: “Ey sümüklər! Allah sizə ət, əzələ və dəri geyinməyinizi əmr edir.” Bu da baş verdi. O bunu öz gözləri ilə görürdü. Sonra: “Ey ruhlar, Allah sizə hərənizin öz cəsədinə geri dönüb onu canlandırmasını əmr edir” — haraylamasını əmr etdi. Onlar da dirildilər. Allah onları uzun yuxudan oyandırdı. Onlar “Subhanəkə, Allahummə Rabbanə va bihəmdikə, Lə iləhə illə əntə” deyarək qalxdılar.

Onların dirilməsində həm ibrət və həm də qiyamət günü cismani dirilmə olmasına qəti dəlil vardır. Buna görə də Allah buyurur: “Allah insanlara qarşı lütfkardır”. yəni, onlara göstərdiyi bu açıq ayələrdə, danılmaz sübutlarda və qəti dəlillərdə, deməkdir. “Lakin insanların əksəriyyati şükür etmir” yəni, Allahın onlara din və dünyalarında verdiyi nemətlərə şükür etməzlər.

Bu qissədə qədərdən qaçmağın faydasız olduğuna dəlil vardır. Allahdan, Onun Özünə qaçmaqdan başqa yer yoxdur. Çünki onlar daha çox yaşamaq arzusu ilə vəbadan qaçaraq yurdlarını tərk etdilər. Aqibətləri isə, qəsdlərinin tam tərsi oldu. Ölüm onları bir anın içində haqladı.

İmam Əhmədin rəvayət etdiyi hədis də,  elə bu qəbildəndir: Bizə İshaq İbn İsa xəbər verdi, bizə Malik ilə Abdurrəzzaq xəbər verdilər, bizə Mamər xəbər verdi, ikisi də Zuhridən, o da Əbdülhəmid İbn Abdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləm İbn Xəttabdan, o da Abdullah İbn Haris İbn Nofəldən, o da Abdullah İbn Abbasdan nəql etdi ki, Ömər İbn Xəttab, Şama tərəf səfərə çıxdı. Sərğ mövqeyinə çatanda ordu başçıları olan Abdullah İbn Cərrah və dostları onu qarşıladılar və Şamda vəbanın yayılmasını xəbər verdilər. Sonra hədisi danışdı. Abdullah İbn Auf gəldi. Bəzi işlərinə görə orada yox idi. O dedi: Məndə bu barədə bir bilgi var. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitdim: “Əgər bir yerdə vəba yayılsa və siz də orada olsanız, ondan qaçaraq oradan çıxmayın və əgər bir yerdə vəba olduğunu bilsəniz orayə getməyin.” Ömər Allaha həmd etdi və geri döndü.”

Buxari və Muslim bunu İki Səhihdə Zuhrinin hədisindən təxric etmişlər.

Bir hissəsini nəql edən başqa bir yol:

Əhməd demişdir: Bizə Həccac ilə yəzid əl-Ammi danışdı, ikisi də bizə İbn əbi Zib xəbər verdi dedilər, o da Zuhridən, o da Səlimdən, o da Abdullah İbn Amir İbn Rabiadan nəql etdi ki, Abdurrəhman İbn Auf, Ömər Şamda olarkən ona Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bu xəbəri çatdırdı: “Bu xəstəlik sizdən əvvəlki ümmətlərin əzab edildiyi bir xəstəlikdir. Bir yerdə olduğunu eşitsəniz ora getməyin, sizin olduğunuz yerdə çıxsa qaçaraq oradan çıxmayın.” Dedi: “Ömər bunu eşidib Şamdan geri qayıtdı.”

Bunu iki Səhihdə Malikdən, o da Zuhridən bu şəkildə təxric etmişlər.

“Allah yolunda vuruşun və bilin ki, Allah Eşidəndir, Biləndir!” yəni, necə ki, qədərdən qaçmağın faydası yoxdur, cihaddan da qaçmağın və uzaq dayənmağın heç bir faydası yoxdur. O, əcəli nə yaxınlaşdıra bilər, nə də uzaqlaşdıra bilməz. Əksinə əcəl qaçılmazdır. Ruzi isə bölünmüşdür. Bu, qədər qanunudur. Ona nə əlavə edilər, nə də əskildər. Necə ki, Allah təalə buyurur: “Oturub öz qardaşları barəsində: “Əgər onlar bizə qulaq asmış olsaydılar, öldürülməzdilər”– söyləyanlərə de: “Əgər doğru danışırsınızsa, onda ölümü özünüzdən uzaqlaşdırın!” (Ali İmran, 168), “Ey Rəbbimiz! Vuruşmağı nə üçün bizə vacib etdin? Nə olardı ki, bizə yaxın vaxtadək möhlət verəydin!”– dedilər. De: “Dünyanın ləzzəti azdır. Müttəqilər üçün isə axirət daha xeyirlidir. Sizə xurma çərdəyindəki tel qədər belə haqsızlıq edilməz”. Harada olursunuzsa olun, ölüm sizi haqlayəcaq”. (Nisə, 77-78)

Bizə rəvayət edildi ki, orduların başçısı, əsgərlərin öndəri, İslam yurdunun hamisi, Allahın düşmənlərinə çəkilən qılıncı Əbu Suleyman Xalid İbn Valid (radiyAllahu ənh) ölüm halında demişdir: “Filan filan döyüşlərdə iştirak etdim. Bədənimdə ox və ya qılınc yarası olmayan yer yoxdur, mən isə dəvə kimi yatağımda ölürəm. Qorxaqların gözünə yuxu getməsin.” yəni, o döyüşdə ölmədiyi üçün heyfsilənir. yataqda öldüyündən kədərlənir.

“Kim Allaha gözəl bir borc versə, O da onun üçün daha çox artırar. Allah azaldar, artırar” Allah Təala qullarını Allah yolunda xərcləməya təşviq edir. Allah Təala bu ayəni dəyarli Kitabının bir çox yerlərində təkrar etmişdir. Nazil olma ilə bağlı hədisdə Allah Təala buyurur: “yoxsul və haqsız olmayana kim borc verəcək?”

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Həsən İbn Ərafa danışdı, bizə Xələf İbn Xalifə danışdı, o da Humeyd əl-Əracdan, o da Abdullah İbn əl-Harisdən nəql etdi ki, Abdullah İbn Məsud demişdir: “Kim Allaha gözəl bir borc versə, O da onun üçün daha çox artırar. Allah azaldar, artırar” ayəsi nazil olanda Əbudəhdah əl-Ənsari soruşdu: “Ey Rəsulullah, Allah bizdən borc istəyir?” O dedi: “Bəli, ey Əbudəhdah.” O dedi: “Ey Rəsulullah, əlini mənə uzat.” O da uzatdı. O dedi: “Mən, Əziz və Cəlil olan Allaha xurma bağçamı borc verdim.” İbn Məsud deyir ki, onun bağçasında altı yüz xurma ağacı vardır. Zövcəsi Ummudəhdəh və ailəsi içində idi. Əbudəhdah gəldi və zövcəsinə dedi: “Ey Dəhdəhin anası.” O da dedi: “Buyur.” O da cavab verdi: “Çıxın, mən onu Əziz və Cəlil olan Rəbbimə borc verdim.”

Bunu İbn Mərdəveyh, Əbdurrəhman İbn Zeyd İbn Əsləmdən, o da atasından, o da Ömərdən mərfu olaraq oxşar şəkildə rəvayət etmişdir.

“Gözəl bir borc” Ömərdən və digər sələflərdən, Allah yolunda xərcləmək olduğu rəvayət edilmişdi. Ailə üçün xərclənən olması da deyilmişdir. Buna təsbih və təqdis deyanlər də vardır.

“O da onun üçün daha çox artırar” necə ki, bu ayədə deyilir: “Mallarını Allah yolunda xərcləyanlərin məsəli yeddi sünbül verən bir toxumun məsəlinə bənzəyir ki, sünbüllərin hər birində yüz ədəd dən vardır. Allah dilədiyinə artırar. Allah Əhatə edəndir, Biləndir.” (əl-Bəqərə, 261). İzahı irəlidə gələcək.

İmam Əhməd demişdir: Bizə yəzid danışdı, bizə Mubarak İbn Fədalə xəbər verdi, o da Əli İbn Zeyddən, o da Əbu Osman ən-Nəhdidən nəql etdi ki, o belə deyir: Əbu Hureyrənin yanına gəldim və ona dedim: “Mənə çatdığına görə bir yaxşılıq bir milyona bərabərdir” — demisən. O dedi: “Səni bunda təəccübləndirən nədir? Mən, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) eşitdim ki, o buyurur: “Allah Təala bir yaxşılığı iki milyon dəfə artırar.” Bu qərib hədisdir. Əli İbn Zeyd İbn Cədan munkər hədis ravisidir.

Amma İbn Əbu Hatim bunu başqa yolla rəvayət edib demişdir: Bizə Əbu Xallad Suleyman İbn Xallad əl-Muəddib danışdı, bizə yunus İbn Muhəmməd əl-Muəddib danışdı, bizə Muhəmməd İbn Uqbə ər-Rifai danışdı, o da Ziyad əl-Cəssasdan, o da Əbu Osman ən-Nəhdidən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Əbu Hureyrənin yanında məndən çox oturan yox idi. Bir gün Həccə gəldi. Mən də ondan sonra gəldim. Gördüm ki, Bəsrəlilər ondan belə bir hədis rəvayət edirlər: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitdim: “Allah bir yaxşılığı bir milyon dəfə artırar.” Mən də dedim, ayıb olsun sizə, Allaha and olsun ki, məndən çox Əbu Hureyrə ilə oturan yoxdur, heç mən bu hədisi eşitməmişəm. Deyir ki, onun həccə getdiyini eşitdim və ona çatmaq üçün miniyimə mindim. Hədisi soruşmaq üçün məndə həccə getdim. Ona çatıb soruşdum: “Ey Əbu Hureyrə, Bəsrəlilərin səndən danışdıqları hədis nədir?” O dedi: “O nədir?” Mən dedim: “Onlar iddia edilər ki, sən: “Allahın bir yaxşılığı bir milyon dəfə artırar” – deyirsən. O da dedi: “Ey Osmanın atası, səni bunda təəccübləndirən nədir? Allah buyurur: “Kim Allaha gözəl bir borc versə, O da onun üçün daha çox artırar. Allah azaldar, artırar” və buyurur: “Dünya malı axirətlə nisbətdə olduqca azdır” (ət-Tövbə, 38). Nəfsim əlində olana and olsun ki, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitdim: “Allah bir yaxşılığı iki milyon dəfə artırar.”

Tirmizi və digərlərinin Amr İbn Dinardan, o da Səlimdən, o da Abdullah İbn Ömər İbn Xəttabdan rəvayət etdiyi bu hədis də eyni mənadadır: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Kim bir bazara girərkən “Lə iləhə illəllahu vahdəhu lə şərikələh, ləhul mülkü və ləhul həmdu və huvə alə kulli şeyin qadir” desə, Allah ona bir milyon savab yazar və bir milyon günahını silər.”

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Əbu Zura danışdı, bizə İsmayıl İbn İbrahim İbn Bəssam danışdı, bizə Əbu İsmayıl əl-Muəddib danışdı, o da İsa İbn əl-Musəyyabdən, o da Nəfidən, o da İbn Ömərdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Mallarını Allah yolunda xərcləyanlərin məsəli yeddi sünbül verən bir toxumun məsəlinə bənzəyir ki, sünbüllərin hər birində yüz ədəd dən vardır. Allah dilədiyinə artırar. Allah Əhatə edəndir, Biləndir” (əl-Bəqərə, 261) ayəsi nazil olanda Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Ey Rəbbim, ümmətimi artır.” Bundan sonra “Kim Allaha gözəl bir borc versə, O da onun üçün daha çox artırar. Allah azaldar, artırar” ayəsi nazil oldu. O da dedi: “Ey Rəbbim, ümmətimi artır.” Sonra da “Səbr edənlərin mükafatları hesabsız verilir” (Zumər, 10) ayəsi endi.

yenə İbn Əbu Hatim rəvayət etmişdir ki, Kab əl-Əhbərin yanına bir nəfər gəldi və dedi: Mən bir kişidən eşitdim ki, o dedi: “Kim əl-İxlas surəsini bir dəfə oxusa, Allah onun üçün cənnətdə mirvari və yaqutdan 10 milyon otaq salar.” Buna inanaqmı? O da dedi: “Bəli, buna təəccübləndin?” O dedi: “Bəli, iyirmi milyon, otuz milyon və sayını yalnız Allah biləcəyi qədər edər. Və bu ayəni oxudu “Kim Allaha gözəl bir borc versə, O da onun üçün daha çox artırar. Allah azaldar, artırar” və dedi: “Allahın çox dediyi sayılmaz.”

“Allah azaldar, artırar” yəni, Allah yolunda xərcləyin, narahat olmayın, Allah ruzi verəndir. İstədiyinin ruzisini azaldar, istədiyinin ruzisini artırar. Bu işdə üstün Hikmət Onundur. “Siz Ona qaytarılacaqsınız” yəni qiyamət günündə, deməkdir.

243-cü ayənin təfsirinə bax.

243-cü ayənin təfsirinə bax.

Abdurrazzaq, Mamərdən nəql etdi ki, Qatadə demişdir: “Bu Peyğəmbər yuşa İbn Nundur.” İbn Cərir demişdir: “İbn Əfrasim İbn yusuf İbn yaqubdur.” Bu rəy doğruluqdan uzaqdır. Çünki bu, Musadan xeyli zaman sonra olmuşdur. Davud (əleyhissalam) zamanında həyata keçmişdir. Necə ki, bu qissədə izah edilmişdir. Davud ilə Musa arasında isə min ilə yaxın zaman vardır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Suddi də: “O, Şəmundur” — demişdir. Mucahid də: “O, Şəmvildir (əleyhissalam)” — demişdir. Muhəmməd İbn İshaq da, Vəhb İbn Munəbbihdən nəql edərək belə demişdir: “O, Şəmvil İbn Bali İbn Alqamə İbn Turham İbn İlihu İbn Təhva İbn Suf İbn Əlqamə İbn Mahəs İbn Amrsa İbn İzriya İbn Sufneynh İbn Əlqamə İbn əbi yais İbn Qarun İbn yashər İbn Qahəs İbn Lavi İbn yaqub İbn İshaq İbn İbrahim Xəlildir.”

Vəhb İbn Münəbbih və digərləri də belə demişlər: “İsrail oğulları Musadan (aleyhissalam) sonra bir zaman doğru yolda idilər. Sonra bəzi hadisələr baş verdi ki, ondan sonra bəziləri bütlərə sitayiş etdilər. Öz aralarından mütəmadi Peyğəmbərlər çıxıb onlara yaxşılığı əmr edib pisliklərdən çəkindirirdilər. Onları Tövratın yoluna yönəldirdilər. Sonunda etdiklərini etdilər. Allah da onlara düşmənlərini düçar etdi. Onlardan çox adamı öldürdü və bir neçəsini əsir etdilər. Onlardan bir çox ölkələri aldılar. Onlarla kim döyüşərsə məğlub olardu. Çünki yanlarında Tövrat ilə qədim zamandan qalma sandıq var idi. Bu da köhnə atalarından Musaya (əleyhissalam) miras qalmışdı. Fəqət onlar uzun müddətli azqınlığa düşdükdə bir döyüşdə düşmənlər bunu onlardan aldılar. Tövratı ələ keçirdilər. Onu əzbərləyan az adam qaldı. Qəbilələrdə Peyğəmbərlik kəsildi. Peyğəmbər nəslindən olan Levilərdə ancaq hamilə bir qadın var idi. Əri öldürülmüşdü. Onu götürüb bir evdə həbs etdilər. Bəlkə Allah bir oğlan uşağı verər ki, bu da Peyğəmbər olar deya onu öz himayələri altına aldılar. Qadın da özünə bir oğlan uşağı verilməsi üçün Allaha dayənmadan yalvardı. Allah da onun yalvarışını eşitdi və ona bir oğlan uşağı bəxş etdi. Qadın da ona Şəmvil yəni, Allah eşitdi  adını verdi.”

Bəziləri də: “Ona Şəmun adını verdi ki, bunun da mənası eynidir. O uşaq aralarında böyüyüb boya başa çatdı. Allah onu gözəl bir bitki kimi böyütdü. Uşaq Peyğəmbərlik yaşına çatanda Allah ona vəhy etdi. Allaha və onun təkliyinə dəvət etməsini əmr etdi. O, da İsrail oğullarını dəvət etdi. Onlar da ondan özü ilə birlikdə savaşacaq bir hökmdar təyin etməsini istədilər. Çünki aralarından hökmdar da çıxmırdı.

Peyğəmbərləri onlara: “Allah sizə bir hökmdar verərsə savaşdan qaçmayın və onu məsuliyyatini yerinə yetirin” — dedi. Onlar da: “Allah yolunda niyə döyüşməyak ki? yurdlarımızdan çıxarılmış və oğullarımızdan uzaqlaşdırılmış vəziyyətdəyik. yəni, ölkəmiz əlimizdən alınmış, övladlarımız əsir edilmişdir” dedilər. Allah Təala da “Vuruşmaq onlara vacib edildikdə isə onlardan az bir qismi istisna olmaqla (hamısı döyüşdən) üz çevirdilər. Allah zalımları tanıyır”  buyurdu. yəni, verdikləri sözü yerinə yetirməyarək cihaddan üz çevirdilər. Allah da onları tanıyır.

Yəni Peyğəmbərlərindən özlərinə bir hökmdar təyin etməsini istəyincə, o da Talutu bu işə vəzifələndirdi. O, onların hökmdar sülaləsindən deyil, əsgərlərindən biri idi. Çünki hökmdarlıq yahuda sülaləsində idi. Bu da o qəbilədən deyildi. Buna görə də: “O necə bizim üzərimizə mülk sahibi bilər ki?” — dedilər. yəni, bizə necə başçı olar deməkdir. “biz mülk sahibliyinə ondan daha çox layiqik və ona heç böyük var-dövlət də verilməmişdir” dedilər. yəni “o, bunlarla yanaşı həm də kasıbdır deya hökmdarlıq onun ola bilməz” dedilər. Bəziləri onun cuvar olduğunu demişdilər. Dabbaq idi deyanlər də olmuşdur. Beləcə Peyğəmbərlərinə etiraz və inad etdilər. Onlara yaraşan isə itaət etmək və gözəl söz söyləmək idi. Sonra Peyğəmbər onlara belə cavab verdi: “Allah sizin üzərinizə onu seçdi,” yəni aranızdan onu sizə tərcih etdi. Allah isə onu sizdən daha yaxşı bilir. Peyğəmbər deyirdi ki: “Onu təyin edən mən deyiləm. Siz məndən istəyincə Allah da onu seçməyimi mənə əmr etdi.” “elm və bədəncə onun gücünü artırdı” yəni o, bununla yanaşı sizdən daha bilikli, sizdən daha əsilli və sizdən daha gözəgəlimlidir. Müharibə zamanı daha qüvvətli və daha biliklidir. Onu sizdən daha yaxşı yerinə yetirir. Buradan bu məna hasil olur ki, hökmdar bilikli, gözəgəlimli, bədən və ruh baxımından güclü olmalıdır. Sonra belə dedi: “Allah Öz mülkünü istədiyi kəsə verir” yəni O, istədiyini edən hakimdir. Etdiyindən hesaba çəkilməz lakin insanlar isə hesaba çəkilərlər. Çünki Allah elm və hikmət sahibidir. Xalqına qarşı mərhəmətlidir. Buna görə də “Allah (hər şeyi) Əhatəedəndir, Biləndir” demişdir. yəni onun lütfü genişdir. Rəhmətini dilədiyinə bəxş edər. Hökmdarlığa layiq olub olmayanı çox yaxşı bilir.

Peyğəmbərləri onlara dedi: Talutun mülkünün bərəkətinin əlaməti, sizdən alınan sandığı sizə geri qaytarmasıdır. “Onun içərisində Rəbbinizdən bir təskinlik vardır” Deyilir ki, onun mənası, təmkin və cəlaldır.

Abdurrəzzaq demişdir: Mamərdən, o da Qatadədən: “Onun içərisində təskinlik vardır” yəni, təmkin vardır — demişdir. Rəbi də: Rəhmət vardır — demişdir. Əl-Əhfi də, İbn Abbasdan belə rəvayət etmişdir.

İbn Cureyc  demişdir: Ətadan “Onun içərisində Rəbbinizdən bir təskinlik vardır” kəlamı haqqında soruşdum, o da: “Allahın bildiyiniz və hüzur tapdığınız ayələridir” — dedi.

Belə də deyilmişdir: “Təskinlik qızıldan bir ləyan idi, içərisində Peyğəmbərlərin qəlbləri yuyulurdu. Allah onu Musaya (əleyhissalam) verdi, o da içərisinə Tövrat lövhələri qoydu.” Bunu Suddi, Əbu Malikdən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir.

Sufyan Səvri demişdir: Sələmə İbn Kuheyldən, o da Əbu Ahvasdan, o da Əlidən (radiyAllahu anh) onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Təskinlik, insan üzü kimi üzü olan bir şeydir. Sonra isə o uğultulu bir küləkdir.

İbn Cərir demişdir: Mənə əl-Musənna danışdı, bizə Əbu Davud danışdı, bizə Şubə, Həmmad İbn Sələmə və Əbu Əhvas danışdı, hamısı da Simakdan, o da Xalid İbn  Ararədən rəvayət etdi ki, Əli (radiyAllahu anh) demişdir: “Təskinlik qıvrılaraq əsən bir küləkdir, onun iki başı vardır.” Mucahid də: “Onun iki qanadı və bir quyruğu vardır” — demişdir.

Muhamməd İbn İshaq demişdir: Vəhb İbn Münəbbihdən onun belə dediyi nəql edilir: Təskinlik, ölü bir pişik başı idi, tabutun içində pişik kimi mırıldayənda, qələbənin yaxın olduğuna inanardılar, ardından da fəth gələrdi.

Əbdurrəzzaq demişdir: Bizə Bəkkar İbn Abdullah xəbər verdi ki, o, Vəhb İbn Münəbbihdən onun belə dediyini eşitmişdir: Təskinlik, Allahdan bir ruh idi. O, danışardı. Hər hansı bir şeydə ixtilaf edildiyi zaman daNisərdı. Onlara nəyi istəsələr bəyan edərək, xəbər verərdi.

“Musanın ailəsindən və Harunun ailəsindən qalan (bəzi) şeylər vardır.” İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Musənna danışdı, bizə Əbu Vəlid danışdı, bizə Həmmad danışdı, o da Davud İbn Əbi Hinddən, o da İkrimədən rəvayət edir ki,  İbn Abbas “Musanın ailəsindən və Harunun ailəsindən qalan (bəzi) şeylər vardır” ayəsi haqqında “Musanın əsası və Tövratın lövhələrinin qırıntıları” demişdir. Qatadə, Suddi, Rəbi İbn Ənəs və İkrimə də belə demişlər. Sonuncusu: ”Tövrat da vardır” cümləsini əlavə etmişdir.

Əbu Saleh “… qalan (bəzi) şeylər vardır. “ kəlamı haqqında “yəni, Musanın əsası, Harunun əsası, Tövratdan iki lövhə və qüdrət halvası” — demişdir. Atiyyə İbn Sad da, “Musanın əsası, Harunun əsası, Musanın paltarı, Harunun paltarları və Tövrat lövhələrinin parçaları” demişdir.

Əbdurrəzzaq deyir ki, Səvridən “Musanın ailəsindən və Harunun ailəsindən qalan (bəzi) şeylər vardır” ayəsi haqqında soruşdum, o da: “Bəziləri: “Bir qədər qüdrət halvası və Tövrat lövhələrinin qalıqları” deyar, bəziləri də: “Əsa ilə çarıqlar” deyarlər.

“Onu mələklər daşıyarlar” İbn Cureycdən rəvayət edilir ki, İbn Abbas demişdir: “Mələklər sandığı göylə yer arasında daşıyaraq gətirdi, onu Talutun önünə qoydular, insanlar da seyr edirdi.” Suddi demişdir: “Sandığı Talutun evinə qoydular. Şəmunun Peyğəmbərliyinə iman etdilər və Taluta itaət etdilər.”

Əbdurrəzzaqdan, o da Səvridən, o da bəzi şeyxlərindən rəvayət edir ki, onlar: “Mələklər sandığı bir öküz arabasında gətirdilər.” Bəziləri də: “İki öküzün üzərində gətirdilər” — demişdi.

Başqaları da belə demişlər: “Sandıq Ərihada idi, müşriklər onu götürdükləri zaman onları bütxanalarında böyük bütün altına qoydular. Sandıq səhəri gün böyük bütün başında göründü. Onu endirib bütün altına qoydular, ertəsi gün bir daha belə oldu. Onu mismarlarla bütün altına pərçimlədilər. Ertəsi gün bütün ayəqlarının qırılmış və xeyli arAliyə atılmış olduğunu gördülər. Beləcə bunun Allahdan bir əmr olduğunu və Ona qarşı çıxa bilməyacəklərini başa düşdülər.  Sandığı ölkələrindən çıxarıb kəndlərdən birində saxladılar. Ölkə əhalisinin boyunlarında bir xəstəlik meydana gəldi. İsrail oğullarından əsir götürülmüş bir kəniz, bu xəstəlikdən yaxa qurtarmaları üçün onu İsrail oğullarına qaytarmağı onlara əmr etdi. Onlar da iki öküzlə onu daşıyıb ora aparırdılar. Ona kim yaxınlaşdısa öldü. Axırda İsrail oğullarının bir şəhərinə yaxınlaşdılar, öküzlər boyunduruğu qırıb geri döndülər. İsrail oğulları da gəlib onu götürdülər.” Onu Davudun (əleyhissalam) təhvil aldığı da rəvayət edilmişdir. Davud əleyhissalam bunu gördükdə sevincindən atılıb düşdü. İki gəncin təhvil aldığı da rəvayət edilmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir. Sandığın Fələstin kəndlərindən Əzdərid adında bir kənddə olduğu da rəvayət edilmişdi.

“Bu sizin üçün bir dəlildir” yəni, sizin yanınıza Peyğəmbərliklə gəlməyimdə doğruluğum və Taluta itaət etmənizi əmr etməyim üçün bir dəlildir. “Əgər siz möminsinizsə” yəni, əgər Allaha və Axirət gününə inanırsınızsa, deməkdir.

Allah Təala İsrail oğulları hökmdarı Talutdan və ona itaət edən İsrail oğullarından xəbər verərək buyurur. Suddinin rəvayətinə görə həmin gün onun əsgərlərinin sayı 80 min nəfər idi. Allah ən doğrusunu biləndir. “Allah sizi bir çayla imtahan edəcək.”  dedi. İbn Abbas və başqaları: “O, İordaniyəda ilə Fələstin arasında məşhur Şəria çayıdır” — demişlər.  “Kim ondan içsə, məndən deyildir.” yəni, bu istiqamətdə mənə qoşulmasın, deməkdir. “Bir ovuc götürən istisna olmaqla, kim ondan dadmasa, o, məndəndir”, yəni o bir məsuliyyat daşımır. Allah Təala belə demişdir:  “Onların az bir qismi istisna olmaqla (hamısı) ondan su içdilər.”

İbn Cureycdən rəvayət edilir ki, İbn Abbas demişdir: “Əli ilə ovuclayıb içən susuzluğunu yatızdırırdı. Ondan içməyansə yatızdırmırdı.” Suddi, Əbu Malik, İbn Abbas da belə demişdir. Qatadə ilə İbn Şəvzəb də belə demişlər.

Suddi demişdir: “Ordu səksən min nəfər idi. Ondan yetmiş altı mini içdi, yanında dörd mini qaldı.” Bu cür demişdir.

İbn Cərir, İsrail, Sufyan Səvri, Misar bin Kidam yolu ilə, o da Əbu İshaq əs-Səbiyidən, o da Bəra İbn Azibdən belə demişdir: “Biz, Muhammədin (salləllahu aleyhi və səlləm) Bədir döyüşündəki əshabının sayının, Talutla birlikdə çayı keçən əsgərlərin sayı qədər — üç yüz on üçə yaxın olması ətrafında danışardıq. Onunla ancaq mömin olanlar keçmişdi.” Bunu Buxari, Abdullah İbn Rəcadan, o da İsrail İbn yunusdan, o da Əbu İshaqdan, o da babasından rəvayət etmişdir ki, Bəra belə demişdir: Biz: “Muhammədin (salləllahu aleyhi və səlləm) Bədirdəki əshabının sayı, Talutla bərabər çayı keçənlərin sayı qədərdir” deyərdik. Onunla da bərabər ancaq üç yüz on ətrafında mömin keçmişdi.

Sonra bunu Sufyan Səvri, Zuheyr, Əbu İshaq, Bəra yolu ilə bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Buna görə də Allah Təala:  (Talut) onunla olan möminlərlə birlikdə çayı keçdikdən sonra (bəziləri) dedilər: “Bu gün bizim Caluta və onun qoşununa gücümüz çatmayəcaq” demişdir. yəni, özlərini izdihamlı düşmən ordusunun qarşısında az görmüşdülər. Alimləri onları cəsarətli olmağa çağırdı. Onlar bilirdilər ki, Allahın vədi haqdır. Zəfər yalnız Allah qatındandır. Sayın və təchizatın çoxluğu ilə deyildir. Bu səbəbdən də  “Neçə-neçə az saylı dəstələr Allahın izni ilə çox saylı dəstələrə qalib gəlmişdir!” Allah səbr edənlərlədir” — dedilər.

Talutun adamlarından ibarət iman dəstəsi, onlar azlıqda idilər, düşmənləri Calutun çoxsaylı tərəfdarları ilə qarşı-qarşıya gəldikdə dedilər: “Ey Rəbbimiz! Bizə səbir ver” yəni, bizə Öz qatından səbir nazil et. “Qədəmlərimizi sabit et”  yəni, düşmənlə qarşı-qarşıya gəldiyimiz zaman bizi qaçmaqdan və acizlikdən uzaq et. “Kafir qövmə qələbə çalmaqda bizə yardım et!”

Allah Təala dedi: “Allahın izni ilə onları darmadağın etdilər” yəni, Allahın köməkliyi ilə onları məğlub etdilər və üzərilərində qələbə çaldılar. “Davud Calutu öldürdü” İsrailiyyatda onu əlindəki sapandla öldürdüyü deyilir. Ona atdı və o da dəyib onu öldürdü. Talut, Calutu öldürənə qızını, dövlətinin yarısını və özünə şərik edəcəyini vəd vermişdir. O, sözünün üstündə durdu. Sonra mülk Davuda keçdi. Bu arada Allah ona böyük Peyğəmbərlik nəsib etdi. Necə ki, Allah buyurur: “Allah ona mülk verdi” yəni, Talutun əlində olan mülkü, “və hikmət verdi” yəni, Şəmvildən sonra Peyğəmbərlik verdi, “ona istədiyini öyrətdi” yəni, Allah istədiyi və məxsusi olaraq ona öyrətdiyi elmdən, (salləllahu aleyhi və səlləm) . Sonra Allah buyurur: “Əgər Allah insanların bəzilərini digərləri ilə dəf etməsəydi, yer üzü fəsada uğrayərdı” yəni, əgər Allah Talutun döyüşü və Davudun şücaəti ilə İsrail oğullarını müdafiə etdiyi kimi başqalarını da müdafiə etməsəydi, onlar məhv olardılar. Necə ki, Allah buyurur: “Əgər Allah insanların bəzilərini, digərləri ilə dəf etməsəydi, içərisində Allahın adı çox zikr olunan monastırlar, kilsələr, sinaqoqlar və məscidlər dağılıb gedərdi. Allah Ona yardım edənlərə, mütləq yardım edər. Şübhəsiz ki, Allah Qüvvətlidir, Qüdrətlidir.” (Həcc, 40).

İbn Cərir rahiməhullah demişdir: Mənə Əbu Humeyd əl-Himsi Əhməd İbn əl-Muğira danışdı, bizə yəhya İbn Səid danışdı, bizə Hafs İbn Suleyman danışdı, o da Muhəmməd İbn Suqadan, o da Vəbrə İbn Abdurrəhmandan, o da İbn Ömərdən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Həqiqətən, Allah bir saleh müsəlman quluna görə onun yüz qonşusundan bəlanı dəf edər.” Sonra İbn Ömər bu ayəni oxudu: “Əgər Allah insanların bəzilərini digərləri ilə dəf etməsəydi, yer üzü fəsada uğrayərdı”. Bu zəif bir sənəddir. Çünki bu yəhya İbn Səid, Əbu Zəkəriyya əl-Əttar əl-Himsidir və o, çox zəifdir.

Sonra İbn Cərir demişdir: Bizə Əbu Humeyd əl-Himsi danışdı, bizə yəhya İbn Səid danışdı, bizə Osman İbn Abdurrəhman danışdı, o da Muhəmməd İbn Munkədirdən, o da Cəbir İbn Abdullahdan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Həqiqətən Allah, saleh bir müsəlmanın islahı ilə övladını, övladının övladını, qonşularını və ətraf qonşularını islah edər. O, aralarında ikən onları qoruyar və himayə edər.” Bu da adı çəkilən raviya görə qərib və zəifdir. Əbubəkr İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Əhməd İbn İbrahim danışdı, bizə Əli İbn İsmayıl İbn Hammad xəbər verdi, bizə Əhməd İbn Muhəmməd İbn yəhya İbn Səid xəbər verdi, bizə Zeyd İbn Hubəb xəbər verdi, mənə Hammad İbn Zeyd danışdı, o da Əyyubdan, o da Əbu Qilabədən, o da Əbu Əsmadan, o da Səvbandan, hədisi mərfu olaraq çatdırdı ki, o dedi: “Aranızdan yeddi qrup insan əskik olmazsa, onların sayəsində qələbə çalarsız, yağmurunuz onların sayəsində yağar, ruziniz onların sayəsində verilər, Allahın əmri  gələnə qədər bu belə davam edər.”

İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Əhməd danışdı, bizə Muhəmməd İbn Cərir İbn yəzid danışdı, bizə Əbu Muaz Nəhər İbn Osman əl-Leysi danışdı, bizə Zeyd İbn Hubab xəbər verdi, mənə Ömər əl-Bəzzər xəbər verdi, o da Ənbəsə əl-Xavasdan, o da Qatadədən, o da Əbu Qilabədən, o da Əbu Əşas əs-Sənanidən, o da Ubadə İbn Samitdən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ümmətimin əbdəli (bədəlləri, fəzilət baxımından üstünlükləri ilə digərlərinə əvəz olanlar) otuzdur, onların sayəsində yer durar, yağmurlar yağar və düşmənə qarşı zəfər qazanılar.” Qatadə demişdir: Həsən Bəsrinin onlardan olduğunu umuram.

“Lakin Allah aləmlərə qarşı lütfkardır” yəni, onlara qarşı ehsan və mərhəmət sahibidir. Bəzilərinə görə bəzilərindən bəlanı dəf edər. Bütün yaratdıqları barəsindəki fel və sözlərində hökm, hikmət və hüccət Ona məxsusdur.

Sonra Allah Təala buyurdu: “Bunlar Allahın ayələridir. Biz onları sənə haqq olaraq oxuyuruq. Və həqiqətən sən göndərilən elçilərdənsən”. yəni, Allahın sənə onlar barəsində endirdiyi ayələrdəki qissələr haqdır, yəni, həmin baş verənlər doğrudur, əhli kitabın əlində olan doğru bilgilərlə eynidir. Bunları İsrail oğullarından olan alimlər də bilir. “Və həqiqətən sən” ey Muhəmməd, “göndərilən elçilərdənsən”, bu da təkiddir və ona yer hazırlamaqdır.

250-ci ayənin təfsirinə bax.

250-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah Təala Peyğəmbərlərdən bəzisini bəzilərindən üstün etdiyini xəbər verir, necə ki, buyurur: “Biz Peyğəmbərlərin bəzisini digərlərindən üstün etdik və Davuda Zəbur verdik.” (İsra, 55). Burada buyurur: “Biz o elçilərin bəzisini digərlərindən üstün etdik. Onlardan bəzisi ilə Allah danışmış”. Musa və Muhəmmədi (salləllahu aleyhi və səlləm) qəsd edir. Adəm də elədir. Necə ki, bu mövzuda İbn Hibbanın Əbu Zərrdən (radiyAllahu ənh) rəvayət etdiyi bir hədis vardır.

“bəzisini isə dərəcələrə yüksəltmişdir” Necə ki, İsra hədisində sabit olduğu kimi, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) göylərdə Peyğəmbərləri izzət və calal sahibi Allahın dərgahında fərqli dərəcələrə malik olduğunu görmüşdür.

Əgər deyilsə ki, bu ayə ilə İki Səhihdə sabit olan və Əbu Hureyrədən rəvayət edilən bu hədis arasında necə cəm edilir? Hədisdə deyilir: “Müsəlmanlardan biri yəhudilərdən bir nəfər ilə mübahisə etdilər. yəhudi and içərək dedi: “Xeyr, Musanı dünyalara üstün edən Allaha and olsun ki…” Müsəlman da əlini qaldırıb yəhudinin üzündən vuraraq dedi: “Ey xəbis, Muhəmməddən (salləllahu aleyhi və səlləm) üstün tutdu, deyirsən?!” yəhudi Muhəmmədin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gedib müsəlmandan şikayət etdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Məni digər Peyğəmbərlərdən fəzilətli  saymayın, çünki insanlar qiyamət günü çaşqınlıq içində ikən ilk ayılan mən olacağam. Musanı Ərşin ayəğından tutan olduğunu görəcəm. Bilmirəm, məndən əvvəl ayıldı, yoxsa Turdakı düşdüyü hal idi. Hər bir halda məni digər Peyğəmbərlərdən fəzilətli saymayın.” Başqa bir rəvayətdə deyilir: “Peyğəmbərləri bir-birindən üstün tutmayın.”

Bunun bir neçə açıqlaması var:

Birinci: Bu, Peyğəmbərlərdən fəzilətli olduğunu bilməzdən əvvəl idi. Bunda şübhə var.

İkinci: Bu dediyi sadəlik və təvazökarlıqdan idi.

Üçüncü: Bu qadağa məhz o cür mübahisələrə aiddir. Belə ki, düşmənçilik edərək və parçalanaraq hökm kəsilməsini istədilər.

Dördüncü: Sırf şəxsi görüş və təəssübkeşliklə fəzilətləndirməyin.

Beşinci: Kiməsə fəzilət vermək, sizə aid deyil, o yalnız izzət və calal sahibi Allaha məxsusdur. Siz də Ona itaət edin, təslim olun və Ona iman gətirin.

“Biz Məryam oğlu İsayə açıq-aydın dəlillər verdik” yəni, İsrail oğullarına onun həqiqətən Allahın qulu və Rəsulu olduğuna dair dəlil sübutlar verdik. “onu müqəddəs Ruh ilə qüvvətləndirdik” yəni, Allah onu Cəbrayıl (aleyhi salam) ilə gücləndirmişdir.  Sonra Allah Təala buyurur: “Əgər Allah istəsəydi, onlardan sonra gələnlər özlərinə açıq-aydın dəlillər gəldikdən sonra bir-biriləri ilə vuruşmazdılar. Lakin onlar ixtilaf etdilər. Onlardan kimisi iman gətirdi, kimisi də inkar etdi. Əgər Allah istəsəydi, onlar bir-biriləri ilə vuruşmazdılar”. yəni, bütün bunlar Allahın qəza və qədəridir. Ona görə də buyurur: “Lakin Allah istədiyini edir”.

Allah Təala qullarına verdiyi ruzidən Onun yolunda, yəni xeyir yolunda xərcləməyi əmr edir. Onun savabını Rəbləri və sahibləri yanında yığsınlar və dünya həyatında ona can atsınlar. “Gün gəlməmişdən öncə” yəni, qiyamət günü gəlmədən öncə. “Alış-verişin, dostluğun və şəfayətin olmayəcağı” yəni, heç kəs dünya dolusu qədər qızıl gətirsə belə, nəfsini satın ala bilməz və nə qədər çox olsa da malından fidyə verə bilməz. Ona heç kimin dostluğu da fayda verməz, yəni, yoldaşlığı və hətta əsl-nəcabəti də faydasızdır. Necə ki, Allah buyurur: “Sur üfürüləcəyi gün onların aralarında qohumluq əlaqəsi olmayəcaq və onlar bir-birindən hal-əhval tutmayəcaqlar” (Muminun, 101). “Və şəfayəti olmayəcaq” yəni, onlara şəfayət edənin şəfayəti də fayda verməyacək.

“Kafirlər isə zalımdırlar.” Xəbəri ilə məhdudlaşmış mübtədadır, yəni, Allahın hüzuruna kafir olaraq gələndən daha zalımı yoxdur. İbn əbu Hatim, Əta İbn Dinardan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Həmd olsun o Allaha ki, “kafirlər isə zalımdırlar” buyurdu, “zalımlar isə kafirdirlər” buyurmadı.

Bu Kürsü ayəsidir. Onun şəni böyükdür. Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) gələn səhih hədisdə Allahın kitabında ən fəzilətli ayə olduğu bildirilmişdir. İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdurrəzzaq danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Səid əl-Cəriridən, o da Əbussəlildən, o da Abdullah İbn Rəbahdan, o da Ubey İbn Kəbdən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) ona belə bir sual verdiyini rəvayət etmişdir: «Allahın Kitabında ən əzəmətli ayə hansıdır?» O dedi: «Allah və Rəsulu daha yaxşı bilir.» O, bunu bir neçə dəfə təkrar etdi və sonda Ubey onun Kürsü ayəsi olduğunu dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Elmin mübarək olsun! Ey Əbu-Munzir. Nəfsim əlində olan Allaha and olsun ki, onun bir dili və iki dodağı var. Ərşin ayağının yanında Məliki təqdis edər.» Hədisi Muslim, Əbubəkr İbn Əbu Şeybədən, o da Abdulalə İbn Abdulalədən, o da Əl-Cərirdən bu şəkildə rəvayət etmişdir. Orada “nəfsim əlində olan Allaha and olsun ki…” əlavəsi yoxdur.

Başqa bir hədisdə Ubeydən Kürsü ayəsinin fəziləti haqqında rəvayət edilmişdir. Hafiz Əbu Yalə əl-Məvsili demişdir: Bizə Əhməd İbn İbrahim əl-Dəvraqi danışdı, bizə Mubəşşir danışdı, o da Əvzaidən, o da Yəhya İbn Əbu Kəsirdən, o da Abdəh İbn Əbu Lubabədən, o da Abdullah İbn Ubey İbn Kəbdən, o da atasından xəbər vermişdir ki, onun bir xurma xırmanı var idi. Ubey onu qoruyardı. Onun azaldığını görüb bir gecə gözlədi. Həddi-büluğa çatmış gəncə bənzəyan bir heyvan gördü. Deyir ki, ona salam verdim salamımı aldı. O dedi: Soruşdum ki, sən nəsən, cinsən yoxsa insansan?» O da dedi: «Cinəm.» Ubey dedi: «Əlini mənə uzat.» Sonra dedi: «Əlini mənə uzatdı. Baxdım ki, əli it əli kimi, tükləri də it tükü kimidir.» Mən soruşdum: «Cinlərin yaradılışı belədir?» O da dedi: «Cinlər bilir ki, aralarında məndən şiddətlisi yoxdur.» Mən də dedim: «Bunu etməyə səni nə vadar etdi?» O dedi: «Sənin sədəqə verməyi sevən bir insan olduğunu eşitdim, yeməyindən yararlanmaq istədik.» Dedi: Atam ona dedi: «Bizi sizdən nə qoruyar?» O da: «Bu ayə, Kürsü ayəsidir» — dedi. Səhər açılanda atam, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gedib bu barədə ona xəbər verdi. O da dedi: «O xəbis, doğru söyləmişdir.» Bunu Hakim də «Mustədrək» əsərində Əbu Davud Ət-Təyalisidən, o da Harb İbn Şəddaddan, o da yəhya İbn Əbu Kəsirdən, o da Hadrami İbn Ləhiqdən, o da Muhəmməd İbn Amr İbn Ubey İbn Kəbdən, o da babasından rəvayət etmişdir.  Hakim demişdir: Sənədi səhihdir. Buxari və Muslim onu təxric etməmişlər.

Başqa bir yol: İmam Əhməd demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Cəfər danışdı, bizə Osman İbn Ğiyas danışdı və dedi: Əbussəlildən eşitdim ki, o deyir: «Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələrindən biri insanlara hədis danışırdı. Başına yığışanlar çoxaldıqda, evin damına çıxıb hədisi danışmağa davam etdi. O dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşdu: «Quranda ən əzəmətli ayə hansıdır?» Bir kişi dedi: «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» Deyir ki, əlini kürəyimin ortasına qoydu, onun sərinliyini sinəmin ortasında hiss etdim, yaxud dedi ki, əlini sinəmin ortasına qoydu, onun sərinliyini kürəyimin ortasında hiss etdim. Sonra dedi: Ey Əbu-Munzir, elmin mübarək olsun.

Əl-Əsfə əl-Bəkridən başqa bir hədis: Hafiz Əbu-Qasım Ət-Təbərani demişdir: Bizə Əbu Yəzid əl-Qaratisi danışdı, bizə yaqub İbn əbu Abbad əl-Məkki danışdı, bizə Muslim İbn Xalid danışdı, o da İbn Cureycdən, mənə Ömər İbn Əta xəbər verdi ki, İbn Əsfənın doğru daNisən mövlası ona xəbər vermişdi, o da Əsfə əl-Bəkridən onun belə dediyini eşitmişdir: «Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mühacirlərin suffasında onların yanına gəldi. Bir nəfər ondan soruşdu: «Quranda ən əzəmətli ayə hansıdır?» Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur. yaşayəndır, Qəyyumdur. Onu nə mürgü, nə də yuxu tutar…» hətta ayə bitənə qədər oxudu.

Ənəsdən başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdullah İbn Haris danışdı, mənə Sələmə ibn Vərdan danışdı ki, Ənəs ibn Məlik ona danışmışdı ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələrdən olan bir kişidən soruşdu: «Ey filankəs, evləndinmi?» O da dedi: «Xeyr. Evlənəcək bir malım yoxdur.» O da dedi: «Məgər yanında «De: O, Allah təkdir.» yoxdurmu?» O da: «Var» — dedi. O da buyurdu: «Quranın dörddə biri». yanında «De: Ey kafirlər» yoxdurmu?» O da: «Var» — dedi. O buyurdu: «Quranın dörddə biri. Məgər yanında «yer titrəyib lərzəya gəldiyi zaman» yoxdurmu?» O da: «Var» — dedi. O buyurdu: «Quranın dörddə biri. yanında «Allahın köməyi gəldiyi zaman» yoxdurmu?» O da: «Var» — dedi. O buyurdu: «Quranın dörddə biri. yanında Kürsü ayəsi «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur» yoxdurmu?» O da: «Var» — dedi. O buyurdu: «Quranın dörddə biri».

Əbu Zər Cundəb ibn Cunadədən başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: Bizə Vəki ibn Cərrah danışdı, bizə Əl-Məsudi danışdı, mənə Əbu Ömər əd-Diməşqi xəbər verdi, o da Ubeyd ibn əl-Xaşxaşdan, o da Əbu Zərdən (radiyAllahu ənh) onun belə dediyini rəvayət etdi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldim. O, məsciddə idi. Mən oturdum. O buyurdu: “Ey Abu Zər, namaz qıldınmı?” Mən: «Xeyr» — dedim. O buyurdu: «Qalx namaz qıl.» Əbu Zər dedi: «Mən qalxıb namazımı qılıb oturdum.» O buyurdu: «Ey Əbu Zər, cinlərdən və insanlardan olan şeytanlardan Allaha sığın.» Əbu Zər dedi: Mən dedim: «Ey Rəsulullah, insanlardan da şeytanlar olur?» O: «Bəli» — dedi. Əbu Zər dedi: Mən dedim: «Ey Rəsulullah, namaz?» Buyurdu: «Ən xeyirli qoyulandır. İstəyan az edər, istəyan çox.» Əbu Zər dedi: Mən dedim: «Ey Rəsulullah, bəs oruc?» Buyurdu: «Mükafatı olan bir fərzdir. Allah qatında daha artığı var.» Mən dedim: «Ey Rəsulullah, bəs sədəqə?» O dedi: «Əvəzi qat-qat veriləndir.» Mən dedim: «Hansı daha əfzəldir, ey Allahın Rəsulu?» O buyurdu: «Sıxıntı vaxtı verilən və ya kasıba gizli şəkildə paylanan.» Mən dedim: «Ey Rəsulullah, nəbilərin birincisi kimdir?» O buyurdu: «Adəm.» Mən dedim: «Ey Rəsulullah! O, nəbi idi?» Buyurdu: «Bəli, danışdırılan nəbi idi.» Mən dedim: «Ey Rəsulullah, neçə rəsul var idi?» O buyurdu: «Üç yüz ondan artıq, çox olublar.» Bir dəfə də: «Üç yüz on beş» — dedi. Əbu Zər dedi: Mən dedim: «Ey Allahın Rəsulu, sənə nazil olan ayələrin ən əzəmətlisi hansıdır?» O buyurdu: «Kürsü ayəsi: «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» Nəsai rəvayət etmişdir.

Əbu Əyyub Xalid İbn Zeyd əl-Ənsaridən (radiyAllahu ənh) başqa bir hədisdə İmam Əhməd demişdir: Bizə Sufyan danışdı, o da ibn Əbu Leyladan, o da qardaşı Əbdurrəhman ibn əbu Leyladan, o da Əbu Əyyubdan rəvayət etdi ki, o öz anbarında idi. Qulyabani gəlib ondan götürürdü. Bu barədə Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) şikayət etdi. O da dedi: «Onu görəndə: «Bismilləh» — de və Rəsulullah ilə hədələ.» Deyir ki, quleybani gəldi. Ona həmin sözləri deyib onu tutdu. O dedi: «Bir daha qayıtmaram.» Onu buraxdı. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəldi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşdu: «Əsirin nə etdi?» O dedi: «Onu tutdum, mənə dedi ki, daha qayıtmaram, daha qayıtmaram. Mən də onu buraxdım. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: «O qayıdacaq.» Onu iki yaxud üç dəfə tutdum. Hər dəfə də geri dönməyacəyini söylədi. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlirdim, o da deyirdi: «Əsirin nə etdi?» Mən də deyirdim: «Qayıtmayəcağını dedi» O deyirdi: «O qayıdacaq.» Növbəti dəfə onu tutanda dedi: «Məni burax, sənə elə bir şey öyrədəcəm ki, heç bir şey sənə yaxınlaşa bilməyacək, o, Kürsü ayəsidir.» O da gəlib Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) xəbər verdi. O da dedi: «yalançı olsa da, doğru söylədi.» Bunu Tirmizi «Quranın Fəziləti» bölməsində Bundardan, o da Əbu Əhməd əz-Zubeyridən bu şəkildə rəvayət etmişdir. O demişdir: «Həsən, qərib.»

Buxari  bu qissəni Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir. Səhih əsərinin “Quranın fəziləti”, “Vəkalət” və “İblisin sifəti” fəsillərində demişdir: Osman ibn əl-Heysəm Əbu Amr demişdi: Bizə Avf danışdı, o da Muhəmməd İbn Sirindən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) məni Ramazan zəkatını qorumağa təyin etdi. Bir nəfər gəlib bir ovuc qida məhsulundan götürdü. Onu tutdum və dedim: «Səni mütləq Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına aparacam.» O da dedi: «Mən möhtac biriyam, ailə saxlayıram, çox ehtiyacım var.» O dedi: Mən də onu buraxdım. Səhər açıldı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Ey Əbu Hureyrə, dünənki əsirin nə etdi?» O dedi: Mən dedim: «Ey Rəsulullah, çox ehtiyacı olduğunu və ailə saxladığını dedi. Mən də ona mərhəmət göstərib buraxdım. O buyurdu: «Şübhəsiz ki, o sənə yalan dedi, qayıdıb gələcək.» Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) «Şübhəsiz ki, o qayıdacaq» sözündən bildim ki, o qayıdacaq. Onu pusquda gözlədim. Gəlib bir ovuc qida məhsulundan götürdü. Onu tutdum və dedim: «Səni mütləq Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına aparacam.» O da dedi: «Burax məni, mənim ehtiyacım var, ailə saxlayıram, bir də gəlməyacəm.» Ona yazığım gəldi, buraxdım getdi. Səhər açıldı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) məndən soruşdu: «Ey Əbu Hureyrə, dünənki əsirin nə etdi?» Mən dedim: «Ey Rəsulullah, ehtiyacı olduğunu və ailə saxladığını dedi, yazığım gəldi, buraxdım getdi. O buyurdu: «O sənə yalan dedi, qayıdacaq.» Onu üçüncü dəfə pusquda gözlədim. Gəlib bir ovuc qida məhsulundan götürdü. Onu tutub dedim: «Səni mütləq Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına aparacam. Bu üçüncü və axırıncı dəfədir, sən qayıtmayəcağını deyib sonra qayıdırsan.» O dedi: «Məni burax, sənə bəzi kəlmələri öyrədim, Allah səni faydalandırar.» Mən də dedim: «Onlar nədir?» O dedi: «yatağına girərkən Kürsü ayəsini « Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» axıra qədər oxu. Səhərə qədər Allah tərəfindən sənə bir qoruyucu təyin olunar və səhərə qədər sənə şeytan toxunmaz.» Mən də onu buraxdım. Səhər açıldı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mənə dedi: «Dünənki əsirin nə etdi?» Mən dedim: «Ey Rəsulullah, iddia etdi ki, öyrətdiyi kəlmələrlə Allah mənə fayda verəcək. Mən də buraxdım.» O buyurdu: «O, nədir?» Mənə belə dedi: «yatağına girərkən Kürsü ayəsini «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» əvvəlindən axıra qədər oxu, səhərə qədər Allah tərəfindən sənə bir qoruyucu təyin olunar və səhərə qədər sənə şeytan toxunmaz.» Sonra onu buraxdım. Səhər açıldı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mənə dedi: «Dünənki əsirin nə etdi?» Mən dedim: «Ey Rəsulullah, o elə güman etdi ki, Allahın mənə fayda verdiyi kəlmələri mənə öyrədəcək. Mən də onu buraxdım. O dedi: Onlar nədir? Dedi: Mənə dedi: «yatağına girərkən Kürsü ayəsini «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» əvvəlindən axıra qədər oxu, səhərə qədər Allah tərəfindən sənə bir qoruyucu təyin olunar və səhərə qədər sənə şeytan toxunmaz.» — Onlar xeyir işə həris idilər — Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Həqiqətən, o sənə doğru deyib, amma yalançıdır. Ey Əbu Hureyrə üç gecədir kiminlə danışdığını bilirsənmi?» Mən: «Xeyr» — dedim. O buyurdu: «O, şeytandır.» Bunu Buxari qəti ifadə ilə kəsik isnadla rəvayət etmişdir. Nəsai də onu “Əl yevm və leyl” kitabında İbrahim İbn yaqubdan, o da Osman ibn Heysəmdən rəvayət etmişdir. Əbu Hureyrədən bir-birinə yaxın başqa yollarla da rəvayət edilmişdi.

Hafiz Əbubəkr İbn Mərduveyh təfsirində demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Abdullah ibn Amraveyh Əs-Səffər danışdı, bizə Əhməd ibn Zuheyr İbn Harb danışdı, bizə Muslim ibn İbrahim xəbər verdi, bizə İsmayıl İbn Muslim əl-Abdi xəbər verdi, bizə Əbu Mutəvəkkil ən-Nəci xəbər verdi ki, Əbu Hureyrədə sədəqə saxlanılan evin açarı vardı. Orada xurma vardı. Bir gün qapını açanda xurmadan bir ovuc əksik olduğunu gördü. Başqa bir gündə də daxil olanda ondan bir ovuc əksik olduğunu gördü. Üçüncü gün gəldi və yenə o qədər əksik olduğunu gördü. Əbu Hureyrə bunu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) bildirdi. O dedi: «Bu dostunu yaxalamaq istəyirsən?» O da: «Bəli» — dedi. O buyurdu: «Qapını açarkən de: Səni Muhəmmədə tabe edən Pak və Müqəddəsdir.» O gedib qapını açdı və dedi: «Səni Muhəmmədə tabe edən Pak və Müqəddəsdir.» Qarşısında duran bir nəfəri gördü və dedi: «Ey Allahın düşməni, bu işi sən edirsən?» O dedi: «Mənəm, burax məni, bir daha gəlmərəm. Kasıb cin ailəsi üçün aparıram.» Əbu Hureyrə də onu buraxdı. Sonra ikinci və üçüncü dəfə gəldi. Dedim: «Bir daha qayıtmayəcağını deyan sən deyildin? Bu gün səni buraxmayəcam, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) aparacam səni.» O da dedi: «Bunu etmə. Əgər məni buraxsan sənə bəzi kəlmələr öyrədərəm. Onları dediyin zaman sənə nə böyük, nə kiçik, nə qadın, nə kişi cin yaxınlaşmaz.» Əbu Hureyrə ona dedi: «Edərsənmi?» O da: «Bəli» — dedi. O soruşdu: «Onlar nədir?» O dedi: «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» Kürsü ayəsini sonuna kimi oxudu. Əbu Hureyrə də onu buraxdı. O gedib gözdən itdi. Əbu Hureyrə bunu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) danışdı. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ona dedi: «Sən bunun belə olacağını bilmirdin?» Bunu Nəsai də Əhməd ibn Muhəmməd ibn Ubeydullahdan, o da Şueyb ibn Hərbdən, o da İsmayıl ibn Muslimdən, o da Əbu Mutəvəkkildən, o da Əbu Hureyrədən bu şəkildə rəvayət etmişdir. yuxarıda qeyd olunduğu kimi, eyni hadisə Ubey İbn Kəbin də başına gəlmişdir. Nəticədə üç hadisə yaşanmış oldu.

Başqa bir qissədə Əbu Ubeyd “Əl-Ğarib” kitabında demişdir: Bizə Əbu Muaviyya danışdı, o da Əbu Asim əs-Səqafidən, o da Şəbidən, o da Abdullah İbn Məsuddan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: İnsanlardan bir kişi, cinlərdən olan bir kişi ilə qarşılaşdı. Cin dedi: «Mənimlə güləşərsən? Əgər məni yıxsan, sənə bir ayə öyrədərəm ki, onu evinə girən zaman oxusan ora şeytan girməz.» Onunla güləşdi və yıxdı. İnsan dedi: Səni zəif və çəlimsiz görürəm, qolların da itin qolları kimidir. Siz hamınız beləsiz, ey cin, yoxsa tək sən beləsən?» O da dedi: «Ən güclüsü mənəm, bir daha güləşək.» İnsan onu təkrar yıxdı. O dedi: «Kürsü ayəsini oxu. Kim onu evinə girərkən oxusa şeytan ondan eşşək kimi yel çıxararaq qaçar.» İbn Məsuddan soruşdular: «O adam Ömər idi?» O da dedi: «Ömərdən başqa kim ola bilər.»

Əbu Ubeyd dedi: Çəlimsiz «əd-dail» arıq bədənli deməkdi. «əl-Xabəc» yel çıxarmaqdı.

Əbu Hureyrədən başqa bir hədis: Hakim Əbu Abdullah «Mustədrək» əsərində demişdi: Bizə Əli ibn Həmşəd danışdı, bizə Bişr ibn Musa danışdı, bizə Humeydi danışdı, bizə Sufyan danışdı, mənə Hakim ibn Cubeyr əl-Əsədi danışdı, o da Abu Salihdən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Bəqərə surəsində elə bir ayə var ki, Quran ayələrinin seyyididir. Şeytan olan hansı evdə oxunarsa, şeytan oradan qaçar! O, Kürsü ayəsidir.» Bunu başqa bir yolla Zaidədən, o da Hakim ibn Cubeyrdən rəvayət etmiş və: «İsnadı səhihdir, Buxari və Muslim təxric etməmişlər» — demişdir. Beləcə də demişdir. Bunu Tirmizi də Zəidədən rəvayət etmişdir. Onun sözləri belədir: «Hər şeyin bir zirvəsi vardır. Quranın zirvəsi də Əl-Bəqərə surəsidir. Onda bir ayə var ki, Quran ayələrinin seyyididir. O da Kürsü ayəsidir.» Sonra dedi: «Qəribdir, onu yalnız Hakim İbn Cubeyrin hədisindən bilirik. Şubə onun haqqında danışmış və onu zəif rəvayətçi saymışdır.»

Mən də deyirəm, onu Əhməd və Yəhya ibn Məin və bir neçə hədis imamı da zəif saymışdı. İbn Mehdi onun hədisini tərk etmişdi. Əs-Sədi də onu yalançı saymışdı.

Başqa bir hədis: İbn Mərduveyh demişdir: Bizə Abdulbaqi ibn Nafi danışdı, bizə İsa ibn Muhəmməd əl-Mərvəzi xəbər verdi, bizə Ömər İbn Muhəmməd əl-Buxari xəbər verdi, bizə atam xəbər verdi, bizə İsa İbn Musa İbn Ğuncar xəbər verdi, o da Abdullah ibn Keysandan, bizə yəhya İbn Əqil xəbər verdi, o da yəhya İbn yamərdən, o da İbn Ömərdən rəvayət etdi ki, bir gün Ömər İbn Xəttab insanların yanına gəldi. İnsanlar səf-səf düzülmüşdü. O dedi: «Kim mənə Quranın ən əzəmətli ayəsi barədə xəbər verər?» İbn Məsud dedi: «Bilən adamla qarşılaşmısan. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) , Quranın ən əzəmətli ayəsi «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» dediyini eşitdim.

İçində Allahın ən əzəmətli adı olması baxımdan başqa bir hədisdə İmam Əhməd demişdir: Bizə Muhəmməd ibn Bukeyr danışdı, bizə Abdullah ibn əbu Ziyad xəbər verdi, bizə Şəhr İbn Həvşəb danışdı, o da Əsma bint Yəzid ibn Səkəndən rəvayət etdi ki, o demişdi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bu iki ayə «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» və «Əlif, Ləm, Mim Allah, Ondan başqa ilah yoxdur.» ayələri barədə: «Onlarda Allahın əzəmətli adları var» dediyini eşitdim.» Bunu Əbu Davud, Musəddəddən; Tirmizi, Əli ibn Xəşrəmdən, İbn Macə də Əbubəkr ibn Əbu Şeybədən, üçü də İsa ibn Yunusdan, o da Ubeydullah ibn əbu Ziyaddan bu şəkildə rəvayət etmişlər. Tirmizi: «Həsən, səhihdir» — demişdi.

Bu mənada Əbu Umamədən (radiyallahu ənh) başqa bir hədisdə İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Abdur-Rəhman ibn Numeyr xəbər verdi, bizə İshaq ibn İbrahim İbn İsmayıl xəbər verdi, bizə Hişam İbn Ammar xəbər verdi, bizə Vəlid İbn Muslim xəbər verdi, bizə Abdullah İbnul-Alə İbn Zeyd xəbər verdi ki, o, Qasım ibn Abdurrəhmanın Əbu Umamədən mərfu olaraq bunları danışdığını eşitmişdir: Allahın əzəmətli adı, hansı ki, onunla dua etdikdə dua qəbul olunur, üç yerdədir: Əl-Bəqərə, Ali İmran və Taha surələrində. Şamın xatibi Hişam — o, İbn Ammardı — demişdir: Əl-Bəqərədə «Allah, Ondan başqa ilah yoxdur. yaşayəndır, Qəyyumdur.«, Ali İmranda «Əlif, Ləm, Mim. Allah, Ondan başqa ilah yoxdur. yaşayəndır, Qəyyumdur.», Tahada «Üzlər yaşayən, Qəyyum olanın qarşısında zəlil bir görkəm alacaq. « (Taha, 111).

Fərz namazından sonra oxunmasının fəziləti barədə Əbu Umamədən rəvayət edilən başqa bir hədis: Əbubəkr ibn Mərduveyh demişdir: Bizə Muhəmməd ibn Muhriz İbn Musəvir əl-Ədmiy danışdı, bizə Cəfər ibn Muhəmməd ibn Həsən xəbər verdi, bizə Huseyn ibn Bişr, Tartusda xəbər verdi, bizə Muhəmməd ibn Himyar xəbər verdi, bizə Muhəmməd ibn Ziyad xəbər verdi, o da Əbu Umamədən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Kim hər fərz namazından sonra Kürsü ayəsini oxusa, onun Cənnətə girməsinə yalnız ölümü mane olar.» Nəsai də bunu “Əl yevm və leyl” kitabında Hüseyn İbn Bişrdən bu şəkildə rəvayət etmişdir. Bunu İbn Hibban Səhihində Muhəmməd ibn Himyardən rəvayət etmişdir. O, əl-Himsidir və Buxarinin də rəvayətçilərindəndir. Bu sənəd Buxarinin şərtinə uyğundur. Əbu Fərəc İbn Cövzi bunun uydurma hədis olduğunu güman etmişdi. Allah ən doğrusunu biləndir.

Bunu İbn Mərduveyh də bu hədisi Əli, Muğirə İbn Şubə və Cabir ibn Abdullahın rəvayətləri əsasında bu şəkildə nəql etmişdi. Lakin hamısının isnadında zəiflik var. yenə İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Muhəmməd ibn Həsən İbn Ziyad əl-Muqri danışdı, bizə Yəhya ibn Durustuveyh əl-Mərvazi xəbər verdi, bizə Ziyad ibn İbrahim xəbər verdi, Bizə Əbu Həmzə əs-Sukkəri xəbər verdi, o da əl-Musənnədən, o da Qatadədən, o da Həsəndən, o da Əbu Musa əl-Əşaridən nəql edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: Allah, Musa ibn İmrana (əleyhis-salam) bunu vəhy etdi: «Hər fərz namazından sonra Kürsü ayəsini oxu. Çünki kim onu fərz namazından sonra oxusa, ona şükür edənlərin qəlbini, zikr edənlərin dilini, Peyğəmbərlərin savabını və siddiqlərin əməlini verərəm. Peyğəmbər yaxud Siddiq və yaxud da bir qul olaraq kim bunu davamlı edərsə, onun qəlbini imanla imtahan edərəm və yaxud Allah yolunda öldürülməsini istəyarəm.» Bu olduqca münkər hədisdir.

Onu gündüzün yaxud gecənin əvvəlində oxuyanı qoruması xüsusunda başqa bir hədis: Əbu İsa Tirmizi demişdir: Bizə Yəhya ibn əl-Muğira Əbu Sələmə əl-Məxzumi əl Mədini danışdı, bizə İbn əbu Fudeyk xəbər verdi, o da Abdurrəhman əl-Məlikidən, o da Zurarə İbn Musabdən, o da Əbu Sələmədən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: «Kim səhər “Hə, Mim” əl-Mumindən “İleyhil məsir”-ə qədər (Ğafir, 1-3) və Kürsü ayəsini oxuyarsa, axşama qədər qorunar. Kim onları axşam oxusa, səhərə qədər qorunar.» Sonra dedi: Bu qərib hədisdir. Bəzi alimlər, Abdurrəhman İbn Əbubəkr İbn abu Muleykəni hafizə baxımdan zəif sayıblar.

Kürsü ayəsinin fəziləti barədə başqa hədislər də varid olmuşdur. Onları səhih olmadıqları və isnadlarındakı zəiflik səbəbindən ixtisarla tərk etdik. Məsələn, Əlinin hədisi kimi, kim onu hicama vaxtı oxusa, iki hicama etmiş olar. Əbu Hureyrənin hədisi kimi, kim onu zəfəranla sol əlinə yeddi dəfə yazıb yalasa hafizəsi qüvvətlənir və unutqanlığı gedər. İbn Mərdəveyh bu ikisini və digərlərini rəvayət etmişdir.

Bu ayə, on müstəqil məsələni özündə cəmləşdirir:

“Allah, Ondan başqa ilah yoxdur” kəlamı, Onun bütün məxluqata ilahlıqda tək olduğunu göstərir. “yaşayəndır, Qəyyumdur” yəni, O Öz nəfsində diridir. Hansı ki, əbədiyyən ölməz. Başqalarının Qəyyumudur. Ömər onu “əl-Qayyam” oxuyurdu. Bütün məxluqat Ona möhtacdır, Onun isə onlara ehtiyacı yoxdur. Onun əmri olmadan onlar yerlərində qalmazlar, bu ayədə olduğu kimi: “Göyün və yerin Onun əmri ilə öz yerlərində sabit qalması da Onun dəlillərindəndir” (Rum, 25). “Onu nə mürgü, nə də yuxu tutar” yəni, onda naqislik, qəflət və yaratdıqları barədə bir dalğınlıq hasil olmaz. Əksinə O, hər bir nəfsin nə etdiyinə nəzarət edir. O, hər şeya şahiddir. Heç bir şey Ondan qeyb olmaz. Heç bir şey Ona gizli qalmaz. Onu yuxu tutmaması və yatmaması, qəyyumluğunun tamamındandır. “Onu tutmaz” yəni, mürgü Ona qalib gəlməz. Mürgü yarıyuxulu haldır. Bu səbəbdən də “Nə də yuxu” buyurdu. Çünki yuxu mürgüdən daha qüvvətlidir. Səhihdə Əbu Musadan belə rəvayət edilmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bizə dörd kəlməni dedi: «Həqiqətən Allah yatmaz. yatmaq Ona yaraşmaz. Ədalət tərəzisini o endirib qaldırar. Gündüz edilən əməl, gecə əməlindən əvvəl, gecə edilən əməl də gündüz əməlindən əvvəl Ona qaldırılar. Onun pərdəsi nurdur — yaxud atəşdir — əgər onu qaldırsa, üzünün nuru gözünün gördüyü məxluqatı yandırardı.»

Abdurrəzzaq demişdir: Bizə Mamər xəbər verdi, mənə Həkəm ibn Əban xəbər verdi, o da İbn Abbasın mövlası İkrimədən, onun “Onu nə mürgü, nə də yuxu tutar” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: «Musa (aleyhis-salam) mələklərdən soruşdu: «əziz və cəlil olan Allah yatırmı?» Allah mələklərə vəhy etdi ki, Musanı üç gün oyaq saxlasınlar. Onu yatmağa qoymasınlar. Onlar elə də etdilər. Sonra ona iki şüşə qab verdilər. O da onları tutdu. Mələklər onu buraxdılar və xəbərdar etdilər ki, şüşə qabları qırmasın. Musa yuxulamağa başladı. Şüşə qablar əlində idi. Hər əlində biri idi. Mürgülədi oyandı. Mürgülədi oyandı. Sonra elə mürgülədi ki, əlindəkiləri biri-birinə vuraraq sındırdı.» Mamər dedi: Bu, əziz və cəlil olan Allahın gətirdiyi bir misaldır. Göylər və yer də beləcə Onun iki əlindədir.

Bunu İbn Cərir də Həsən İbn Yəhyadan, o da Abdurrəzaqdan belə rəvayət etmişdir. Bu, İsrail oğullarının xəbərlərindəndir. Bilindiyi kimi Musa (aleyhis-salam) üçün Allaha aid olan bu cür məsələlər gizli qala bilməzdi. O bundan uzaqdır.

Bütün bunlardan daha qəribəsi İbn Cəririn rəvayətidir: Bizə İshaq ibn əbu İsrail danışdı, bizə Hişam ibn Yusuf danışdı, o da Uməyya ibn Şibldən, o da Həkəm ibn Əbandan, o da İkrimədən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir ki, o belə demişdir: «Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) minbərdən Musa (aleyhis-salam) barəsində danışdığını eşitdim. O buyurdu: «Musa içində «Allah yatır mı?» deya düşündü. Allah da ona bir mələk göndərdi. Mələk onu üç gün yatmağa qoymadı. Sonra ona iki şüşə qab verdi. Hər əlinə birini verdi və onları qırmamasını tapşırdı.» O dedi: «Musa yuxulamağa başladı, əlləri az qala bir-birinə dəyacəkdi. O, oyanıb onları bir-birindən uzaq tutdu. Sonra yuxuya getdi. Əlləri səs saldı və şüşə qablar qırıldı.» O dedi: «əziz və cəlil olan Allah bunu onun üçün misal çəkdi: Əgər Allah yatsaydı, göy ilə yer yerində qalmazdı.» Bu da çox qərib hədisdir. Daha aydın görünən budur ki, mərfu hədis deyil, israiliyyatdır. Allah daha çox bilir.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Əhməd İbn Qasım ibn Atiyyə danışdı, bizə Əhməd ibn Abdurrəhman ət-Dəştəki danışdı, mənə atam danışdı, o da öz atasından, bizə Əşas ibn İshaq danışdı, o da Cəfər İbn Əbu Muğirədən, o da Səid ibn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan nəql etdi ki, İsrail oğulları dedilər: «Ey Musa, Rəbbin yatırmı?» O dedi: «Allahdan qorxun.» Əziz və cəlil olan Rəbbi ona: “Ey Musa! Səndən: «Rəbbin yatırmı?» —  deya soruşurlar? Səndə əlinə iki şüşə alıb gecə ayəq üstə dur.” buyuraraq nida etdi. Musa da o cür etdi. Gecənin üçdə biri keçincə mürgüləməya başladı. Dizləri üstə düşdü. Sonra oyanıb onları düzgün tutdu. Gecənin sonuna yaxın yenə yuxuladı, şüşələr düşüb qırıldı. O buyurdu: “Ey Musa, əgər Mən yatsaydım göylərlə yer düşər və əllərindəki şüşələr kimi həlak olardı.” Allah da Peyğəmbərinə (salləllahu aleyhi və səlləm) Kürsü ayəsini endirdi.

“Göylərdə və yerdə nə varsa, Ona məxsusdur” bu da hər şeyin Onun qulu və mülkü olduğunu, tabeçiliyi və səltənəti altında olduğunu xəbər verir. Bu ayədəki kimi: “Göylərdə və yerdə olanların hamısı ər-Rəhmanın hüzuruna ancaq bir qul kimi gələcək, onları hesablamış və bir-bir saymışdır.Onların hər biri Qiyamət günü Onun hüzuruna tək-tənha gələcək” (Məryəm, 93-95).

“Onun izni olmadan Onun yanında kim şəfaət edə bilər?” Necə ki, bu kəlamda buyurur: “Göylərdə neçə-neçə mələklər vardır ki, onların şəfaəti Allahın istədiyi və Özünün razı qaldığı kimsələrdən başqa heç bir fayda verməz.” (ən-Nəcm, 26) və buyurur: “…onların keçmişini və gələcəyini bilir. Onlar yalnız Onun razı qaldığı şəxslərdən ötrü şəfaət diləyir və Onun qorxusundan tir-tir əsirlər.” (əl-Ənbiya, 28). Bu da Onun əzəmət, cəlal və kibrliyindəndir. Əziz və cəlil olandır. Kimsə Onun izni olmadan yanındakına şəfaət etməyə cəsarət etməz. Necə ki, şəfaət hədisində deyilir: «Ərşin altına gəlib səcdəya qapanaram. Allah məni istədiyi qədər o vəziyyətdə saxlayər. Sonra deyilər: “Başını qaldır və danış. Sözün dinlənəcək. Şəfaət et, şəfaətin qəbul ediləcək.” O dedi: «Mənə bir hədd çəkər, mən də onları cənnətə daxil edərəm.

“Onların qarşısındakını və arxalarındakını bilir” bu da elminin keçmiş, indiki və gələcək daxil olmaqla bütün varlığı əhatə etdiyinə dəlildir. Mələklərdən xəbər verdiyi bu ayədə olduğu kimi: “Biz ancaq sənin Rəbbinin əmri ilə enirik. Önümüzdə, arxamızda və onların arasında nə varsa, Ona məxsusdur. Rəbbin unudan deyildir.” (Məryam, 64).

“Onlar Onun elmindən, Onun istədiyindən başqa heç bir şey qavrayə bilməzlər» yəni, heç kim əziz və cəlil olan Allahın bildirdiyi və xəbərdar etdiyindən başqa bir şeydən xəbərdar olmaz. Belə olması da ehtimal edilir: Zatı və sifəti haqqında elmindən, bildirdiyindən başqa bir şeydən xəbərdar olmazlar. Necə ki, buyurur: “Onu elm olaraq anlamazlar” (Taha, 110).

“Onun Kürsüsü göyləri və yeri əhatə edir” İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Əbu Səid Əl-Əşəc danışdı, bizə ibn İdris danışdı, o da Mutarrif İbn Tarifdən, o da Cəfər ibn əbu Muğirədən, o da Səid ibn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan onun “Onun Kürsüsü göyləri və yeri əhatə edir” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: «Kürsüsü elmidir.» İbn Cərir də Abdullah ibn İdris və Huşeymdən, ikisi də Mutarrif ibn Tarifdən belə rəvayət etmişlər.

İbn əbu Hatim demişdir: Səid ibn Cubeyrdən eynisi rəvayət edilmişdir. Sonra İbn Cərir dedi: «Başqaları da «Kürsü, ayəq basılan yerdir» demişlər.» Sonra da bunu Əbu Musa, Suddi, Dəhhaq və Muslim əl-Batindən rəvayət etmişdir.

Şuca İbn Muxalləd təfsirində demişdir: Bizə Abu Asim xəbər verdi, o da Sufyandan, o da Ammar əd-Duhnidən, o da Muslim əl-Batindən, o da Səid ibn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan nəql edir ki, o belə demişdir: Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) “Onun Kürsüsü göyləri və yeri əhatə edir” ayəsi barəsində soruşdular. O da dedi: «Kürsüsü ayəqlarını qoyduğu yerdir. Ərşin mahiyyatini isə, Allahdan başqa heç kəs bilməz. Bu hədisi Hafiz Əbubəkr İbn Mərduveyh də Şuca İbn Muxalləd əl-Fəllas yolu ilə rəvayət edib danışmışdı. Bu, səhvdir. Belə ki, Vaki də onu təfsirində rəvayət etmiş və demişdir: Bizə Sufyan danışdı, o da Ammar əd-Duhnidən, o da Muslim əl-Batindən, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: «Kürsü ayəqların qoyulduğu yerdir. Ərşin mahiyyatini isə, heç kəs bilməz.» Bunu Hakim də «əl-Mustədrək» əsərində Əbu Abbas Muhəmməd ibn Əhməd əl-Məhbubidən, o da Muhəmməd İbn Muazdan, o da Abu Asimdən, o da Sufyandan o Səvridir, o da İbn Abbasa çatan sənədlə bu şəkildə məvquf olaraq rəvayət etmiş və demişdir: «İki Səhihin şərtlərinə uyğun olaraq səhihdir, təxric etməmişlər.» Bunu İbn Mərdəveyh də Hakim İbn Zuheyr əl-Fəzari əl-Kufidən — o, tərk edilmiş ravidir — o da Suddidən, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən mərfu olaraq rəvayət etmişdir. Bu da həmçinin səhih deyildir.

Suddi demişdir: Əbu Məlik: «Kürsü Ərşin altındadır» — demişdir. Suddi də: «Göylərlə yer Kürsünün içindədir, Kürsü də Ərşin qarşısındadır.» — demişdir. Dəhhak da İbn Abbasdan belə demişdir: «Əgər yeddi qat göylər və yeddi qat yerlər yayılsa, sonra bir-birinə qoşulsa, Kürsünün genişliyi qarşısında çölə atılmış bir halqa kimi qalar.» Bunu İbn Cərir ilə İbn Əbu Hatim rəvayət etmişlər.

İbn Cərir demişdir: Mənə yunus danışdı, mənə İbn Vəhb xəbər verdi və dedi: İbn Zeyd dedi: Mənə atam xəbər verdi və dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «yeddi qat göy Kürsünün yanında qalxanın içinə atılan yeddi dirhəm kimidir.» İbn Cərir demişdir: Əbu Zərr dedi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu eşitdim: «Kürsü Ərşin nisbətində açıqlıq sahəya atılmış dəmir bir halqa kimidir.»

Əbubəkr İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Suleyman ibn Əhməd xəbər verdi, bizə Abdullah ibn Vəhb əl-Ğazzi xəbər verdi, bizə Muhəmməd ibn Əbus-səriy əl-Əsqəlani xəbər verdi, bizə Muhəmməd ibn Abdullah ət-Təmimi xəbər verdi, o da Qasım ibn Muhəmməd əs-Səqafidən, o da Əbu İdris əl-Xəvlanidən, o da Əbu Zər əl-Ğifaridən nəql etdi ki, o, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) Kürsü barəsində soruşdu. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: «Nəfsim əlində olan Allaha and olsun ki, yeddi qat göylərlə yeddi qat yerlər Kürsünün yanında açıqlıq sahəya atılan halqa kimidir. Ərşin də Kürsüdən əfzəlliyi açıq sahənin həmin halqadan əfzəlliyi kimidir.»

Hafiz ibn Yalə əl-Məvsili «Musnəd» əsərində demişdir: Bizə Zuheyr danışdı, bizə İbn Əbubəkr danışdı, bizə İsrail danışdı, o da Əbu İshaqdan, o da Abdullah İbn Xalifədən, o da Ömərdən (radiyallahu ənh) onun belə dediyini nəql etdi: Bir qadın, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib dedi: «Allaha dua et ki, məni Cənnətə salsın.» O buyurdu: «Rəbbini təbarəkə və təaləni təzim et.» O buyurdu: «Onun Kürsüsü göyləri və yeri əhatə edir. Həqiqətən də onun yeni yahərin ağırlıqdan inləyarək səs çıxartdığı kimi səsi vardır.»

Bunu Hafiz əl-Bəzzar məşhur «Musnəd» əsərində və Abd İbn Humeyd ilə İbn Cərir də təfsirlərində, Təbərani ilə İbn əbu Asim də «Sünnə» kitablarında, Hafiz  əd-Diya “əl-Muxtar” kitabında Əbu İshaq əs-Səbinin hədisindən, o da Abdullah ibn Xalifədən rəvayət etmişdir. O bununla məşhur deyildi. Ömərdən hədis eşitməsi şübhəlidir. Sonra bu hədisi ondan, o da Ömərdən məvquf olaraq rəvayət edənlər də vardır. Bəziləri də ondan mürsəl olaraq rəvayət etmişlər. Digərləri də mətnində qəribə əlavələrlə rəvayət etmişdir. Bir başqaları da bu əlavələrsiz nəql etmişlər.

Bundan daha qəribi Cubeyr ibn Mutimin Ərşin sifəti ilə əlaqəli olaraq rəvayət etdiyi hədisdir. Necə ki, onu Əbu Davud «Sünən» əsərinin «Sünnə» fəslində rəvayət etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Mərdəveyh və digərləri isə, Bureydə, Cabir və başqalarından Kürsünün qiyamət günündə haqq-hesab çəkilməsi üçün qoyulacağından bəhs edən hədisləri rəvayət etmişdir. Zahirən görünən budur ki, bu ayədəki Kürsü, o Kürsü deyildir. Bəzi kəlamçı islam astronomları Kürsünün səkkizinci göy olduğunu demişlər. O, üstündə doqquzuncu göy olan ulduzlu göydür. O, seçilmiş göydür ki, ona atlas deyilir. Başqaları da onların bu sözünü rədd etmişlər.

İbn Cərir, Cuveybir yolundan rəvayət etmişdir ki, Həsən Bəsri: «Kürsü Ərşdir» – deyərdi. Doğru olan isə, Kürsünün Ərş olmamasıdır. Ərş ondan daha böyükdür. Necə ki, əsərlər və xəbərlər bunu göstərir. İbn Cərir bu xüsusda Abdullah İbn Xalifənin Ömərdən rəvayət etdiyi hədisə əsaslanmışdır ki, məncə onun səhihliyi şübhəlidir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Onları qoruyub saxlamaq Ona ağır gəlmir” yəni, Ona ağırlıq verməz və onları, içindəkiləri və ikisinin arasındakıları qorumaq Ona çətin olmaz. Bu Onun üçün çox asan və bəsitdir. O hər bir nəfsin nə etdiyinin üzərində qaimdir. Hər şeyə nəzarət edir. Heç bir şey ondan qaçmaz. Heç bir şey ondan qeybə çəkilməz. Hər şey onun qarşısında dəyərsiz, mütavazi və cılızdır. Ona möhtac və fəqirdir. O isə zəngindir, tərifə layiqdir. İstədiyini edər, etdiyi barəsində soruşulmaz, qalanlar soruşular. O hər şeyə qələbə çalar. Hər şeyin hesabını alar. Muşahidə edəndir, Ucadır, Əzimdir. Ondan başqa ilah yoxdur, Ondan başqa Rəbb də yoxdur.

“O, Ucadır, Əzimdir” bu da «O, Ucadır, Böyükdür!» (Səba, 23) və “Böyükdür, Ucadır.” (Rad, 9) ayələri kimidir.

Ən yaxşısı, bu ayələri və bu mənada olan səhih hədisləri sələfi salihin yolu ilə, necəlik və oxşarlıq vermədən varid olduğu kimi üzərindən keçməkdir.

 

Allah Təala buyurur ki, “Dində məcburiyyat yoxdur” yəni, heç kəsi dinə girməya məcbur etməyin. Çünki dinin dəlil və sübutları aydındır, bəllidir və aşkardır. Heç kəsin zorla İslamı qəbul etməsinə ehtiyac yoxdur. Allah kimə İslam ilə hidayət edib, köksünü açar və bəsirətini nurlandırarsa, o İslama dəlillər üzrə daxil olar. Allah kiminsə gözünü kor edərsə, qulaq və gözünü möhürləyarsə, zor və təzyiq altında dinə girməsi ona fayda verməz.

Alimlər bu ayənin ənsarlardan bir toplum haqqında nazil olduğunu amma hökmünün ümumi olduğunu demişlər. İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Bəşşar danışdı, bizə İbn Əbu Adiy danışdı, o da Şubədən, o da Əbu Bişrdən, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ölü uşaq doğan qadın özünə söz verərdi ki, əgər uşaq sağ qalsa onu yəhudi edəcək. Nadır oğulları sürgün olunanda aralarında ənsarların da uşaqları var idi. Onlar: “Uşaqlarımızı buraxmarıq” — dedilər. İzzət və cəlal sahibi Allah bu ayəni nazil etdi: “Dində məcburiyyat yoxdur. Artıq doğru yol azğınlıqdan aydın fərqlənir”. Bunu Əbu Davud ilə Nəsai, Bundardan rəvayət etmişlər. Başqa yollar ilə Şubədən də eyni şəkildə rəvayət etmişlər. Onu İbn Əbu Hatim və İbn Hibban öz “Səhih” adlı əsərində Şubədən rəvayət etmişlər. Mucahid, Səid İbn Cubeyr, Şəbi, Həsən Bəsri və digərləri də, həmin ayənin bu hadisə ilə əlaqəli endiyini demişlər.

Muhəmməd İbn İshaq demişdir: Bizə Zeyd İbn Sabitin mövlası Muhəmməd İbn Abu Muhəmməd əl-Curəşi danışdı, o da İkrimədən yaxud Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan onun “Dində məcburiyyat yoxdur” ayəsi barəsində belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bu ayə Ənsardan olan Səlim İbn Avf oğullarından əl-Husayniy adında bir nəfər haqqında nazil olmuşdur. Onun iki nəsrani oğlu var idi. Özü isə müsəlman idi. O, Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Onları məcbur edimmi? Çünki onlar nəsranilikdən başqa heçnə qəbul etmirlər.” Allah Təala onun barəsində bu ayəni nazil etdi.” Bunu İbn Cərir rəvayət etmişdir. Suddi də bənzərini rəvayət edib əlavə etmişdir: “O iki oğlan uşağı Şamdan yağ gətirən tacirlərin təşviqi ilə nəsrani olublar. Onlara qoşulmağı qərar verəndə ataları onlara təzyiq etdi və Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) onların arxaları ilə adam göndərməyinə izn istədi. Buna görə həmin ayə nazil oldu.”

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Amr İbn Avf danışdı, bizə Şərik danışdı, o da Əbu Hilaldan, o da Usəqdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Mən, onların dininə görə Ömər İbn Xəttabın nəsrani köləsi idim. Ömər İbn Xəttab məni İslama dəvət edirdi, mən qəbul etmirdim. O da deyirdi: “Dində məcburiyyat yoxdur”. Mənə deyirdi: “Ey Usəq, əgər İslamı qəbul etsən, müsəlmanların bəzi işlərində mütləq səndən kömək istəyardim.” Bir çox alimlər bunun əhli kitaba və onların dinlərinin ləğv edilib və dəyişdirilmədən öncə onu qəbul edənlərə aid etmişlər ki, bu da onların cizya verməsi ilə mümkündür. Başqaları isə: “Xeyr, bu döyüş ayəsi ilə nəsx edilmişdir. Bütün ümmətlər tövhid dini olan İslama girmələri üçün vacib surətdə dəvət edilir. Əgər onlardan biri imtina edərsə və İslama boyun əyməzsə və ya cizya verməsə, öldürüləcəyinə qədər onunla savaşılır. Məcburiyyatin mənası məhz elə budur. Allah Təala buyurur: “Siz çox qüvvətli bir tayfayə qarşı çağırılacaqsınız. Siz ya onlarla döyüşəcəksiniz, ya da onlar müsəlman olacaqlar.”(Fəth, 16). Allah buyurur: “Ey Peyğəmbər! Kafirlərə və münafiqlərə qarşı vuruş! Onlarla sərt davran!” (Təhrim, 9), “Ey iman gətirənlər! yaxınlığınızdakı kafirlərlə vuruşun. Qoy onlar sizdə sərtlik görsünlər. Bilin ki, Allah müttəqilərlədir.” (Tövbə, 123). Səhih də deyilmişdir: “Rəbbin zəncirlər içində cənnətə sürüklənən bir qövmdən təəccüblənir.” yəni, əsirlərdən. Hansılar ki, bağlar, kəmərlər, buxov və qandallar içində islam ölkələrinə gətirilir. Sonra müsəlman olurlar. Əməl və niyyatləri düzəlir. Onlar da Cənnətlik olurlar.

İmam Əhmədin rəvayət etdiyi hədisə gəlincə: Bizə yəhya danışdı, o da Humeyddən, o da Ənəsdən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir kişiya: “Müsəlman ol” – dedi. O: “Mən ikrah hissi duyuram.” – söylədi.  Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “İkrah hissi duysan belə.” Bu hədis üçlük rəvayətçi ilə rəvayət edilmişdi və səhihdi. Lakin mövzumuza aid deyil. Çünki Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu İslama girməya məcbur etmədi. Sadəcə onu dəvət etdi. O da xəbər verdi ki, “nəfsi onu qəbul etmir, əksinə ikrah duyur.” O da buyurdu ki, “İkrah etsən belə müsəlman ol. Allah sənə xoş niyyat və ixlas nəsib edəcək.”

“Hər kəs tağutu inkar edib Allaha iman gətirərsə, heç vaxt qırılmayən ən möhkəm dəstəkdən yapışmış olar. Allah Eşidəndir, Biləndir” yəni, kim ortaqları və bütləri tərk etsə, şeytanın Allahdan başqa ibadət etməyə dəvət etdiklərini rədd etsə, Allahı ibadətdə təkləşdirsə və Ondan başqa ilah olmadığına şəhadət etsə “ən möhkəm dəstəkdən yapışmış olar” yəni, işində sabit olar, ən doğru və düzgün yolu davam etmiş olar.

Əbu Qasım əl-Bəğavi demişdir: Bizə Əbu Rəvh əl-Bələdiy danışdı, bizə Əbu əl-Əhvas Səlləm İbn Suleym danışdı, o da Əbu İshaqdan, o da Hassandan — o, İbn Faid əl-Əbsiydir,- onun belə dediyini söylədi: Ömər – Allah ondan razı olsun – dedi: Cibt sehrdir, tağut da şeytandır. Cəsarət kişilərdə doğrulduqdan olan bir xüsusiyyatdir. Ürəkli bir nəfər tanımadığı ilə dalaşır, qorxaq isə anasından qaçar. Bir adamın səxavəti onun dini, soyu da əxlaqıdır, istər fars və ya nəbati olsun. Bunu İbn Cərir ilə İbn Əbu Hatim, Səvri hədisi olaraq Əbu İshaqdan, o da Hassan İbn Faid əl-Absidən, o da Ömərdən rəvayət etmişdir.

Tağutun mənası: şeytandır, həqiqətən o çox güclüdür. Cahilliya insanlarının bütlərə tapınması, hökm vermək üçün onlara müraciəti və onlardan kömək istəmələri kimi bütün pislikləri özündə cəm edir.

“heç vaxt qırılmayən ən möhkəm dəstəkdən yapışmış olar” yəni, ən güclü səbəblə dindən tutmuşdur. O, qırılmayən etibarlı dəstəya bənzədilmişdir. O sağlam, möhkəm, güclü və dayənıqlıdır. Buna görə də deyilmişdir: “heç vaxt qırılmayən ən möhkəm dəstəkdən yapışmış olar”. Mucahid demişdir: “möhkəm dəstək” imandır. Suddi isə: “O, İslamdır” — demişdir. Səid İbn Cubeyr ilə Dəhhak: “Lə İləhə İlləllahdır” — demişlər. Ənəs İbn Məlik: “möhkəm dəstək” Qurandır — demişdir. Səlim İbn əbu əl-Cəd demişdir: “O, Allah üçün sevmək və Allah üçün nifrət etməkdi.” Bütün bu görüşlər doğrudur, aralarında ziddiyyat yoxdur. Muaz İbn Cəbəl: “möhkəm dəstək” Cənnətə girmədən qopmaz” — demişdir. Mucahid və Səid İbn Cubeyr isə ”heç vaxt qırılmayən ən möhkəm dəstəkdən yapışmış olar “ ayəsini oxuyub sonra da bu ayəni oxudu: “Həqiqətən də, insanlar nəfslərində olanı dəyişmədikcə, Allah da onlarda olanı dəyişməz” (ər-Rad, 11).

İmam Əhməd demişdir: Bizə İshaq İbn yusuf danışdı, bizə İbn Avn danışdı, o da Muhəmməddən, o da Qeys İbn Abbaddan deyir: “Mən məsciddə idim, bir adam gəldi. Onun üzündə mütilik izi var idi. İki rükət qısa namaz qıldı. Camaat dedi: “Bu adam cənnətlikdir.” O, çölə çıxanda onu izlədim, evinə girdi. Mən də onunla girdim və danışdım. Bir az sonra dedim: “Sən məscidə girəndə camaat belə bir sözlər dedi.” O da dedi: “Sübhan Allah, bir adamın bilmədiyi bir şeyi danışmağı düz deyil. Sənə həqiqəti danışım. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) vaxtında bir yuxu gördüm və ona danışdım. Özümü yaşıl bir bağçada gördüm — İbn Avn deyir ki, bağçanın genişliyini və yaşıllığını təsvir etdi — Ortasında dəmir bir dirək var idi. Dibi yerdə başı isə göydə idi. Ucunda bir dəstək var idi. Mənə dedilər: “Çıx ora.” Mən dedim: “Çıxa bilmərəm.” Bir köməkçi gəldi – İbn Avn dedi O, əl-vasifdir – Arxadan paltarımdan qaldırdı və: “Çıx” – dedi. Mən də çıxıb dəstəkdən tutdum. O : “Dəstəkdən sarıl” — dedi. Oyananda dəstək hələ də əlimdə idi. Gəlib Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) danışdım. O dedi: “Bağça İslam bağçasıdır, dirək İslamın dirəyidir. Dəstək ən möhkəm dəstəkdir. Sən ölənə qədər İslamda qalacaqsan.” Rəvayətçi deyir ki, o, Abdullah İbn Salam idi. İki Şeyx bunu öz Səhihlərində Abdullah İbn Avnun hədisi olaraq təxric etmişlər. Buxari başqa bir yoldan Muhamməd İbn Sirindən də bu şəkildə rəvayət etmişdir.

Başqa bir yol: İmam Əhməd demişdir: Bizə Həsən İbn Musa ilə Əffan danışdı, bizə Hammad İbn Sələmə danışdı, o da Asim İbn Bəhdələdən, o da Musəyyab İbn Rafidən, o da Xarəşəh İbn əl-Hurdan deyir: “Mədinəyə gəldim. Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) məscidində ağsaqqalların oturduğu yerdə oturdum. Bir ağsaqqal gəldi, əsayə söykənmişdi. Camaat dedi: “Kim cənnətlik bir adamı görmək istəyirsə ona baxsın.” Bir sütunun arxasına keçib iki rükət namaz qıldı. Mən ona dedim: “Bəziləri belə bir şey dedilər.” O da dedi: “Cənnət Allahındır, istədiyini ora salar. Mən, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) vaxtında bir yuxu gördüm. Mənə bir nəfər yaxınlaşıb: Mənimlə gəl” — dedi. Onunla getdim, böyük bir yola girdik. Solumda bir yol var idi, ora getmək istədim, adam mənə dedi: “Sən oranın adamı deyilsən.” Sonra sağımda bir yol gördüm, ora getdim. Sürüşkən bir dağa çatdıq. O mənim əlimdən tutdu və dağın təpəsinə qaldırdı. Dayəna bilmirdim tutmağa bir yer də yox idi. Baxdım dəmir bir dirək gördüm ucunda qızıl bir dəstək var idi. Əlimdən tutub məni qaldırdı. Mən də dəstəkdən yapışdım. Sonra: “Sarıl” — dedi. Mən də: “Oldu” – dedim. Ayəğı ilə dirəya vurdu. Mən də möhkəm sarıldım. Bunu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) danışdım. O dedi: “Xeyir görmüsən. O böyük yol, Məhşərdir. Solunda görsənən yol cəhənnəmliklərin yoludur. Sən onlardan deyilsən. Sağında gördüyün yol cənnətliklərin yoludur. Sürüşkən dağ şəhidlərin məqamıdır. Sarıldığın dəstək İslamın dəstəyidir. Ölənə qədər ondan tutun.” Adam dedi: “Bu səbəbdən mən də cənnətlik olmağımı umuram.” Baxdım ki, o adam Abdullah İbn Salamdır.

Bunu Nəsai də Əhməd İbn Suleymandan, o da Əffandan; İbn Macə də Əbubəkr İbn əbu Şeybədən, o da Həsən İbn Musa əl-Əşyabdən, ikisi də Hammad İbn Sələmədən bənzər şəkildə rəvayət etmişlər. Muslim də onu Səhihində Aməşdən, o da Suleyman İbn Mushirdən, o da Xarəşə İbn əl-Hur əl- Fəzaridən bu şəkildə rəvəyat etmişdir.

Allah təala onun razılığına tabe olanları öz salamat yollarına hidayət edəcəyini xəbər verir. O, mömin qullarını küfr, şübhə və tərəddüt qaranlıqlarından açıq, aydın, aşkar, asan və işıqlı haqq nuruna çıxardacağını, kafirlərin dostunun isə yalnız şeytanlar olacağını bildirir. Şeytanlar onlara içərisində olduqları cəhalət və azğınlıqları bəzəyar, onları haqq olan yoldan çıxarıb küfr və iftira yoluna döndərər. “Onlar Od sakinləridirlər və orada əbədi qalacaqlar” Bu səbəbdən Allah təala «nur» kəlməsini təklikdə, «zülmətləri» isə çoxluqda zikr etmişdir. Çünki haqq birdir, küfrün isə bir çox növləri var, lakin onların hamısı batildir. Necə ki, buyurur: «Bu, Mənim doğru yolumdur, onu tutub gedin. Başqa yollara uymayın. Çünki, (o yollar) sizi Allahın yolundan uzaqlaşdırar. Allah bunları sizə tövsiya etmişdir ki, bəlkə (pis əməllərdən) çəkinəsiniz.” (əl-Ənam, 153). Uca olan buyurur: «Zülmətləri və nuru var etdi.” (əl-Ənam 1). Allah təalə buyurur: «Sağa və sollara” (ən-Nəhl, 48). Bundan başqa neçə-neçə belə ayələr var ki, onlarda da haqqı təklikdə, batil isə dağınıq, dağınıq və bölünmüş olaraq ifadə edilmişdir.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Əli İbn Meysərə danışdı, bizə Əbdüləziz İbn Əbi Osman danışdı, o da Musa İbn Ubeydədən, o da Əyyub İbn Xaliddən rəvayət etdi ki, o dedi: «İstək əhli dirildilər» və ya dedi: «Fitnə əhli dirildilər. Kimin istəyi imandırsa, onun fitnəsi ağ və işıqlı olar. Kimin də həvəsi küfrdüsə, onun fitnəsi qara və qaranlıq olar. Sonra bu ayəni oxudu: “Allah iman gətirənlərin Himayədarıdır, onları zülmətlərdən nura çıxarır. Kafirlərin dostları isə tağutdır, onları nurdan zülmətlərə salarlar. Onlar Od sakinləridirlər. Onlar orada əbədi qalacaqlar.”

İbrahimlə Rəbbi haqqında mübahisə edən bu adam, Babilin hökmdarı Nəmruz İbn Kənan İbn Kuş İbn Sam İbn Nuhdur. Belə də deyilmişdir: Nəmrud İbn Falix İbn Abir İbn Şalix İbn Ərfaxşəzə İbn Sam İbn Nuhdur. Birinci, Mucahid və başqasının rəyidir. Mucahid demişdir: Dünyanın şərq və qərblərinə dörd nəfər sahib oldu. Bunların ikisi mömin, ikisi isə kafirdir. Möminlər, Süleyman İbn Davud ilə Zülqarneyndir. Kafirlər isə Nəmrud ilə Buxtənassardır. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Görmədinmi?” yəni, Ey Muhamməd, qəlbinlə görmədinmi?

“İbrahim ilə Rəbbi barəsində höcətləşən kəsi” yəni, Rəbbinin varlığı haqqında. Çünki o özündən başqa bir ilah olduğunu inkar edirdi. Necə ki, ondan sonra Firon da öz əyanlarına “sizin üçün məndən başqa bir ilah bilmirəm” (əl-Qasas, 38) demişdi. Onu bu tüğyana, ağır küfrə və şiddətli inada özünü hamıdan uca tutması və uzun müddət hakimiyyatdə qalması sürükləmişdi. Çünki onun dörd yüz il hökmranlıq etdiyi rəvayət edilir. Buna görə də “Allahın verdiyi səltənət görə” deyilmişdi. İbrahimdən dəvət etdiyi Rəbbinin varlığına dəlil istəmişdi.  İbrahim də: “Mənim Rəbbim həm dirildir, həm də öldürür!” — dedi. yəni, Onun varlığının dəlili yox olduqdan sonra meydana gələn və meydana gəldikdən sonra yox olan, gördüyünüz bu əşyaların mövcudluğudur. Bu da istədiyini öz iradəsi ilə edən bir icraçının varlığına zəruri dəlildir. Çünki bunlar öz başına meydana gəlməz. Bunları var edən birinin olması labüddür. O da ibadətinə dəvət etdiyim Rəbdir. O, təkdir və şəriki yoxdur. Həmin vaxt   höcətləşən – o, Nəmruz idi — belə dedi: “Mən də dirildirəm və öldürürəm.” Qatadə, Muhamməd İbn İshaq, Suddi və digərləri demişlər: “Mənə iki adam gətirilər, ikisi də ölümü haqq etmişdir. Mən də birinin öldürülməsini əmr edərəm, o da öldürülər, digərini isə əhf edərəm, o da öldürülməz. Bax, diriltmə və öldürmənin mənası budur.”

Allah ən doğrusunu biləndir, belə başa düşülür ki, Nəmrud bunu qəsd etməmişdir. Çünki bu, İbrahimin dediyinə cavab deyildir. Bunda yaradıcının varlığına bir maneə yoxdur. O ancaq bu məqamı özü üçün inad və kibir olaraq iddia etdi və bunu edə biləcəyinə eyham vurdu. Necə ki, Firon da ona tabe olub və: “Mən sizin üçün özümdən başqa bir məbud tanımıram.” (Qəsas 38) — demişdir. Buna görə də o belə inad etdikdə İbrahim ona: “Allah günəşi məşriqdən gətirir. Sən də onu məğribdən gətir!” — dedi. yəni, əgər iddia etdiyin kimi dirildən və öldürənsən belə et. Çünki dirildən və öldürən, varlıq aləminin hər zərrəsində təsərrüf etmə ilə ulduzları əmri altına almaq və onları hərəkət etdirmək haqqına malikdır. Əgər diriltmə və öldürmə gücü olan ilahsansa, hər gün qərbdən çıxan bu günəşi, şərqdən gətir. Nəmrut acizliyini, çıxılmazlığını, bu məqamda inad edə biməyacəyini bildikdə susdu, yəni, dili tutuldu, danışa bimədi. Bununla da dəlil qarşısında məğlub oldu.

Allah Təala buyurdu: “Allah zalım qövmü doğru yola yönəltməz.” yəni, onlara nə dəlil nə də sübut ilham etməz. Əksinə onların dəlilləri Rəbbləri qatında tutarsızdır. Onlara qəzəb və şiddətli əzab vardır.

Bu mənayə görə bu eniş, bir çox məntiqçilərin dediyi kimi İbrahimin birinci məqamdan ikinci məqama enişi, bir dəlildən daha aşkar olanına keçiddir demələrindən daha gözəldir. Bəziləri də “burada ümumi bir rəddiya vardır” desələr də, onların dediyi kimi deyildir. Tam əksinə birinci məqam ikinci məqama keçid üçün ilkin mərhələ kimi olur və Nəmrudun birinci və ikinci məqamda iddia etdiyini rədd edir. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

Suddi, Nəmrud ilə İbrahim arasında olan bu mübahisənin İbrahimin atəşdən çıxmasından sonra olduğunu demişdir. Hökmdarla ancaq o gün qarşılaşdı və aralarında bu mübahisə baş verdi. Abdurrəzzaq, o da Mamərdən, rəvayət etmişdir ki, Zeyd İbn Əsləm demişdir: Nəmrudun anbarlarında çoxlu ərzaq var idi. İnsanlar bunun üçün onun yanına gəlirdilər. İbrahim də xalqın arasında onun yanına gəldi. Aralarında bu mübahisə baş verdi. Hərkəsə verdiyindən İbrahimə vermədi. İbrahim əliboş geri döndü. Ailəsinə yaxınlaşdıqda, bir təpədən çuvallarını qumla doldurdu və: “Ailəmin bir az başını qataram” — dedi. Çatıb, yükünü yerə qoydu. Bir yerə söykəndi və yuxuya getdi. Zövcəsi Sara çuvallara sarı getdi, onların xoş ərzaq malları ilə dolu olduğunu gördü. Onlardan götürüb yemək bişirdi. İbrahim oyandıqda bişirilən yeməyi gördü və: “Bu sizə haradandı? — dedi? Zövcəsi də: “yanında gətirdiyin kisədəndi” — dedi. Bu zaman İbrahim bunun izzət və calal sahibi Allahdan gələn bir ruzi olduğunu başa düşdü.

Zeyd İbn Əsləm demişdir: “Allah, özünü hamıdan üstün tutan hökmdara bir mələk göndərdi.  Ona Allaha iman etməsini dedi. O imtina etdi. Sonra onu ikinci dəfə dəvət etdi. O imtina etdi. Üçüncü dəfə dəvət etdi, yenə imtina etdi. O: “Adamlarını yığ, mən də öz adamlarımı yığım” — dedi. Nəmrud günəş doğarkən əsgərlərini və ordularını topladı. Allah da üstlərinə o qədər iri milçəklər göndərdi ki, günəş görünmədi. Allah bunları onlara hücum etdirdi. Ətlərini yeyib qanlarını sümürdülər. yerdə quru sümükləri saxladılar. Milçəklərdən biri hökmdarın burun dəliyinə girdi. Onun burun kanalında dörd yüz il qaldı. Allah bu milçəklə ona əzab verdi. Bütün bu müddət ərzində başına dəmir toppuzla vururdular. Axırda Allah onu kiçik milçəklə həlak etdi.

Daha əvvəl keçən “Allahın verdiyi səltənət görə İbrahim ilə Rəbbi barəsində höcətləşən kəsi görmədinmi?” kəlamı “İbrahim ilə Rəbbi barəsində höcətləşən kəsin mislində birini gördünmü?” cümləsi ilə bir qüvvədədir. Bu səbəbdən də “Və ya (damları) uçulub xarabalığa çevrilmiş bir kəndin yanından keçən kimsənin (hekayətini) bilmirsənmi?” kəlamını ona bağlamışdır. Kəndin yanından keçən bu şəxs barəsində ixtilaf edilmişdi. İbn Əbi Hatim, İsam İbn Rəvvaddan o da Adəm İbn Əbi İyasdan, o da İsraildən, o da Əbu İshaqdan, o da Naciya İbn Kəbdən rəvayət etmişdir ki, Əli İbn Əbu Talib: ”O şəxs Üzeyirdir” — demişdir. Bunu İbn Cərir şəxsən Naciyadən rəvayət etmişdir. Bunu İbn Cərir ilə İbn Əbi Hatim, İbn Abbas, Həsən, Qatadə, Suddi və Suleyman İbn Bureyrədən nəql etmişdir. Məşhur olan da bu rəydir. Vəhb İbn Münəbbih və Abdullah İbn Ubeyd İbn Umeyr demişlər: “O, Ərmiya İbn Halqiyadir.” Muhəmməd İbn İshaq demişdir; o da ittiham olunmayən birindən, o da Vəhb İbn Münəbbihdən demişdir: O, Xızırın (əleyhissalam) adıdır.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə atam rəvayət etdi, Car xalqından Süleyman İbn Muhamməd əl-yasariy əl-Caridən – o, Mutarrifin əmisi oğludur — eşitdim ki, o dedi: Şam xalqından bir kişi: “Allahın yüz il öldürüb sonra diriltdiyi şəxs Hıziqil İbn Buradır.” — demişdir. Mucahid İbn  Cəbr də: “O, İsrail oğullarından bir adamdır” — demişdir. Başqaları isə demişlər: “O ölən adam qırx yaşında idi. Allah onu o vəziyyətdə diriltdi. Onun da bir oğlu var idi. yüz iyirmi yaşına çatmışdı. Oğlunun oğlu da doxsan yaşına çatmışdı. Baba gənc idi, oğlu və oğlunun oğlu isə yaşlı qocalar idilər.” Bir nəfər mənə bu mənada belə bir şeir oxudu:

Gəncin saçları oğlunun saçından əvvəl ağardı,

Oğlunun da oğlu ondan daha yaşlı idi

Onun əsayə söykənib yeridiyini gördülər

Saqqalı qara, başı tüklü idi.

Oğlunun gücü qüvvəti yox idi

Qalxıb yeriyandə uşaq kimi yıxıldı qalxdı

Oğlu qırx yaşına gəldi

Oğlunun oğlu da doxsana nərdivan dayədı.

Həmin şəhər məşhur rəvayətə görə Beytul müqəddəsdir. Buxtənassar tərəfindən xarabalığa çevrildikdən və əhalisi də öldürüldükdən sonra oradan keçirdi. “xarabalığa çevrilmiş” yəni, orada heç kim yox idi. Deyilir: xavat əd-dər, təxvi xavəən və xuviya. “Uçulub” yəni, damları və divarları torpağının üstünə dağılmışdı. Bu qədər əzəmətli tikililəri olan kəndin halını gördükdə düşünərək dayəndı və: “Allah bu kəndi ölümündən sonra necə dirildəcək?” — dedi. Çünki çürüdüyünü və bərbad bir şəkildə xarabayə çevrildiyini gördükdə, yenidən əvvəlki halına gələcəyini güman etmədi. Allah Təala da: “Allah onu öldürüb yüz il saxladı, sonra da dirilti” — buyurdu. Kənd onun ölümündən yetmiş il sonra bərpa edildi. Əhali doldu. İsrail oğulları ora geri qayıtdılar. İzzət və cəlal sahibi Allah onu ölümündən sonra diriltdikdə, ilk canlandırdığı gözləri oldu ki, Allahın etdiyini, onun bədənini necə dirildiyini görsün. Dikəlib ayəğa qaxdıqda Allah ona mələk vasitəsi ilə:  “Nə qədər qaldın” buyurdu. O da: “Bir gün yaxud bir gündən də az qaldım!” — dedi. Çünki günün əvvəlində öldü, sonra da Allah onu günün sonunda diriltdi. Günəşin batmadığını gördükdə həmin gün olduğunu zənn etdi. ”yaxud bir gündən də az” — dedi. Allah da “Əksinə, sən yüz il qaldın. Öz yeməyinə və içdiyinə bax, hələ də xarab olmayıb” buyurdu. Çünki rəvayətə görə onun yanında yaş üzüm, əncir və üzüm suyu var idi. Onun yuxarıda qeyd edildiyi kimi xarab olmadığını gördü. Nə üzüm suyu dəyişmişdi, nə əncir turşumuş və xarab olmuşdu, nə də üzüm qıcqırmışdı. “Uzunqulağına da bax!” yəni, izzət və cəlal sahibi Allahın onu necə diriltdiyinə bax, deməkdir. “Biz səni insanlar üçün bir dəlil etdik.” yəni, axirət üçün dəlil etmək istəyirik, deməkdir. “Sümüklərə bax, gör Biz onları necə bir-birinə birləşdirir” yəni, ayəğa qaldırırıq, bir-birinin üstünə yerləşdiririk.

Hakim “Müstədrək” əsərində Nafi İbn Əbi Nuaymdan, o da İsmayıl İbn əbu Hakəmdən, o da Xaricə İbn Zeyd İbn Sabitdən, o da atasından belə rəvayət etmişdir: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) “keyfə nünşizuha” şəklində “zəy” ilə oxudu.” Sonra da: “Sənədi səhihdir, iki şeyx onu təxric etməmişdi” — dedi.

“Nünşiruha” şəklində də oxunmuşdur ki, “necə dirildirik” deməkdir. Bunu Mucahid demişdir.

“Sonra da onların üstünü ətlə örtürük”. Suddi və digərləri demişlər: “Uzunqulağının sümükləri sağa və sola dağılmışdı. Onlara baxdı. Bəyazlığından parıldayırdılar. Allah ona bir külək göndərdi və onu o bölgədən bir yerə yığdı. Sonra hər sümüyü aid olduğu yerə qoydu. Sonra sümüklərdən düzəldilmiş bir uzunqulaq oldu. Üstündə ət yox idi. Sonra Allah onlara ət, sinir, damarlar və dəri geyindirdi. Daha sonra Allah bir mələk göndərdi. O da uzunqulağın bütün dəliklərinə ruh üflədi. İzzət və cəlal sahibi Allahın izni ilə o, anqıraraq ayəğa qalxdı. Bütün bunlar Üzeyirin gözü önündə olurdu. Bütün bunlar ona aydın olduğu zaman “Mən artıq bilirəm ki, Allah hər şeya qadirdir!” – dedi.”  yəni, mən bunu bilirəm, bunu öz gözlərimlə görmüşəm. Bu barədə zəmanəmin ən yaxşı biləni mənəm. Digərləri isə bunu əmr formasında “bil ki” oxumuşlar.

İbrahimin (əleyhissalam) belə bir sual verməsi haqqında təfsirçilər bəzi səbəblər qeyd etmişlər ki, onlardan biri də budur: Nəmruda:  “Mənim Rəbbim həm dirildir, həm də öldürür!”(Bəqərə 258) – dedikdə elmi yaqinlikdən gözlə görülən yaqinliya qalxmaq və buna gözləri ilə şahid olmaq istəmişdi. O demişdi: ““Ey Rəbbim, ölüləri necə diriltdiyini mənə göstər!”– dedi. (Rəbbi ona): “Məgər iman gətirmədinmi?”– dedi. Dedi: “Əksinə! Lakin, qəlbim rahat olsun”.  Buxarinin bu ayə ilə bağlı zikr etdiyi hədis belədir: Bizə Əhməd İbn Saleh danışdı, bizə İbn Vəhb danışdı, mənə yunus xəbər verdi, o da İbn Şihabdan, o da Əbu Sələmə və Səiddən, onlar da Əbu Hureyrədən (Allah ondan razı olsun) rəvayət etdilər ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Biz şübhə etməyə İbrahimdən daha haqlıyıq. Bir vaxtlar o demişdi: ““Ey Rəbbim, ölüləri necə diriltdiyini mənə göstər!”– dedi.  “Məgər iman gətirmədinmi?”– dedi. Dedi: “Əksinə! Lakin, qəlbim rahat olsun”.

Bunu eyni şəkildə Müslim, Harmələ İbn yəhyadan, o da İbn Vəhbdən rəvayət etmişdir. Buradakı şübhə sözündə məqsəd, bəzi elmsiz insanların anladığı kimi deyildir. Bunda bir ixtilaf da yoxdur. Bu hədisə müxtəlif cavablar verilmişdi ki, onlardan biri də…

“Quşlardan dördünü tut və onları özünə tərəf çək” təfsirçilər bu dörd quşun nə olduğunda ixtilaf etmişdir. Hərçənd ki, bunda bir fayda yoxdur. Çünki əgər olsaydı Quran onu açıq ifadə edərdi. İbn Abbasdan onların: Durna, tovuz quşu, xoruz və göyərçin olduğunu deməsi nəql edilmişdi. Ondan başqa bir rəvayətdə isə, İbrahimin bir qaz, bir dəvə quşu balası, bir xoruz, bir də tovuz quşu götürdüyü nəql edilmişdi. Mucahid ilə İkrimə də göyərçin, xoruz, tovuz quşu və qarğadır demişlər.

“və onları özünə tərəf çək” onları tikə-tikə et, deməkdir. Bunu İbn Abbas, İkrimə, Səid İbn  Cubeyr, Əbu Malik, Əbu Əsvəd əd-Duəli, Vəhb İbn Münəbbih, Həsən, Suddi və digərləri demişdir.

Avfi, İbn Abbasdan “və onları özünə tərəf çək” kəlməsi haqqında “onları bağla”, demişdir. Onları bağlayən kimi başlarını kəsdi. Sonra hər dağın başına bir parçasını qoydu. Deyilənə görə dörd quş tutdu, onların başını kəsdi, sonra onları parçaladı, tüklərini yoldu və qarışdırdı. Sonra onları böldü. Hər dağın başına bir parça qoydu. Dörd dağ olduğu rəvayət edilmişdi. yeddi deyanlər də olmuşdur. İbn Abbas demişdir: Başlarını əli ilə tutdu. Sonra əziz və cəlil olan Allah ona onları çağırmağı əmr etdi. O da əziz və cəlil olan Allahın əmr etdiyi kimi onları çağırdı. Tükün tükə, qanın qana, ətin ətə, parçaların parçalara tərəf uçduğunu və bir-birinə yapışdığını gördü. Nəhayət hər quş öz şəklini aldı. Tez onun yanına gəldilər ki, istədiyi şeyi daha yaxşı görsün. Hər quş İbrahimin (əleyhis-salam) əlindəki başını almağa gəldi. Ona başqa baş verdiyi zaman qəbul etmirdi. Öz başını verdikdə isə Allahın qüdrət və qüvvəti ilə cəsədinin digər qismi ilə birləşirdi. Buna görə də buyurdu: “Bil ki, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir!” yəni, heç bir şey onu məğlub edə bilməz və heç bir şey onun əlindən qaça bilməz. İstədiyi şey etirazsız həyata keçər.  Çünki O, əzim və hər şeya qələbə çalandır. Sözlərində, fellərində, şəriət və qədərində hikmət sahibidir.

Əbdur-Rəzzaqdan demişdi: Bizə Mamər xəbər verdi, o da Əyyubdan rəvayət etdi ki, o “Amma qəlbim rahat olsun” kəlamı haqqında demişdir: İbn Abbas dedi: “Məncə Quranda bundan daha ümidverici bir ayə yoxdur.”

İbn Cərir demişdir: Bizə Muhamməd İbn Musənnə danışdı, bizə Muhamməd İbn Cəfər danışdı, bizə Şubə danışdı ki, Zeyd İbn Əlidən eşitdim, o da bir adamdan, o Səid İbn Müsəyyabdən belə dedi: Bir gün Abdullah İbn Abbas ilə Abdullah İbn Amr İbn As görüşdülər. Biz o zamanlar gənc idik. Biri digərinə: “Allahın Kitabında bu ümmət üçün ən ümidverici ayə hansıdır?” Abdullah İbn Amr da, Allah təalənin: ”(Qullarıma mənim bu sözümü) de: “Ey Mənim özlərinə qarşı həddi aşmış qullarım! Allahın rəhmindən ümidinizi üzməyin. Şübhəsiz ki, Allah bütün günahları bağışlayır. O, həqiqətən, Bağışlayəndır, Rəhmlidir!” (əz-Zümər, 53)  ayəsidir” — dedi. İbn Abbas dedi: “Sən belə dedin. Bu ümmət üçün ondan da ümid verici ayə İbrahimin ““Ey Rəbbim, ölüləri necə diriltdiyini mənə göstər!”– dedi. (Rəbbi ona): “Məgər iman gətirmədinmi?”– dedi. Dedi: “Əksinə! Lakin, qəlbim rahat olsun”. sözləridir.” — dedi.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Leysin katibi Abdullah İbn Saleh danışdı, mənə İbn əbu Sələmə danışdı, o da Muhamməd İbn Munkədirdən onun belə dediyini rəvayət etdi: Abdullah İbn Abbas ilə Abdullah İbn Amr İbn As görüşdülər. İbn Abbas, Amr İbn Asa: “Səncə Quranda ən ümidverici ayə hansıdır?” — dedi. Abdullah İbn Amr da, əziz və cəlil olan Allahın: “Ey Mənim özlərinə qarşı həddi aşmış qullarım! Allahın rəhmindən ümidinizi üzməyin.” (əz-Zümər 53) ayəsidir” — dedi. İbn Abbas dedi: ”Ancaq mən deyirəm ki, Allahın bu kəlamıdır: ” “Ey Rəbbim, ölüləri necə diriltdiyini mənə göstər!”– dedi.  “Məgər iman gətirmədinmi?”– dedi. Dedi: “Əksinə!”. deməsinə razı oldu. O dedi: Bu da nəfslərində qüsur olan və şeytanın vəsvəsəsindən meydana gələn şey üçündür.” Bunu Hakim də “Müstədrək” əsərində Əbu Abdullah Muhamməd İbn yaqub İbn əl-Axramdan, o da İbrahim İbn Abdullah əs-Sədidən, o da Bişr İbn Ömər əz-Zəhranidən, o da Əbdüləziz İbn Əbu Sələmədən oxşar sənədlə rəvayət etmiş, sonra isə: “Sənədi səhihdir, iki şeyx təxric etməyib.” – demişdir.

Bu, Allah Təalanın Allah yolunda və Onun rizası üçün mal xərcləyanlərin savabını artırması ilə bağlı çəkdiyi bir misaldır. Belə ki, yaxşılıq on mislindən yeddi yüz mislə qədər artırılır. Allah buyurur: “Mallarını Allah yolunda xərcləyanlərin məsəli…” Səid İbn Cubeyr: “Allaha itaətdə xərcləyanlərin halı” demişdir. Məkhul da: “Bundakı məqsəd cihadda atı istifadə etmək, silah və sairə şeyləri hazırlamaq kimi xərclərdir” — demişdir. Şəbib İbn Bəşir,  o da İkrimədən nəql etmişdir ki, İbn Abbas demişdir: “Cihad və həcc bir dirhəmi yeddi yüzə qədər artırar. Buna görə də buyurur: “…yeddi sünbül verən bir toxumun məsəlinə bənzəyir ki, sünbüllərin hər birində yüz ədəd dən vardır…”

Bu misal ruh üçün yeddi yüz sayını deməkdən daha təsir edicidir. Çünki bunda Allah Təalanın yaxşı əməlin sahibi üçün bərəkətli torpağa atılan toxumu böyütdüyü kimi onu da çoxaltmasına işarə vardır. Sünnədə də: “Bir yaxşılıq yeddi yüz qat artırılır” — deya rəvayətlər varid olmuşdur.

İmam Əhməd demişdir: “Bizə Ziyad İbn ər-Rəbi Əbu Xidaş danışdı, bizə İbn Uyaynənin azad etdiyi köləsi Vasil danışdı, o da Bəşşar İbn əbu Seyf əl-Curmidən, o da İyad İbn Ğatifdən nəql etdi ki, o demişdir: “Xəstəliyi olan Əbu Ubeydəni (İbn əl-Cərrahı) ziyarət etməyə getdik. Xanımı Tuhəyfə də onun baş tərəfində oturmuşdu. Biz dedik: “Əbu Ubeydə bu gecə necə idi?” O da: “Allaha and olsun ki, savabla keçirdi” — dedi. Əbu Ubeydə də: “Mən savabla keçirmədim” — dedi. Üzü divara yönəlmiş halda idi. Ziyarətçilərə tərəf çevrildi və dedi: “Dediyim barədə mənə sualınız yoxdur?” Onlar da: “Dediyinə görə heç məəttəl qalmadıq ki, hələ bir sual da verək?” — dedilər. O da: “Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) belə eşitdim: “Bir kimsə malının artığını Allah yolunda xərcləyarsə ona yeddi yüz misli verilər. Kim özünə və ya ailəsinə xərcləyarsə yaxud bir xəstə ziyarət edərsə və ya əziyyat verən bir şeyi yoldan götürərsə, bu yaxşılıqlar on misli qədər sayılar. Oruc deşilmədikcə bir qalxandır. Əziz və cəlil olan Allah kimə bədənində bir dərd verərsə, o həmin şəxsin günahına kəffarə sayılar.” Nəsəi də Oruc bəhsində bir hissəsini Vasıldən rəvayət etmişdir. Başqa bir yolla isə, məvquf olaraq rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: İmam Əhməd demişdir: “Bizə Muhəmməd İbn Cəfər danışdı, bizə Şöbə danışdı, o da Süleymandan, Əbu Amr əş-Şeybanidən eşitdim ki, o dedi: “İbn Məsud deyirdi: “Bir adam Allah yolunda yüyəni ilə birlikdə bir dişi dəvəni sədəqə etdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də: “Qiyamət günündə yeddi yüz yüyanli dişi dəvə ilə gələcəkdir” — buyurdu.” Bunu Muslim və Nəsəi də Süleyman İbn Mihrandan, o da Aməşdən bu cür rəvayət etmişdir. Muslimin mətni belədir: “Bir adam yüyanli bir dişi dəvə ilə gəldi və dedi: “Ey Rəsulullah. Bu, Allah yolunda sədəqədir.” O buyurdu: “Qiyamət günündə bunun əvəzi olaraq yeddi yüz dişi dəvən olacaq”.

Başqa bir hədis: Əhməd demişdir: “Bizə Amr İbn Məcmə Əbu-Munzir əl-Kindi danışdı, bizə İbrahim əl-Hicri xəbər verdi, o da Əbu Əhvasdan, o da Abdullah İbn Məsuddan onun belə dediyini rəvayət etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Əziz və cəlil olan Allah, Adəm oğlunun yaxşılığını on mislindən yeddi yüzə qədər artırar. yalnız oruc müstəsnadır. Oruc Mənə aiddir. Onun mükafatını da Mən verərəm. Oruclunun iki sevinci vardır: Biri iftar edərkən, ikincisi isə qiyamət günündə olan sevincidir. Allaha and olsun ki, oruclunun ağız iyi, Allah qatında müşk iyindən daha xoşdur.”

Başqa bir hədis: (İmam) Əhməd demişdir: “Bizə Vəki danışdı, bizə Aməş danışdı, o da Əbu Salihdən, o da Əbu Hureyrədən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Adəm oğlunun bütün əməlləri artırılır. Bir savab on mislindən yeddi yüzə və Allahın istədiyi sayə qədər artırılır. Allah Təala buyurur: “yalnız oruc müstəsnadır. O, Mənə aiddir. Onun mükafatını mən verərəm. yemək-içməyini və şəhvətini Mənə görə tərk edər. Oruclunun iki sevinci vardır: Biri iftar anındakı sevinci digəri isə Rəbbinə qovuşduğu andakı sevincidir. And içirəm ki, oruclunun ağız iyi, Allahın dərgahında müşk iyindən daha xoşdur. Oruc qalxandır, oruc qalxandır.” Bunu Müslim də Əbu Bəkr İbn əbi Şeybə ilə Əbu Səid əl-Əşəcdən, hər ikisi də Vəkidən bu cür rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis: Əhməd demişdir: “Bizə Hüseyn İbn Əli danışdı, o da Zəidədən, o da Rəkindən, o da Bişr İbn Əmilədən, o da Xarim İbn Fatikdən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Kim Allah yolunda bir şey xərcləyarsə, yeddi yüz misli qədər artırılar.”

Başqa bir hədis: Əbu Davud demişdir: “Bizə Əhməd İbn Amr İbn Sərh danışdı, bizə İbn Vəhb danışdı, o da yəhya İbn Əyyub ilə Səid İbn əbu Əyyubdan, o da Zəbbən İbn Fəiddən, o da Səhl İbn Muazdan, o da atasından nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Namaz, oruc və zikr Allah yolunda xərclənən maldan yeddi yüz misli qədər çoxdur”.

Başqa bir hədis: İbn əbi Hatim demişdir: “Bizə atam danışdı, bizə Harun İbn Abdullah İbn Mərvan danışdı, bizə İbn əbi Fudeyk danışdı, o da Xəlil İbn Abdullahdan, o da Həsəndən, o da İmran İbn Huseyndən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Kim Allah yolunda bir sədəqə göndərər, özü isə evində oturarsa, hər dirhəmi qiyamət günü yeddi yüz dirhəm mislində olar. Kim də Allah yolunda savaşar və o yol üçün xərcləyarsə, hər dirhəmi yeddi yüz min dirhəm mislində olar.” Sonra davam edərək: “Allah dilədiyi kimsə üçün daha da artırar” ayəsini oxudu.” Bu hədis qəribdir.

“Kim Allaha gözəl bir borc versə (malından Allah yolunda xərcləsə), O da onun üçün bunu qat-qat artırar? (Bəqərə, 245) ayəsində Əbu Osman ən-Nəhdinin, Əbu Hureyrədən rəvayət etdiyi “yaxşılığın iki milyon dəfə artacağı” hədisi  qeyd edilmişdi.

Başqa bir hədis: İbn Mərdəveyh demişdir: “Bizə Abdullah İbn Ubeydullah İbn əl-Əskəri əl-Bəzzaz danışdı, bizə Həsən İbn Əli İbn Şəbib xəbər verdi, bizə Mahmud İbn Xalid əd-Diməşqi xəbər verdi, bizə atam xəbər verdi, o da İsa İbn Museyyibdən, o da Nafidən, o da İbn Ömərdən nəql etdi ki, o dedi: “Mallarını Allah yolunda xərcləyanlərin məsəli” ayəsi nazil olanda Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) : “ya Rəbbim, ümmətimə artır” — dedi. Buna görə Allah Təala da: “Kim Allaha gözəl bir borc versə…” (Bəqərə, 245) ayəsini nazil etdi. O da: “ya Rəbbim, ümmətimə artır” — dedi. Buna görə də Allah Təala “səbr edənlərə mükafatları hesabsız verilir” (əz-Zumər, 10) ayəsini nazil etdi.

Bunu Əbu Hatim İbn Hibban da “Səhih” əsərində Həcib İbn Ərkindən, o da Əbu Ömər Həfs İbn Ömər İbn Abduləziz əl-Muqridən, o da Əbu İsmayıl əl-Müəddibdən, o da İsa İbn Müseyyibdən, o da Nafidən, o da İbn Ömərdən belə rəvayət etmişdir. Buradakı “Allah dilədiyi kimsəya artırar” kəlamı “əməlindəki ixlasına görə” mənasını daşıyır. “Allah Əhatə edəndir, Biləndir” yəni, lütfü genişdir, yaratdıqlarından daha çoxdur deməkdir. Hər şeyi biləndir, layiq olanı və ya olmayanı bilir.

Allah Təala Onun yolunda xərcləyib, xeyir və sədəqələri verib ardından minnət qoymayən, onunla əziyyat verməyan və nə söz nə də ki, davranışla başa qaxınc etməyən kimsələri tərifləyir.

“Və əziyyat verməyanlərin” yəni, yaxşılıq etdikləri kimsəya pislik edib yaxşılığı boşa çıxarmazlar, deməkdir. Sonra Allah Təala buna görə onlara bol savab vəd edib buyurur: “Rəbbi yanında mükafatları vardır” yəni, savabları Allahdadır, Ondan başqa heç kimdə deyil. “Onlara heç bir qorxu yoxdur” yəni, irəlidəki Qiyamət gününün şiddətlərində onlara qorxu yoxdur, deməkdir. “Və onlar kədərlənməyacəklər” yəni, övladlarını və dünyanın zinət və bər-bəzəyini  qoyub getdiklərinə görə üzülməzlər. Çünki onlardan daha yaxşısına qovuşmuşlar.

“yaxşı danışıq” yəni, xoş bir söz və müsəlmana edilən bir dua və “bağışlama” yəni, söz və əməl ilə edilən zülmü bağışlamaq “ardından əziyyat gələn sədəqədən daha yaxşıdır”.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə İbn Nufeyl danışdı və dedi: Maqil İbn Ubeydullaha oxudum, o da Amr İbn Dinardan dedi: Bizə çatdığına görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: “Allahın gözəl bir sözdən daha çox sevdiyi bir sədəqə yoxdur. Allahın “yaxşı danışıq və bağışlama, ardından əziyyat gələn sədəqədən daha yaxşıdır” ayəsini eşitmədinmi?”

“Allah Zəngindir” yəni, məxluqatından. “Həlimdir” yəni onlarla yumşaq davranar, bağışlayər, örtər və vaz keçər.

Minnətlə verilən sədəqə haqqında hədislər varid olmuşdur. Səhih Muslimdə deyilmişdir: Bizə Şubə danışdı, o da Aməşdən, o da Süleyman İbn Muhsirdən, o da Xərəsəh İbn Hurdan, o da Əbu Zərdən onun belə dediyini rəvayət etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Üç qisim insan vardır ki, Qiyamət günü Allah onlarla danışmaz, üzlərinə baxmaz və onları təmizə çıxarmaz. Onlar üçün acılı bir əzab vardır. Verdiyinə minnət edən, izarını sürüyan və malını yalan andla satan.”

İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Əhməd İbn Osman İbn yəhya danışdı, bizə Osman İbn Muhəmməd əd-Duriy xəbər verdi, bizə Huşeym İbn Xaricə xəbər verdi, bizə Süleyman İbn Uqbəh xəbər verdi, o da yunus İbn Meysərədən, o da Əbu İdrisdən, o da Əbu Dərdadan, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) onun belə buyurduğunu demişdi: “Asi olan, minnət edən, içki düşkünü və qədəri yalan sayən Cənnətə girməz.” Əhməd ilə İbn Macə, yunus İbn Meysərədən də bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

Sonra İbn Mərdəveyh, İbn Hibban, Hakim “Mustədrək” əsərində və Nəsai, Abdullah İbn yasər əl-Əracdan, o da Səlim İbn Abdullah İbn Ömərdən, o da atasından rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: “Allah Qiyamət günü bu üç nəfərin üzünə baxmaz: Valideynlərinə asi olana, içki düşkününə və verdiyinə minnət edənə.” Nəsai də Məlik İbn Saddən, o da əmisi Ravh İbn Ubadədən, o da Attab İbn Bəşirdən, o da Xuseyf əl-Cəzəridən, o da Mucahiddən, o da İbn Abbasdan, o da Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu rəvayət etmişdir: “İçki düşkünü, valideynə asi olan və verdiyinə minnət qoyan Cənnətə girməz.”

Bunu İbn Əbu Hatim də Həsən İbn Minhaldan, o da Muhəmməd İbn Abdullah İbn Ammar əl-Məvsilidən, o da Attabdan, o da Xuseyfdən, o da Mucahiddən, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir.

Bunu Nəsai də Abdulkərim İbn Məlik əl-Cəzaridən, o da Mucahiddən onun sözü olaraq rəvayət etmişdir. Mucahiddən, o da Əbu Səiddən, həmçinin Mucahiddən, o da Əbu Hureyrədən də bənzər şəkildə rəvayət edilmişdi. Buna görə Allah Təala buyurur:  “Ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi, minnət qoymaqla və əziyyat verməklə puç etməyin.” Xəbər verir ki, minnətlə və əziyyat verməklə edilən sədəqə puç olar. Minnətli və əziyyatli sədəqənin savabı qalmaz.

Sonra buyurur: “malını insanlara göstərmək məqsədilə xərcləyan” yəni, minnət edərək və əziyyat verərək sədəqələrinizi puç etməyin, necə ki, insanlara göstərmək üçün edənlər belə edirlər. O, Allahın rizasını qazandığını göstərir, əsil məqsədi isə insanlar tərəfdən təriflənməsi yaxud yaxşı sifətlə məşhurlaşmasıdır. Bununla da insanlar arasında ona təşəkkür edilsin və ya “O səxavətlidir” deyilsin və sairə bu kimi dünyavi məqsədləri həyata keçsin. Bunu edərkən Allahın rizasını və Onun bol savabını nəzərə almaz. Buna görə Allah Təala buyurur: “Allaha və Axirət gününə inanmayən”.

Sonra Allah Təala malını riya ilə xərcləyənin misalını gətirdi. Dəhhak da: “Minnət edərək və əziyyat verərək xərcləyənin misalı “Beləsinin misalı qayənın misalına bənzəyir” — demişdir. Bəziləri burada keçən “safvan” kəlməsinin tək şəkildə istifadə olmasını demişlər, “safa” yəni, düz qayə kütləsi deməkdir.

“Üzərində torpaq olan, leysan”, “vabil” şiddətli yağmur deməkdir, “onu çılpaq hala salmış” yəni, o şiddətli yağmur həmin qayə parçasını sürüşkən və quru bir daş halına saldı. yəni, üzərində torpaq qalmadı. Torpaq yox oldu. yəni, o riya ilə xərcləyənin əməlləri də yox olar və Allah qatında əriyar. İnsanlar həmin əməllərə şahid olsa da, o yox olan torpaq kimidir. Buna görə də buyurur: “Onlar qazandıqlarından heç bir şey əldə etməzlər. Allah kafir qövmü doğru yola yönəltməz”.

262-ci ayənin təfsirinə bax.

262-ci ayənin təfsirinə bax.

Bu, “mallarını Allah rizası üçün” xərcləyan möminlərin misalıdır. “nəfslərini möhkəmləndirmək üçün” yəni, onlar Allahın onlara bol savab verəcəyinə qəti və sabit şəkildə iman etmişlər, deməkdir. Bu mənada varid olan və səhihliyi barədə ittifaq edilən hədisdə Peyğəmbər (aleyhis-salam) buyurur: “Kim Ramazanı inanaraq və savabını Allahdan umaraq oruc tutarsa, keçmiş günahları bağışlanar.” yəni, onu Allahın şəriəti olduğuna iman edərək və savabını Allahdan umaraq oruc tutarsa, deməkdir.

Şəbi də: “nəfslərini möhkəmləndirmək üçün” yəni, təsdiq edərək və yaqin olaraq mənasındadır, demişdir. Qatadə, Əbu Salih və İbn Zeyd də bu cür demişlər. İbn Cərir də bu rəyi seçmişdi. Mucahid ilə Həsən demişlər: “Sədəqələrini hara verəcəklərini dəqiqləşdirərlər.”

“yüksəklik üzərindəki bağın məsəlinə bənzəyir” Burada keçən “rəbvə” cumhurun rəyinə görə yüksək yer deməkdir. İbn Abbas ilə Dəhhak da əlavə olaraq demişlər: “Orada çaylar axar.” İbn Cərir demişdir: “Rəbvə” sözündə üç lüğət var, üçü də qiraətdə keçir. Mədinə, Hicaz və İraq əhlinin əksəriyyati “Ra” hərfini damma ilə oxumuşlar. Şam bölgəsinin bir qisminin və Kufəlilərin qiraəti fəthə ilə oxunur. Bunun Təmim ləhcəsi olduğu da deyilmişdir. Kəsrə ilə də oxunması barədə İbn Abbasın qiraəti olduğu deyilmişdir.

“ona leysan düşdükdən sonra” bu yuxarıda keçdiyi kimi şiddətli yağmur deməkdir. “Bəhrəsini iki qat verər” yəni, digər bağçalara görə iki qat verər. “Əgər ona leysan  düşməzsə, çiskin düşər”  Dəhhaq demişdir: “tallun” yəni, yüngül yağmur və çiskindir.” yəni, bu bağça heç vaxt quru qalmaz, çünki ona yağmur dəyməsə, çiskin düşər. Hansı olsa da ora düşər. Möminin əməli də elədir, o qətiyyan ziyana uğramaz. Allah onu qəbul edər, onu artırar və hər əməl sahibinə niyyatinə görə çoxaldar. Buna görə buyurur: “Allah sizin nə etdiklərinizi görür” yəni, qullarının ibadətlərindən heç bir şey ona gizli qalmaz.

 

Buxari bu ayənin təfsirində demişdir: Bizə İbrahim İbn Musa danışdı, bizə Hişam – o İbn yusufdur – danışdı, o da İbn Cureycdən, Abdullah İbn əbu Muleykədən eşitdim, İbn Abbasdan danışırdı və qardaşı Əbubəkr İbn əbu Muleykədən eşitdim, Ubeyd İbn Umeyrdən danışırdı. O dedi: Ömər (radiyAllahu ənh) bir gün Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələrinə dedi: Bu ayənin “Məgər sizlərdən biri istəyarmi ki, onun xurma ağaclarından və üzümlüklərdən ibarət, altından çaylar axan və içində də onun üçün hər cür meyvələri olan bağçası olsun” kimlər haqqında nazil olduğu barədə nə düşünürsüz? Onlar dedilər: Allah ən doğrusunu biləndir. Ömər qəzəbləndi və dedi: “Deyin bilirik ya da bilmirik.” İbn Abbas dedi: “Ey möminlərin əmiri, bu barədə bir düşüncəm var.” Ömər dedi: “Ey qardaşımın oğlu, özünü çox alçaltma, danış.” İbn Abbas dedi: “Bu əməl üçün gətirilmiş misaldır.” Ömər dedi: “Hansı əməl?” İbn Abbas cavab verdi: “Əməl üçün.” Ömər dedi: “Allaha itaət edən varlı insan üçündür. Sonra Allah ona şeytanı göndərdi, o da günahlar etdi və axırda da Allah əməllərini yandırdı.”

Sonra Buxari dedi: Həsən İbn Muhəmməd əz-Zəfəranidən, o da Həccac İbn Muhəmməd əl-Avərdən, o da İbn Cureycdən rəvayət etdi. Bu Buxarinin (rahiməhullah) tək başına rəvayət etdiyi nadir hədislərdən biridir. Hədisdə bu ayənin təfsiri ilə əlaqəli kifayət qədər izahlar var. Burada ilk növbədə ən gözəl şəkildə əməl edən, sonra da dönüb yaxşılıqları pisliklərə çevirən kişinin əməlləri açıqlanır. Allah bizi bundan qorusun. O kimsə ikinci əməli ilə öncə etmiş olduğu yaxşı əməlini ləğv edir. Ən çətin halında ilk əməlinə ehtiyacı olur, amma heç bir əməlini tapa bilmir. Daxilindəki halı ona xəyanət edir. Buna görə Allah Təala buyurur: “o qocaldıqda və uşaqları zəif  olduğu halda, qasırğa gəlib”. Ayədə keçən “ihsar” şiddətli külək, fırtına deməkdir. “İçindəki od onu yandırsın” yəni, meyvələrini məhv etdi və ağacları qırdı. Artıq onun halı necə olar?

İbn Əbu Hatim, əl-Avfi yolundan belə rəvayət etmişdir: İbn Abbas demişdir: Allah gözəl bir misal gətirdi, onun bütün misalları gözəldir və buyurdu: “Məgər sizlərdən biri istəyarmi ki, onun xurma ağaclarından və üzümlüklərdən ibarət, altından çaylar axan və içində də onun üçün hər cür meyvələri olanərələri olan bağçası olsun” yəni, qocalığında onu zay etsin. “o qocaldıqda” yəni ömrünün sonunda, uşaqları və nəsli  zəif  olduğu halda ona odlu bir qasırğa gəlib onun bağını  yandırsın. Eynisini əkəcək taqəti yoxdur. yardım edəcək güclü övladları da yoxdur. Kafir də Qiyamət günü Allahın hüzuruna qaytarıldıqda bu halda olur: Bağçası yenilənəcək gücü olmadığı kimi, heç bir xeyri də yoxdur ki, razı edilsin. Övladı ona kömək edə bilmədiyi kimi, əvvəlcədən göndərdiyi və xeyrini görəcəyi əməli də yoxdur. Necə ki, beləsinə ən möhtac olduğu halda Allahın cənnəti haram olur, eləcə də qocalan və uşaqları zəif olan bir nəfər də məhrumiyyat içərisində qalır.

Hakim də Mustədrək əsərində demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) duasında deyərdi: “Allahım ruzimin ən genişini qocaldığım və ömrüm azaldığı zaman ver.” Buna görə Allah Təala buyurur: “Allah ayələri sizə belə bəyan edir ki, bəlkə düşünəsiniz” yəni, ibrət götürər, məsəl və mənasını anlayər, ondan murad ediləni götürərsiniz. Necə ki, Allah təalə buyurur: “Biz insanlar üçün belə məsəllər çəkirik. Onları isə yalnız bilənlər anlayər” (Ənkəbut, 43).

Allah təala mömin qullarına, ruzi olaraq verdiyi və onların da qazandıqları bu mal-dövlətdən yaxşı olanlarını xərcləmələrini əmr edir. Burada həmin sözlə nəzərdə tutulan sədəqədir. Bunu İbn Abbas demişdir. Mucahid də: “Sizi müvəffəq etdiyi ticarət mallarından” demişdir. Əli ilə Suddi də: “qazandığınızın yaxşılarından” yəni, qızıl və gümüşdən, yerdə bitirdiyi meyvələrdən və əkinlərdən» – demişlər. İbn Abbas demişdir: «Onlara malın ən təmizi, ən yaxşısı və nəfisindən xərcləmələrini əmr etdi. Onları malın xarab və aşağısından yəni, pisindən sədəqə verməyi qadağan etdi. Çünki Allah təmizdir və yalnız təmiz olanı qəbul edər. Buna görə də demişdir: “Qəsd etməyin”  yəni, niyyat etməyin. “pisi ki, ondan xərcləyasiniz. Siz onu götürməzsiniz.” yəni, sizə verildiyi təqdirdə buna göz yummanız müstəsnadır. Allah ona sizdən də ehtiyacsızdır. Xoşunuza gəlməyan bir şeyi Allah üçün etməyin.

Bunun mənası haqqında deyilmişdir: “Qəsd etməyin pisi ki, ondan xərcləyasiniz.” yəni, halal maldan üz çevirib harama getməyin. Sonra da xərciniz ondan olsun.”

Burada imam Əhmədin rəvayət etdiyi bir hədis zikr edilir: Bizə Muhamməd İbn Ubeyd danışdı, bizə Əban İbn İshaq danışdı, o da Sabbah İbn Muhamməddən, o da Mürrə əl-Həmadənidən, o da Abdullah İbn Məsuddan rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allah ruzilərinizi aranızda bölüşdürdüyü kimi, əxlaqlarınızı da aranızda bölüşdürmüşdü. Allah dünyanı sevdiyinə də, sevmədiyinə də verər, dini isə ancaq sevdiyinə verər. Deməli, kimə din verilmişsə onu sevmişdir. Ruhumu əlində tutan Allaha and içirəm ki, bir qulun qəlbi və dili müsəlman olmadıqca onun özü müsəlman olmaz. Qonşusu da onun əziyyat verməyacəyinə əmin olmadıqca, o, mömin ola bilməz.“ Dedilər: “Ey Allahın elçisi, əziyyat nədir?” O da: “Aldatması və zülm etməsi” – buyurdu. Sonra buyurdu: “Bir kimsə haramdan mal qazanarsa və onu Allah yolunda xərcləyarsə bərəkətini görməz; sədəqə edərsə qəbul olmaz, saxlayərsa o mal onu Cəhənnəmə sürükləyar. Allah pisliyi pisliklə silməz, lakin pisliyi yaxşılıqla silər. Pis pisi silməz.”

Birinci rəy daha düzgündü.

İbn Cərir (rəhmətullahi aleyh) demişdir: Bizə Hüseyn İbn Amr əl-Ənqaziy danışdı, mənə atam danışdı, o da Əsbatdan, o da  Suddidən,  o da Adiy İbn Sabitdən rəvayət etdi ki, Bəra İbn Azıb (radiyAllahu anh), Allahın bu kəlamı “Ey iman gətirənlər! Qazandığınız və sizin üçün torpaqdan çıxartdığımız şeylərin yaxşısından xərcləyin. Qəsd etməyin pisi ki, ondan xərcləyasiniz. Siz onu götürməzsiniz, yalnız göz yumaraq bunu etməniz müstəsnadır” haqqında: “Bu ayə, Ənsarlar barədə idi. Ənsarlar xurma budaqlarının kəsim günlərində bağlarından kal budaqları kəsib gətirər, onu Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) məscidində iki sütun arasında ipə asardılar. Mühacirlərin kasıbları da gəlib ondan yeyardilər. Bəzən kimsə kal xurma ilə birlikdə pis cinsdən olan xurma da gətirərdi, bunun icazəli olduğunu zənn edərdi. Buna görə də Allah belə iş görənlər barədə: “Qəsd etməyin pisi ki, ondan xərcləyasiniz.” buyurdu.” – demişdi.

Sonra bunu İbn Cərir, İbn Macə, İbn Mərdəveyh və Hakim də Müstədrəkində Suddidən, o da Adiy İbn Sabitdən, o da Bəra İbn Azibdən oxşar şəkildə rəvayət etmişlər. Hakim: “Səhihdir, Muslimin şərtinə uyğundur, onların ikisi təxric etməmişlər.” – demişdir.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Əbu Səid əl-Əşəc danışdı, bizə Ubeydullah danışdı, o da İsraildən, o da Suddidən, o da Əbu Malikdən rəvayət edir ki,  Bəra İbn  Azib (radiyAllahu anh) “Qəsd etməyin pisi ki, ondan xərcləyasiniz. Siz onu götürməzsiniz. yalnız göz yumaraq bunu etməniz müstəsnadır.” ayəsi bizim haqqımızda endi. Bizim xurma ağaclarımız var idi. Bir adam xurmasının azlığına və çoxluğuna görə bağından xurma gətirərdi. Bir adam bir salxım gətirər və onu məsciddə asardı. Suffədə yaşayənların isə ərzaqları yox idi. Onlardan biri acdığı zaman gələr, onu dəyanəyi ilə vurar və düşən dəymiş və ya kal xurmalardan yeyardi. Xeyrə az  rəğbət göstərənlər isə aşağı keyfiyyatli və dəyməmiş, qırılmış bir salxım gətirib asardılar. Buna görə də “Qəsd etməyin pisi ki, ondan xərcləyasiniz. Siz onu götürməzsiniz. yalnız göz yumaraq bunu etməniz müstəsnadır.” ayəsi endi. Dedi ki, əgər birinizə bu verdiyiniz kimi bir şey hədiyya edilsəydi, onu yalnız gözünü yumaraq və utanaraq alardınız. Bundan sonra hər hansı birimiz bir şey gətirəndə keyfiyyatli olanını gətirirdik.

Bunu Tirmizi də, Abdullah İbn Əbdurrəhman əd-Darimidən, o da Ubeydullahdan – o, İbn Musa əl-Absiydir -, o da  İsraildən, o da  Suddidən – o, İsmayıl İbn Əbdurrəhmandır -, o da Əbu Malik əl-Ğifaridən — onun adı Gazvandır -, o da Bəradan oxşar şəkildə rəvayət etmişdir. Sonra da: “Bu, həsən qərib hədisdir” — demişdir.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Əbu-Vəlid danışdı, bizə Süleyman İbn Kəsir danışdı, o da Zuhridən, o da Əbu Ümamə İbn Səhl İbn Hüneyfdən, o da atasından rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) iki növ xurmanı qadağan etdi: əl-Curur və əl-Hubeyq. İnsanlar yararsız meyvələrini seçib ayırar, sonra da onu sədəqə çıxarardılar. Buna görə “Qəsd etməyin pisi ki, ondan xərcləyasiniz.” ayəsi endi.

Bunu Əbu Davud da, Sufyan İbn Hüseyndən, o da Zuhridən rəvayət etmiş, sonra da: “Bunu Əbu-Vəlid, o da Süleyman İbn Kəsirdən, o da Zuhridən rəvayət etmişdir” — demişdir. Sözləri: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) iki növ xurmanı qadağan etdi: əl-Curur və əl-Hubeyq. Onların ikisindən sədəqə götürülməsini də qadağan etdi.” şəklindədir.

Nəsai bu hədisi Abdul-Cəlil İbn Humeyd əl-yahsubidən, o da Zuhridən, o da Əbu Ümamədən rəvayət etmiş, lakin “o da atasından” deməmişdi. O da buna bənzər şəkildə zikr etmişdir. Habelə, bunu İbn Vəhb də Abdul-Cəlildən rəvayət etmişdir.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə yəhya İbn Muğirə danışdı, bizə Cərir danışdı, o da Əta İbn Saibdən, o da Abdullah İbn Məqildən “Qəsd etməyin pisi ki, ondan xərcləyasiniz.” ayəsi haqqında dedi: “Müsəlmanın qazancı pis olmaz, ancaq o, keyfiyyatsiz xurma, saxta dirhəm, və xeyirsiz bir şeyi sədəqə etməz.”

İmam Əhməd demişdir: Bizə Əbu Səid danışdı, bizə Həmmad İbn Sələmə danışdı, o da Həmmaddan – o, İbn Süleymandır -, o da  İbrahimdən, o da Əsvəddən rəvayət etdi ki, Aişə (radiyAllahu  anhə) dedi: “Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) bir kərtənkələ gətirildi. Özü ondan yemədi və onu qadağan da etmədi.” Mən: “Ey Allahın Rəsulu, onu kasıblara verək yesinlər?” — dedim. O da: “Onlara özünüzün yemədiyinizi yedirtməyin” — buyurdu.”

Sonra Əhməd bunu Affandan,  o da Həmmad İbn Sələmə yolu ilə rəvayət etmişdir ki, mən dedim: “Ey Allahın Rəsulu, onu yoxsullara verim yesinlər?” O da: “Onlara özünüzün yemədiyinizi yedirtməyin” — buyurdu.”

Səvri dedi: Suddidən, o da Əbu Malikdən rəvayət edir ki, Bəra “Siz onu götürməzsiniz. yalnız göz yumaraq bunu etməniz müstəsnadır.” ayəsi haqqında demişdir: “Bir adamın başqa bir adamdan alacağı olarsa, o da ona bunu verərsə, götürməz; haqqını kəsdiyini iddia edər.” Bunu İbn Cərir rəvayət etmişdir.

Əli İbn Əbi Təlhadan, o da İbn Abbasdan, onun “Siz onu götürməzsiniz. yalnız göz yumaraq bunu etməniz müstəsnadır.” kəlamı haqqında belə dediyini nəql etmişdi: “Bir nəfərdə haqqınız olsa, o da sizin haqqınızı daha ucuz bir şeylə gətirsə, həmin şeydə endirim etmədən onu yaxşı hesab edib götürməzsiniz.” O dedi: “Məhz “yalnız göz yumaraq bunu etməniz müstəsnadır.” dediyi budur. Özünüz üçün razı olmadığınız şeya mənim üçün necə razı olursunuz? Mənim sizdəki haqqım, mallarınız ən təmizi və ən gözəlindəndi!!”

Bunu İbn əbi Hatim, İbn Cərir rəvayət etmiş və “Sevdiyiniz şeylərdən (Allah yolunda) xərcləməyincə xeyrə nail olmayəcaqsınız“ (Ali İmran, 92) kəlamını əlavə etmişdir. Sonra bunu əl-Avfi və digərindən, o da İbn Abbasdan bu cür rəvayət etmişdir. Bir neçə nəfər də belə demişdi.

“Bilin ki, Allah Zəngindir, Tərifəlayiqdir” yəni, hər nə qədər sizə sədəqələri və onların təmizindən verməyi əmr etsə də, Onun buna ehtiyacı yoxdur. Bu da varlı ilə kasıbın eyni tutulmasından  başqa bir şey deyildir. Eyni ilə “Onların nə əti, nə də qanı, Allaha çatmaz. Ona yalnız sizin təqvanız çatar.” (Əl-Həcc, 37) kəlamı da belədir. O bütün xəlq etdiklərindən zəngindir və bütün xəlq etdikləri də ona möhtacdır. Onun lütfü genişdir, mülkü tükənməzdir. Kim təmiz bir qazancdan sədəqə verərsə, bilsin ki, Allah zəngindir, geniş əta edəndir, kərimdir, comərddir. Buna görə onun mükafatını verəcək. Onu bir çox dəfə, qat-qat artırar. yoxsul olmayan və haqq yeməyan varlığa kim borc verməz? O, “Tərifəlayiqdir”, yəni bütün fellərində, sözlərində, şəriət və qədərində həmd ediləndir. Ondan başqa Rəbb yoxdur.

“Şeytan sizə yoxsulluq vəd edir və yaramaz işlər görməyi əmr edir. Allah isə sizə Öz tərəfindən bağışlanma və fəzilət vəd edir. Allah Əhatə edəndir, Biləndir.”

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Əbu Zura danışdı, bizə Hənnad İbn əs-Səriy danışdı, bizə Əbu Ahvas danışdı, o da Əta İbn Saibdən, o da  Mürrə əl-Həmədanidən, o da Abdulla İbn Məsuddan rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) : “Adəm oğluna şeytanın bir yoxlaması və mələyin bir yoxlaması vardır. Şeytanın yoxlaması pisliyi vəd etmək və haqqı yalan saymaqdı. Mələyin yoxlaması isə xeyri vəd etmək və haqqı təsdiqləməkdi. Kim bunu taparsa bilsin ki, o, Allahdandır. Allaha həmd etsin. Kim də o birindən taparsa, şeytandan Allaha sığınsın” — buyurmuş və sonra da “Şeytan sizə yoxsulluq vəd edir və yaramaz işlər görməyi əmr edir. Allah isə sizə Öz tərəfindən bağışlanma və fəzilət vəd edir. Allah Əhatə edəndir, Biləndir.” ayəsini oxumuşdu.

Bunu “Tirmizi və Nəsəi “Sünən” əsərlərinin təfsir fəslində Hənnad İbn əs-Səriydən rəvayət etmişlər.

İbn Hibban da bunu Səhihində, Əbu yala əl-Məvsilidən, o da Hənnaddan bu cür rəvayət etmişdir. Tirmizi demişdir: “həsən qəribdir. Bu, Əbu-Ahvasın — yəni, Səlləm İbn Süleymin — hədisidir. Onu ancaq onun hədisindən mərfu olaraq tanıyırıq.” Belə demişdir. Bunu Əbubəkr İbn Mərdəveyh öz təfsirində Muhamməd İbn Əhməddən, o da Muhəmməd İbn Abdullah İbn Rustəhdən, o da Harun əl-Farviydən, o da Əbu Damradan, o da İbn Şihəbdən, o da Ubeydullah İbn Abdullahdan, o da İbn Məsuddan mərfu olaraq oxşar şəkildə nəql etmişdir. Lakin onu Misar, o da Əta İbn Saibdən, o da Əbu-Əhvas Avf İbn Məlik İbn Nadədən, o da İbn Məsuddan onun sözləri kimi rəvayət etmişdi. Allah daha biliklidir.

“Şeytan sizə yoxsulluq vəd edir” kəlamının mənası budur: Sizi kasıblıqla qorxudur ki, əlinizdə olanları bərk tutub onları Allahın razılığı üçün xərcləməyasiniz.  “və yaramaz işlər görməyi əmr edir.” yəni, sizi kasıblıq qorxusu ilə xərcləməkdən çəkindirdiyi kimi, sizə asilikləri, günahları, haramları və əxlaqa zidd şeyləri əmr edər. Allah təala buyurur:  “Allah isə sizə Öz tərəfindən bağışlanma vəd edir” yəni, şeytanın çirkin əmrlərinə qarşı bağışlanma vəd edər “və fəzilət vəd edir”  yəni, şeytanın kasıblıqla qorxutduğuna müqabil. “Allah  Əhatə edəndir, Biləndir.”

“(Allah) istədiyi kəsə hikmət bəxş edir.” Əli İbn Əbi Talhadan, o da İbn Abbasdan demişdir: “yəni, Quran barədə bilgini, onun nəsx mənsuxunu, möhkəm və mütəşabehini, əvvəl və sonra enənini, halal və haramını və digərlərini.”

Cüveybir də Dəhhakdan, o da İbn Abbasdan mərfu olaraq demişdir: “Hikmət, Qurandır.” yəni, onun təfsiridir. İbn Abbas demişdir: “Çünki onu yaxşı da, pis də oxuyur.” Bunu İbn Mərdəveyh rəvayət etmişdir. İbn Əbi Nəcih demişdir: Mucahiddən: “Hikmətlə məqsəd, sözdə isabətdir.”

Leys İbn əbu Suleym demişdi: Mucahiddən “(Allah) istədiyi kəsə hikmət bəxş edir.” kəlamı haqqında: “O Peyğəmbərlik deyil. Lakin o, elm, fiqh və Qurandır.” – dediyi nəql edilir.

Əbu Aliyə demişdir: “Hikmət, Allah qorxusudur. Çünki Allah qorxusu hər hikmətin başıdır.”

İbn Mərduveyh də, Bəqiyya vasitəsi ilə, o da Osman İbn Züfər əl-Cuhənidən, o da Əbu Əmmar əl-Əsədidən, o da İbn Məsuddan mərfu olaraq demişdir: “Hikmətin başı, Allah qorxusudur”.

Əbu Aliyə də ondan nəql edilən bir rəvayətdə demişdir: “Hikmət kitab və fəhmdir.” İbrahim ən-Nəxai demişdir: “Hikmət fəhmdir.” Əbu Malik demişdir: “Hikmət sünnədir.” İbn Vəhb də Malikdən rəvayət edir ki, Zeyd İbn Əsləm demişdir: “Hikmət ağıldır.” Malik isə, demişdir: “Mənim qəlbimə bu gəlir: “Hikmət, Allahın dinini yaxşı başa düşməkdir. O, Allahın qəlblərə verdiyi mərhəmət və lütfdür. Onun açıqlaması budur ki, bəzən bir adam görürsən, dünya işində ağıllı olur. Başqa biri isə dünya işində zəif olur, amma dini ilə bağlı işlərdə bilikli və bəsirətli olur. Allah ona bunu verər, o birisindən məhrum edər. Belə olduğu təqdirdə hikmət, Allahın dinini başa düşməkdir.”

Suddi də: “Hikmət, Peyğəmbərlikdir.” — demişdir.

Doğrusu budur ki, hikmət – cumhurun dediyi kimi – Peyğəmbərliklə xüsusiləşmir, əksinə ondan daha ümumidir. Ən yüksəyi Peyğəmbərlikdir. Risalət isə daha xüsusidir. Lakin Peyğəmbərlərə tabe olanların tabeçilik yolunu tutduqlarına görə xeyirdən payları vardır. Necə ki, bəzi hədislərdə gəlmişdir: “Kim Quranı əzbərləyarsə, bu o deməkdir ki, Peyğəmbərlik onun qəlbinə girmişdir, lakin ona vəhy gəlmir.” Bunu Vəki İbn Cərrah öz təfsirində İsmayıl İbn Rafidən, o da adını çəkmədiyi bir şəxsdən, o da Abdullah İbn Ömərdən onun sözü olaraq rəvayət etmişdir.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Vəki ilə Zeyd danışdı: Bizə İsmayıl yəni, İbn Əbi Xalid – danışdı, o da Qeysdən – o, İbn Əbi Hazimdir –, o da İbn Məsuddan rəvayət etdi ki, Rəsulullahdan (salləllahu aıeyhi və səlləm) onun belə dediyini eşitdim: “Ancaq iki kimsəya qibtə edilər: Allahın verdiyi malı haqq yolda bitirən kimsə və Allahın verdiyi hikmətlə hökm edən və onu başqalarına öyrədən kimsə.”

Bunu Buxari, Müslim, Nəsai və İbn Macə müxtəlif yollarla İsmayıl İbn əbi Xaliddən bu şəkildə rəvayət etmişlər.

“Bunu isə ancaq düşüncəli insanlar anlayər.” yəni, öyüd və nəsihətdən ancaq xitab və kəlamı anlayən düşüncə və ağlı sahibləri fayda götürə bilər.

267-ci ayənin təfsirinə bax.

267-ci ayənin təfsirinə bax.

Allah təala əməl edənlərin bütün xeyirli işlərini, xərclədiklərini və nəzirlərini bildiyini xəbər verir. Bu eyni zamanda bunları Allahın üzü üçün və vədinə ümid bəsləyarək edənlərin mükafatının bol şəkildə verəcəyini də ehtiva edir. İtaəti ilə əməl etməyib əmrinə müxalif olanları, xəbərini yalan sayənları, Onunla bərabər digərlərinə də ibadət edənləri də xəbərdar edir. O buyurur: “Zalımların isə köməkçiləri olmaz.” yəni, qiyamət günündə onları Allahın əzabından və qəzəbindən qurtaracaq kimsələr yoxdur.

“Sədəqələri aşkarda versəniz, bu çox yaxşı” yəni, onu zahirdə etsəniz, o nə qədər xoş bir şeydir.

“Əgər onu yoxsullara gizlində versəniz, bu sizin üçün daha gözəl olar.”. Bunda sədəqəni gizli vermənin aşkar verməkdən daha fəzilətli olduğuna eyham vardır. Çünki o, riyadan daha uzaqdır. yalnız sədəqəni aşkar verməkdə insanların onu nümunə götürməsi kimi üstün bir məsləhət olarsa, belə edilə bilər. O zaman bu etibarla o daha fəzilətli olur. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: “Quranı açıq səslə oxuyan sədəqəni aşkarda verən kimidi. Quranı gizli oxuyan, sədəqəni gizli verən kimidi.”

Əslində gizli vermək bu ayəyə görə daha fəzilətlidir. “İki Səhih” əsərdə Əbu Hureyrədən öz təsdiqini tapmışdır ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Allah, başqa kölgə olmadığı gündə yeddi nəfəri öz kölgəsində kölgələndirəcək. Bunlar ədalətli hökmdar, Allaha ibadətdə böyüyan gənc, Allah üçün bir-birlərini sevən və Allah üçün görüşüb ayrılan iki nəfər, qəlbi məscidə bağlı olub çıxdığı zaman təkrar girəcəyini düşünən kimsə, təklikdə Allahı zikr edib göz yaşları axıdan kimsə, səlahiyyati və gözəlliyi olan bir qadının çağırışına baxmayəraq “mən Allahdan qorxuram” deyan kimsə və sədəqə verərkən gizlədərək hətta sağ əlinin verdiyini sol əlinin bilmədiyi bir kimsədir.”

İmam Əhməd demişdir (11844): “Bizə yəzid İbn Harun danışdı, bizə əl-Avvam İbn Həvşab xəbər verdi, o da Süleyman İbn əbi Süleymandan, o da Ənəs İbn Məlikdən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allah yeri yaratdığı zaman o, silkələnməya başladı. Bu səbəbdən dağları yaradıb onun üzərinə atdı ki, o bir yerdə qərar tutsun. Mələklər dağların yaradılmasına təəccüb edib dedilər: “ya Rəbbi, yaratdıqlarının arasında dağlardan daha şiddətlisi varmı?” O da: “Bəli, dəmir” — buyurdu. Mələklər: “ya Rəbbi, yaratdıqlarının içində dəmirdən daha şiddətlisi varmı?” — dedilər. O buyurdu: “Bəli, atəş.” Onlar: “ya Rəbbi, yaratdıqlarının arasında atəşdən daha şiddətlisi varmı?” — dedilər. O da: “Bəli, su” — dedi. Onlar: “ya Rəbbi yaratdıqlarının arasında sudan daha şiddətlisi varmı?” — dedilər. O buyurdu: “Bəli, külək”. Onlar da: “ya Rəbbi, yaratdıqlarının arasında küləkdən daha şiddətlisi varmı?” — dedilər. O da: “Bəli, Adəm oğlunun sağ əli ilə verib soldan gizlətdiyi sədəqədir.” — dedi.”

Biz də kürsü ayəsinin fəzilətini izah edərkən Əbu Zərdən belə bir rəvayət etmişdik: Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) “Ey Allahın Rəsulu, hansı sədəqə daha fəzilətlidir?” deya sual verdim. O da: “Fəqirə gizlicə verilən yaxud özü ehtiyaclı olduğu zaman verdiyi sədəqədir” — dedi.” Bunu Əhməd rəvayət etmişdir.

Bunu İbn əbi Hatim də Əli İbn yəziddən, o da Qasımdan, o da Əbu Ümamədən, o da Əbu Zərdən rəvayət etmişdir. Sonra da Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bu ayəni oxudu: Sədəqələri aşkarda versəniz, bu çox yaxşı. Əgər onu yoxsullara gizlində versəniz, bu sizin üçün daha gözəl olar.

Hədisdə belə rəvayət edilmişdi: “Gizli sədəqə, əziz və cəlil olan Rəbbin qəzəbini söndürür”.

İbn əbi Hatim demişdir: “Bizə atam danışdı, bizə Muharibin müəllimi Hüseyn bin Ziyad əl-Muharibi danışdı, bizə Musa İbn Umeyr xəbər verdi, o da Amir əş-Şabidən Sədəqələri aşkarda versəniz, bu çox yaxşı. Əgər onu yoxsullara gizlində versəniz, bu sizin üçün daha gözəl olar. ayəsi haqqında belə demişdir: “Bu, Əbubəkr ilə Ömərə (radıyAllahuma anhumə) görə nazil oldu. Ömər malının yarısını gətirib Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) verdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ona: “Ey Ömər ailənə nə saxladın?” — dedi. O da: “Malımın yarısını onlara saxladım” — dedi. Əbubəkr isə malının hamısını gətirdi, az qala onu öz nəfsindən belə gizləyirdi. Onu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) verdi, o da: “Ey Əbubəkr, ailənə nə saxladın?” — dedi. O da: “Allahın vədini və Rəsulunun vədini saxladım” — dedi. Buna görə Ömər (radıyAllahu anh) ağladı və dedi: “Ey Əbubəkr, anam, atam sənə fəda olsun. Nə vaxt ki, xeyirdə səninlə yarışdımsa həmişə sən öndə oldun” — dedi.”

Bu hədis başqa bir yolla da Ömərdən (radıyAllahu anh) rəvayət edilmişdi. Burada bunu varid etməmizə  səbəb, Şəbinin: “bu ayə bu xüsusda nazil oldu” deməsidir.

Sonra ayə fərz və ya müstəhəbliyindən asılı olmayəraq ümumən sədəqəni gizli vermənin daha fəzilətli olduğunu göstərir. Ancaq İbn Cərir, Əli İbn əbi Talhadan, o da İbn Abbasdan bu ayə haqqında belə dediyini rəvayət etmişdir: “Allah könüllü sədəqənin gizli verilməsini açıq şəkildə verilməsindən fəzilətli etmişdir.” O demişdir:  “yetmiş qat. Fərz sədəqənin də açıq verilməsini gizli verilməsindən fəzilətli etmişdir.” O demişdir: “İyirmi beş qat.”

“(Allah) sizin bəzi günahlarınızı bağışlayır.” yəni, sədəqələrinizin yerinə günahlarınızı bağışlayər deməkdir. Xüsusən də, sədəqə gizli verilərsə o, sizin üçün xeyir dərəcələrinin yüksəlməsinə və günahların bağışlanmasına səbəb olur. “Və yukəffiru ankum” dammə ilə oxunmuşdur. Bunu şərtin cavabı olan “fəniimməhi” üzərinə birləşdirərək sükunlu oxuyanlar da olmuşdur. Necə ki, “fə əssəddəqa və əkunə”, “və əkun” sözündə də belədir.

“Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır” yəni, bu işdə Ona heç bir şey gizli qalmaz, sizə onun əvəzini verəcək.

 

270-ci ayənin təfsirinə bax.

Əbu Abdurrəhman Nəsai demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Abdussələm İbn Abdurrahim danışdı, bizə əl-Firyabi danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Aməşdən, o da Cəfər İbn İyasdan, o da Səid İbn Cubeyrdən, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Onlar müşriklərdən olan qohum-əqrəbalarına pay ayırmağı xoşlamazdılar. Bu barədə soruşdular. Onlara icazə verildi və bu ayə nazil oldu: “Onların hidayəti sənə aid deyildir. yalnız Allah istədiyi şəxsi hidayətə yönəldir. Xeyirdən xərclədiyiniz özünüzədir. Siz onu ancaq Allahın Üzünü istəyarək sərf edirsiniz. Xeyirdən nə xərcləsəniz, əvəzi sizə tam verilər və sizə zülm edilməz.”

Bunu Əbu Huzeyfə, İbn Mubarak, Əbu Əhməd əs-Zubeyri və Əbu Davud əl-Həfəri də, Sufyandan – o, əs-Səvridir – rəvayət etmişlər.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Əhməd İbn Qasim İbn Atiya danışdı, bizə Əhməd İbn Abdurrəhman ət-Dəştəki danışdı, mənə atam danışdı, o da öz atasından, bizə Əşas İbn İshaq danışdı, o da Cəfər İbn əbu Muğiradan, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) onun yalnız müsəlmanlara sədəqə verməyi əmr etməsini rəvayət etmişdi. Nəhayət “Onların hidayəti sənə aid deyildir” ayəsi sonuna kimi nazil oldu. Bundan sonra o, dinindən asılı olmayəraq səndən sədəqə istəyan hər bir kəsə sədəqə verməyi əmr etdi. İrəlidə Allah Təalanın “Allah din uğrunda sizinlə vuruşmayən və sizi öz diyarınızdan qovub çıxartmayən kimsələrə yaxşılıq etmənizi və onlarla insafla davranmanızı sizə qadağan etmir” (Mumtəhinə, 8) ayəsinin təfsirində Əsma bint Siddiqin bu mövzu ilə əlaqəli hədisi gələcək.

“Xeyirdən xərclədiyiniz özünüzədir” ayəsi “kim bir yaxşılıq etsə, özü üçündür” ayəsi kimidir. (Fussilət, 46; Casiya, 15). Quranda belə ayələr çoxdur.

“Siz onu ancaq Allahın Üzünü istəyarək sərf edirsiniz” Həsən Bəsri demişdir: Möminin xərcləməsi özünə görədir, o xərclədiyi zaman yalnız Allahın Üzünü istəyarək xərcləyar.

Əta əl-Xorasani demişdir: “yəni, Allahın Üzü üçün verdinsə, qarşı tərəfin nə edəcəyi sənin üzərində deyil.” Bu, gözəl mənadır. Onun nəticəsi belədir: Allahın Üzünü istəyarək sədəqə verən şəxsin əcrini Allah verər. Verilən sədəqənin yaxşı yaxud pis, haqqı çatan yaxud çatmayən birinin əlinə keçməsi, onun öhdəçiliyi deyil. O, niyyatinə görə savab qazanır. Bunun istinadı ayənin qalan hissəsidir: “Xeyirdən nə xərcləsəniz, əvəzi sizə tam verilər və sizə zülm edilməz”. İki “Səhih” əsərdə təxric edilən hədis belədir: Əbuz-zinəd yolu ilə əl-Əracdan, o da Əbu Hureyrədən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu demişdir: “Bir adam dedi: “Bu gecə bir sədəqə verəcəm.” Sonra sədəqəsi ilə çıxıb onu zina edən bir qadının ovcuna qoydu. Səhər insanlar dedilər: “Zina edən bir qadına sədəqə verdi!” Adam dedi: “Allahım sənə həmd olsun, zina edən qadına sədəqə verdim. Bu gecə mütləq bir daha sədəqə verəcəm.” Sonra sədəqəsi ilə çıxıb onu varlı bir adamın ovcuna qoydu. Səhər insanlar dedilər: “Gecə varlı adama sədəqə verdi!” O da dedi: “Allahım sənə həmd olsun, varlı adama sədəqə verdim. Bu gecə mütləq bir daha sədəqə verəcəm.” Sonra sədəqəsi ilə çıxıb onu oğru bir adamın ovcuna qoydu. Səhər insanlar dedilər: “Gecə oğru adama sədəqə verdi!” O da dedi: “Allahım sənə həmd olsun, zina edən qadına, varlı adama və oğurluq edənə sədəqə verdim.” O gətirildi və ona deyildi: “Sənin sədəqənə gəlincə o, qəbul oldu. Zina edən qadına gəlincə, ola bilsin ki, o bununla zinayə son qoyar. Varlı da bəlkə ibrət alar və Allahın ona verdiyindən xərcləyar. Ola bilsin oğru da bununla oğurluq etməsinə son qoyar.”

“Allah yolunda çətinliya düşən yoxsullar üçündür” yəni, özlərini Allah və Rəsuluna həsr edərək Mədinədə oturan mühacirlər üçündür. Onların özlərini təmin edəcək səbəbləri də yox idi. “Hansıların ki yer üzündə hərəkətə gücü çatmır” yəni, dolanışıq əldə etmək səbəbi ilə səfərə çıxmazlar. “Vəd-darbu fil ardi” – səfərdir. Allah Təala buyurur: “yer üzündə səfərə çıxdığınız zaman kafirlərin sizə zərər yetirəcəklərindən qorxarsınızsa, namazı qısaltmanıza görə sizə günah gəlməz” (Nisə, 4). Allah təalə buyurur: “O bilir ki, bəziləriniz xəstə olacaq, digərləriniz Allahın mərhəmətindən əldə etmək məqsədilə müxtəlif yerlərə səfərə çıxacaq, bir qisminiz də Allah yolunda vuruşacaqdır” (Muzəmmil, 20).

“Bilməyənlər onları həyalarına görə varlı hesab etmişlər” yəni, vəziyyətlərini və durumlarını bilməyən onları geyimlərinə, hallarına və danışıqlarına görə varlı sayər. Bu mənada səhihliyində ittifaq edilən hədis vardır. Əbu Hureyrədən rəvayət edilir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Miskin qapı-qapı dolaşıb bir-iki xurma yaxud bir-iki loğma yaxud bir-iki yemək ilə qaytarılan deyil. Miskin dolanmağa bir şeyi olmayan, başa düşülmədiyindən sədəqə verilməyan və insanlardan bir şey istəməyan adamdır.” Əhməd bunu İbn Məsuddan da rəvayət etmişdir.

“Sən onları üzlərindən tanıyırsan” yəni, ağıl sahibləri üçün görünən vəsflərinə görə tanınırlar. Necə ki, Allah təala buyurur: “Əlamətləri isə üzlərindədir.” (Fəth, 29) “sən onsuz da onların danışıq tərzlərindən mütləq taniyəcaqsan.” (Muhəmməd, 30). Sünənlərdə də belə bir hədis vardır: “Möminin dərhal anlama bacarığından qorxun, həqiqətən də o, Allahın nuru ilə baxır.” Sonra bu ayəni oxudu: “Şübhəsiz ki, bunda, işarələri oxuyanlar üçün dəlillər vardır.” (Hicr, 75).

“Onlar insanlardan israrla istəməzlər” yəni, təkidlə istəməzlər, ehtiyac duymadıqları şeylərlə insanları mükəlləf etməzlər. Şübhəsiz ki, ehtiyacı olmadığı halda istəyan kəs istəyində israr etmiş sayılır. Buxari demişdir: Bizə İbn əbu Məryam danışdı, bizə Muhəmməd İbn Cəfər danışdı, bizə Şərik İbn əbu Nəmr danışdı ki, Əta İbn yasər ilə Abdurrəhman İbn əbu Əmrah əl-Ənsari demişlər: Əbu Hureyrədən eşitdik ki, o deyir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: “Miskin bir-iki xurma, bir-iki loğma ilə qaytarılan deyil, əsil miskin həyasını qoruyandır. İstəsəniz bu ayəni oxuya bilərsiz: “Onlar insanlardan israrla istəməzlər”. Bunu Muslim də, İsmayıl İbn Cəfər əl-Mədənidən, o da Şərik İbn Abdullah İbn əbu Nəmirdən, o da yalnız Əta İbn yasərdən, o da Əbu Hureyrədən bu cür rəvayət etmişdir.

Əbu Əbdurrəhman ən-Nəsai demişdir: Bizə Əli İbn Hucr xəbər verdi, bizə İsmayıl danışdı, bizə Şərik – o, İbn əbu Nəmidir – xəbər verdi, o da Əta İbn yasərdən, o da Əbu Hureyrədən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Miskin bir-iki xurmanın yaxud bir-iki loğmanın qaytardığı kimsə deyil. Əsil miskin həyasını qoruyandır. İstəsəniz bu ayəni oxuyun: “Onlar insanlardan israrla istəməzlər”.

Buxari bunu Şubədən, o da Muhəmməd İbn Ziyaddan, o da Əbu Hureyrədən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bu şəkildə rəvayət etmişdir.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə yunus İbn Abdulalə xəbər verdi, bizə İbn Vəhb xəbər verdi, mənə İbn əbu Zib xəbər verdi, o da Əbu Vəliddən, o da Əbu Hureyrədən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür dediyini rəvayət etmişdir: “Miskin ətrafınızda gəzib dolaşan və sizin də onu loğma-loğma yedizdirdiyiniz kimsə deyil. Miskin yalnız həya edəndir. Hansı ki, insanlardan israrla istəmir.”

İbn Cərir demişdir: Mənə Mutəmir danışdı, o da Həsən İbn Mətikdən, o da Salih İbn Suveyddən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etdi ki, o demişdir: “Miskin qapı-qapı dolaşıb bir-iki yeməklə geri dönən deyil. Lakin miskin iffəti ilə evində oturub möhtac olduğu halda heç kimdən bir şey istəməyandir. İstəsəniz bu ayəni oxuyun: “Onlar insanlardan israrla istəməzlər”.

Həmçinin imam Əhməd demişdir: Bizə Əbubəkr əl-Hənəfi danışdı, bizə Əbdülhəmid İbn Cəfər danışdı, o da atasından, o da Muzeynə qəbiləsindən olan bir nəfərdən, onun belə dediyini nəql etdi: Anam mənə dedi: “Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gedib hər kəs kimi sən də ondan istəya bilməzsən?” Mən də ondan istəməya getdim. Onu ayəq üstə xütbə verərkən gördüm. O deyirdi: “Kim iffət istəsə Allah iffətli edər, kim zənginlik istəsə Allah ona zəngin edər. Kim beş uqiyyayə bərabər bir şeyi olduğu halda insanlardan istəyarsə, artıq insanlardan israrla istəmiş olur.” Mən də öz-özümə dedim: “Mənim dişi dəvəm beş uqiyyadən artıqdır. Köləmizin də dəyari beş uqiyyadən artıq olan dəvəsi var.” Heç nə istəməyib qayıtdım.”

İmam Əhməd demişdir: Bizə Quteybə danışdı, bizə Abdurrəhman İbn Əbirrical danışdı, o da Umarə İbn Ğaziyyadən, o da Abdurrəhman İbn əbu Səiddən, o da atasından dedi: “Anam məni Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına bir şey istəməya göndərdi. Mən də getdim oturdum. O məni qarşıladı və dedi: “Zənginlik istəyəni Allah zəngin edər, iffət istəyəni Allah iffətli edər, olduğu ilə kifayətlənənə Allah kifayət qədər verər. Kimin bir uqiyya mislində nəyisə olduğu halda istəyarsə, o, israr edər.” Mən dedim: “Dişi dəvəm yaqut, uqiyyadən xeyirlidir.” Ondan heç nə istəməyib geri döndüm.

Bunu Əbu Davud ilə Nəsai, Quteybədən rəvayət etmişdir. Əbu Davud bunu əlavə etmişdir: Hişam İbn Ammar, hər ikisi Abdurrəhman İbn Əbirricaldan sənədlə oxşar şəkildə rəvayət etmişlər.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Əbu-Cəmahir danışdı, bizə Abdurrəhman İbn Əbirrical danışdı, o da Umarə İbn Ğaziyyadən, o da Abdurrəhman İbn əbu Səiddən nəql edərək demişdir: Əbu Səid əl-Xudri dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Kimin bir uqiyya dəyarində nəyisə olub bir şey istəyarsə, o israr etmişdir.” Bir uqiyya qırx dirhəmdir.

Əhməd demişdir: Bizə Vəki danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Zeyd İbn Əsləmdən, o da Əta İbn yasərdən, Əsəd qəbiləsindən olan bir kişidən nəql etdi ki, o dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Kimin bir uqiyya yaxud onun mislində bir şeyi olduğu halda istəyarsə, artıq o, israrla istəmişdir.”

yenə İmam Əhməd demişdir: Bizə Vəki danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Hakim İbn Cubeyrdən, o da Muhəmməd İbn Abdurrəhman İbn yəziddən, o da atasından, o da Abdullah İbn Məsuddan, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür buyurduğunu rəvayət etdi: “Kim ehtiyacı olmadığı halda bir şey istəsə, qiyamət günü həmin istədikləri onun üzündə dırnaq izi olaraq gələcək.” Dedilər: “Ey Allahın Rəsulu, ehtiyacı olmamaq nədir?” O dedi: “Əlli dirhəm və ya onun mislində qızıl.”

Bunu dörd Sünən sahibləri də Hakim İbn Cubeyr əl-Əsədi əl-Kufidən rəvayət etmişlər. Şubə İbn Həccac onu tərk etmiş və bir çox imamlar da onu bu hədisə görə zəif hesab etmişlər.

Hafiz Əbu Qasım əl-Təbərani demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Abdullah əl-Hadrami danışdı, bizə Əbu Hüseyn Abdullah İbn Əhməd İbn yunus danışdı, mənə atam danışdı, bizə Əbubəkr İbn Əyyaş danışdı, o da Hişam İbn Həssəndən, o da Muhəmməd İbn Sirindən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Şamda yaşayən Qureyşli Harisə adlı bir kişiya Əbu Zərin möhtac olduğu xəbəri çatdı. O, ona üç yüz dinar göndərdi. Abuzər dedi: O, Allahın qulu məndən daha aşağı dolanışığı olan birini tapa bilmədi? Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) : “Kim qırx miqdarında nəyisə ola-ola istəyarsə, israr etmiş olur.” – buyurduğunu eşitdim. Abuzərin ailəsinin isə qırx dirhəmi, qırx qoyunu və iki işçisi var.” Əbubəkr İbn Əyyaş demişdir: yəni, iki xidmətçisi.

İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Əhməd İbn İbrahim danışdı, bizə İbrahim İbn Muhəmməd danışdı, bizə Abdulcəbbar xəbər verdi, bizə Sufyan xəbər verdi, o da Davud İbn Saburdan, o da Amr İbn Şueybdən, o da atasından, o da babasından nəql etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Kimin qırx dirhəmi olduğu halda istəyarsə, o israr etmiş olur. Bu, isti kömür udmaq kimidir.” Bunu Nəsai də Əhməd İbn Süleymandan, o da yəhya İbn Adəmdən, o da Sufyandan – o, İbn Ueynədir — sənədlə oxşar şəkildə rəvayət etmişdir.

“Şübhəsiz ki, Allah xeyirdən nə sərf etdiyinizi bilir” yəni, Ona heç nə gizli qalmaz. Qiyamət günü ona ən çox ehtiyac olduğu zaman onun mükafatını ən bol və ən tam şəkildə verər.

“Mallarını gecə və gündüz, gizli və aşkar xərcləyanlərin öz Rəbbi yanında mükafatı vardır. Onlara heç bir qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyacəklər.” Bu, Allah Təalanın yolunda və onu razılığını qazanmaq üçün istənilən vaxt gecə gündüz, bütün hallarda aşkar və gizlidə, bütün vəziyyətlərdə xərcləyanlər üçün tərifdir. Hətta ailə üçün xərclənən də bura aiddir. Necə ki, iki Səhihdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkənin fəthində, bir rəvayətdə vida həccində, xəstə olan Sad İbn əbi Vaqqasa baş çəkərkən buyurdu: “Allahın Üzünü istəyarək ailənə etdiyin hər bir məsrəflə, hətta zövcənin ağzına qoyduğun hər bir loğma ilə, bir dərəcə və bir yüksəliş artırdın.”

İmam Əhməd demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Cəfər ilə Bəhz danışdı, onlar dedilər: bizə Şubə danışdı, o da Adiy İbn Sabitdən dedi ki, Abdullah İbn yəzid əl-Ənsaridən eşitdim ki, İbn Məsuddan (radiyAllahu anhu), o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət edir ki, O buyurmuşdur: “Bir müsəlman, savabını Allahdan umaraq ailəsinə bir şey xərcləyarsə, bu onun üçün sədəqə olar.” Bunu iki Səhihdə Şubədən bu cür təxric etmişlər.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Əbu Zura danışdı, bizə Suleyman İbn Abdurrəhman danışdı, bizə Muhəmməd İbn Şuəyb danışıb dedi: Səid İbn yasərdən eşitdim, o da yəzid İbn Abdullah İbn Ureyb əl-Məlikiydən, o da atasından, o da babasından, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) onun belə buyurduğunu nəql etmişdir: “Mallarını gecə və gündüz, gizli və aşkar xərcləyanlərin öz Rəbbi yanında mükafatı vardır. Onlara heç bir qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyacəklər” ayəsi at sahibləri barəsində nazil olmuşdur.

Həbəş əs-Sənani demişdi: İbn Abbasın bu ayə barəsində belə dediyini rəvayət edilmişdi: “Onlar Allah yolunda atlarına yem verənlərdir.” Bunu İbn əbu Hatim rəvayət etmiş və sonra demişdir: Əbu Umamə, Səid İbn Musəyyab və Məkhuldan da belə rəvayət edilmişdir.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Əbu Səid əl-Əşəc danışdı, bizə yəhya İbn yamən xəbər verdi, o da Abdulvahhab İbn Mucahid İbn Cəbrdən, o da atasından deyir: “Əlinin dörd dirhəmi vardı. Birini gecə, birini gündüz, birini gizli və birini aşkar şəkildə Allah yolunda xərclədi. Buna görə də “Mallarını gecə və gündüz, gizli və aşkar xərcləyanlərin” ayəsi nazil oldu.

Bunu İbn Cərir də, Abdulvahhab İbn Mucahid yolu ilə rəvayət etmişdir. O zəif rəvayətçidir. Amma İbn Mərdəveyh onu başqa bir yolla rəvayət etmişdir. İbn Abbasdan olan həmin rəvayətdə bu ayənin Əli İbn əbu Talib haqqında nazil olduğu deyilir.

“Rəbbi yanında mükafatları vardır” yəni, qiyamət günü itaətlərdə xərclədiklərinin mükafatını görəcəklər. “Onlara heç bir qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyacəklər” bunun təfsiri yuxarıda qeyd edilmişdir.

 

272-ci ayənin təfsirinə bax.

272-ci ayənin təfsirinə bax.

 

Allah Təala mallarını xərcləyan, zəkatlarını verən, ehtiyac sahiblərinə və yaxın qohumlara bütün hal və vaxtlarda yaxşılıq edib əlaqə saxlayən şəxsləri zikr etdikdən sonra, sələm yeyan və insanların mallarını haqsız yerə və müxtəlif şübhələrlə mənimsəyanlər haqqında bəhs etməyə başladı. Onların qəbirlərindən çıxacaqları gün və oradan qalxıb məhşərə və həşr yerinə gəlmələri haqqında xəbər verərək buyurur: “Sələm yeyanlər ancaq şeytanın toxunaraq vurduğu kəsin qalxdığı kimi qalxacaqlar”. yəni, onlar qiyamət günü məzarlarından ancaq cinli adamın dəlilik halında və şeytanın onu vurduğu şəkildə qalxdığı kimi qalxacaqlar. Bu da onun pis şəkildə qalxmasını bildirir. İbn Abbas demişdir: «Sələm yeyan qiyamət günü boğulan dəli kimi qalxar.» Bunu İbn əbu Hatim rəvayət etmişdi. O demişdi: Avf İbn Məlik, Səid İbn Cubeyr, Suddi, Rəbi İbn Ənəs, Qatadə, Muqatil İbn Həyyandan da belə rəvayət edilmişdir.

Abdullah İbn Abbas, İkrimə, Səid İbn Cubeyr, Həsən, Qatadə və Muqatil İbn Həyyandan da “Sələm yeyanlər ancaq şeytanın toxunaraq vurduğu kəsin qalxdığı kimi qalxacaqlar” ayəsi barəsində: «yəni, Qiyamət günü ancaq belə qalxarlar» – dedikləri rəvayət edilmişdir. İbn əbu Nəcih, Mucahid, Dəhhak və İbn Zeyddən də belə deyilmişdir.

İbn əbu Hatim, Əbubəkr İbn əbu Məryamdən, o da Damrah İbn Həbibdən, o da İbn Abdullah İbn Məsuddan, o da atasından, o bu ayəni belə oxuduğunu danışmışdı: “Sələm yeyanlər qiyamət günü ancaq şeytanın toxunaraq vurduğu kəsin qalxdığı kimi qalxacaqlar”.

İbn Cərir demişdir: Mənə əl-Musənnə danışdı, bizə Muslim İbn İbrahim danışdı, bizə Rabiə İbn Külsüm danışdı, bizə atam danışdı, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: «Sələm yeyanə Qiyamət günü: «Müharibə etmək üçün silahını götür» – deyiləcək. Sonra oxudu: “Sələm yeyanlər ancaq şeytanın toxunaraq vurduğu kəsin qalxdığı kimi qalxacaqlar”. O dedi: «Bu, qəbrindən qalxarkən baş verəcək.»

Əbu Səidin Merac hədisində, necə ki, İsra surəsində qeyd edilir, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) həmin gecə qarınları otaqlar kimi olan bir qövmün yanından keçdi. Onlar barədə soruşduqda deyildi: «Bunlar sələm yeyanlərdir.» Bunu əl-Beyhəqi uzun şəkildə rəvayət etmişdir.

İbn Macə demişdir: Bizə Əbubəkr İbn əbi Şeybə danışdı, bizə Həsən İbn Musa danışdı, o da Həmməd İbn Sələmədən, o da Əli İbn Zeyddən, o da Əbu Saltdan, o da Əbu Hureyrədən onun belə dediyini danışdı: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Mənimlə Meraca gedilən gecə, qarınları evlər kimi olan bir qövmə çatdım. Orada ilanlar var idi. Onların qarınlarının ətrafında dolaşırdılar. Mən soruşdum: «Ey Cəbrayıl, bunlar kimdir?» O dedi: «Bunlar sələm yeyanlərdir.»

Bunu İmam Əhməd də, Həsən ilə Affandan, onların hər ikisi də Həmməd İbn Sələmədən bu şəkildə rəvayət etmişlər. Sənədində zəiflik var.

Buxari isə, Səmurə İbn Cundəbdən uzun yuxu hədisində bu cür rəvayət etmişdir: «Bir çayın kənarına gəldik. – Mən belə hesab edirəm ki, o deyirdi: Qan kimi qırmızı idi – Çayın içində üzən bir adam var idi. Çayın sahilində yanında çoxlu daşlar olan digər bir kişi var idi. Bu üzən adam üzdükdən sonra yanına daş yığan adama yaxınlaşırdı. Sonra isə, ağzını açırdı və o adam onun ağzını daşla doldururdu.» Bunun açıqlamasında: «O, sələm yeyandi» – demişdi.

“Bu onların: “Alış-veriş də sələm kimidir!” – demələrinə görədir. Halbuki, Allah alış-verişi halal, sələmçiliyi isə haram etmişdir” yəni, Allahın şəriət hökmünə etiraz etdikləri üçün bunu icazəli gördülər. Bu onların sələmi alış-verişlə müqayisə etdiklərinə görə deyildi. Çünki müşriklər alış-verişin əslinin şəriətə müvafiqliyini etiraf etmirdilər. Halbuki Allah bunu Quranda şəriət hökmü etmişdir. Əgər bu müqayisə yolu ilə olsaydı: «Sələm də alış-veriş kimidir» – deyərdilər. Onlar isə: “Alış-veriş də sələm kimidir!” – dedilər. yəni, onun bənzəridir. Nəyə görə bunu haram, o birisini isə icazəli etmişdir? Bu onların şəriətə etirazı idi. yəni, bu da onun kimidir. Allah isə bunu halal, digərini isə haram etdi!

“Halbuki, Allah alış-verişi halal, sələmçiliyi isə haram etmişdir” ehtimal var ki, bu cümlə sözün davamı olub onlara rədd cavabıdır. yəni, etdikləri etiraza görədir. Onlar Allah Təalanın bu ikisini hökm etibarı ilə bir-birindən ayırdığını bilirdilər. O, hikmət sahibidir, biləndir. Heç kəs onun hökmünə qarşı gedə bilməz. O, etdiyi barədə soruşulmaz, onlar etdikləri barədə soruşulacaqlar. O, işlərin gerçəyini və məsləhətlisini bilir. Qullara faydalı olanı onlara icazə verir. Onlara zərər vuran işi isə, qadağan edər. O, qullarına ananın övladına olan mərhəmətindən daha mərhəmətlidir. Buna görə də buyurur: “Hər kim özünə Rəbbindən öyüd-nəsihət gəldikdən sonra son qoyarsa, nə keçmişdə olub onundur və onun işi Allaha qalar” yəni, kimə Allahın sələmi qadağan etməsi xəbəri çatarsa və o da şəriətin ona çatdığı andan bu əməlinə son qoyarsa, keçmişdə olan müamilə onundur. Çünki Allah buyurur: “Allah keçmişi bağışlamışdır.” (əl-Maidə, 95). Necə ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Məkkənin fəthi günü buyurdu: «Cahilliya vaxtında olan bütün sələmlər bu iki ayəğımın altına qoyulubdur. İlk qoyduğum sələm, Abbasın sələmidir.» Onlara cahiliyya zamanında aldıqları əlavələri qaytarmağı əmr etmədi. Əksinə ötüb keçənləri bağışlamışdır. Necə ki, Allah buyurur: “nə keçmişdə olub onundur və onun işi Allaha qalar”.

Səid İbn Cubeyr ilə Suddi demişdir: “nə keçmişdə olub onundur” haram edilməzdən öncə sələmdən yediyi nə varsa onun özünə qalar.

İbn əbu Hatim demişdir: Muhammad İbn Abdullah İbn Abdulhakimə oxundu, bizə İbn Vəhb xəbər verdi, mənə Cərir İbn Həzim xəbər verdi, o da Əbu İshaq əl-Həmədanidən, o da yunusun anasından – yəni zövcəsi Aliyə bint Əyfadan – nəql etdi ki, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) zövcəsi Aişəya, Zeyd İbn Ərqamın uşağının (süd) anası Ummu Muhəbbətə dedi: «Ey möminlərin anası, Zeyd İbn Ərqamı tanıyırsan?» O da: «Bəli» – dedi. Qadın dedi: «Mən, səkkiz yüz dirhəm verəcək deya, ona bir kölə satdım. Onun pula ehtiyacı var idi. Mən də onu vaxt çatmazdan əvvəl altı yüz dirhəmə geri aldım.» Aişə dedi: «Necə də pis alış-veriş etdin, necə də pis alış-veriş etdin! Zeydə çatdır, əgər tövbə etməsə Rəsulullahla (salləllahu aleyhi və səlləm) etdiyi cihad boşa çıxar.» Qadın dedi: «Necə bilirsən, o iki yüzə dəyməyib altı yüzü qaytarım?» Aişə dedi: «Bəli, “Hər kim özünə Rəbbindən öyüd-nəsihət gəldikdən sonra son qoyarsa, nə keçmişdə olub onundur və onun işi Allaha qalar”.

Bu məşhur əsərdir və o, əl-eynə alış-verişin[1] haram olduğunu deyənin dəlilidir. Üstəlik əhkam kitabında bu mövzu ilə əlaqəsi olan qərarlı hədislər də vardır. Həmd və minnət Allaha məxsusdur.

Sonra Allah Təala dedi: “Kim qayıdarsa” yəni, sələmə. Allahın qadağası ona çatdıqdan sonra onu edərsə, əzabı haqq etmiş olur. Artıq hüccət onun əleyhinə qaldırılmışdır. Buna görə buyurur: “Onlar od sakinləridirlər. Onlar orada əbədi qalacaqlar”.

Əbu Davud demişdir: Bizə yəhya İbn Məin danışdı, bizə Abdullah İbn Rəca əl-Məkki xəbər verdi, o da Abdullah İbn Osman İbn Xuseymdən, o da Əbuzzubeyrdən, o da Cabirdən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Sələm yeyanlər ancaq şeytanın toxunaraq vurduğu kəsin qalxdığı kimi qalxacaqlar.” ayəsi nazil olanda, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: «Kim muxabərəni tərk etməsə, Allah və Rəsuluna müharibə elan etsin.» Bunu Hakim də Mustədrəkində İbn Xuseymdən rəvayət etmiş və demişdir: «Muslimin şərtinə uyğundur. İki şeyx bunu təxric etməmişlər.»

Muxabərə haram edildi. O, məhsulun bir hissəsi əvəzinə torpağın becərilməsinə deyilir. Muzabənə — ağacın başındakı təzə xurmanı qurumuş xurma ilə dəyişməkdir. Muhəqalə — tarladakı sünbülün üstündə olan dəni yerdəki toxuma dəyişməkdir. Bu və bənzərinin haram olması sələmin kökünü kəsmək üçün idi. Çünki iki şey qurumadan öncə tam eyni ola bilməz. Bu səbəbdən də fəqihlər demişlər: «Eyni olduğunu bilməmək, artığın gerçəkliyidir.» Elə buna görə də sələmə aparan yolların və vəsilələrin azaldılmasını düşünərək bəzi şeyləri haram saymışlar. Allah tərəfindən verilən elmin fərqlənməsi səbəbi ilə onların müxtəlif nəzər-nöqtələri olmuşdur. Allah Təala buyurur: “Hər bilik sahibindən də üstün bir bilən vardır”(yusuf, 76).

Sələm mövzusu bir çox alimlər üçün çətin mövzulardan sayılır. Möminlərin əmiri Ömər İbn Xəttab (radiyAllahu anhu) demişdir: «Üç şey var  ki, barəsində Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bizə sonuna gedə biləcəyimiz bir əhd verməsini istərdim: «Baba (mirası), kələlə və sələmin qapılarından bir qapı.» O, bununla sələm şübhəsi olan bəzi məsələləri qəsd etmişdir. Şəriət şahiddir ki, hər bir haramın vəsiləsi də onun mislindədir. Çünki harama aparan da haramdır. Necə ki, vacibin tamamlanması üçün zəruri sayılanın özü də vacibdir. İki Səhihdə Numan İbn Bəşir demişdir: Eşitdim ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür dedi: «Həqiqətən də, halal da haram da bəllidir. Bunların arasında bir-birinə bənzəyan şeylər vardır. Kim şübhələrdən çəkinərsə, dinini və namusunu qorumuş olar. Kim də şübhələrə düşərsə, harama düşər. Onun halı qoruğun ətrafında qoyun otaran çobana bənzəyir ki, az qala (sürü) orada otlasın.» Sünənlərdə rəvayət edilir ki, Həsən İbn Əli (radiyAllahu anh) demişdir: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu eşitdim: «Səni şübhələndirən işi tərk et, şübhələndirməyəni götür.» Digər hədisdə buyurulur: «Günah qəlbdə narahatlıq oyadan, nəfsi tərəddüd etdirən və insanların xəbərdar olmasını istəmədiyin bir şeydir.» Bir rəvayət də buyurulur: «İnsanlar sənə fətva versələr belə qəlbinin qərarını dinlə.»

Səvri dedi: Asimdən, o da Şəbidən, o da İbn Abbasdan demişdir: Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) axırıncı nazil olan sələm ayəsi idi. Bunu Buxari də Qabisadan, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir.

Əhməd dedi: yəhyadan, o da Səid İbn əbu Arubədən, o da Qatadədən, o da Səid İbn Musəyyabdən nəql etdi ki, Ömər demişdir: «Ən son nazil olanlardan biri də sələm ayəsidir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bizə onu açıqlamadan ruhunu təslim etdi. Artıq siz də sələmi və sələm şübhəsi olan şeyləri tərk edin.» Bunu İbn Macə və İbn Mərdəveyh rəvayət etmişdir.

İbn Mərdəveyh, Həyyac İbn Bistam yolu ilə, o da Davud İbn əbu Hinddən, o da Əbu Nadradan, o da Əbu Səid əl-Xudridən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Ömər İbn Xəttab (radiyAllahu anhu) bizə xütbə verdi və dedi: «Ola bilsin ki, sizə yararlı olan şeyləri sizə qadağan edib, sizin üçün yararlı olmayan şeyləri sizə əmr edim. Qurandan ən son nazil olan sələm ayəsidir. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu bizə açıqlamadan vəfat etdi. Artıq siz də sizi şübhəya salan şeyləri tərk edin, şübhələndirməyan şeylərə baxın.» İbn əbi Adiy də bunu məvquf bir sənədlə olduğunu demişdir. Hakim isə Mustədrəkində bunu qeyd edib rədd etmişdir.

İbn Macə demişdir: Bizə Amr İbn Əli əs-Sayrafi danışdı, bizə İbn əbi Adiy danışdı, o da Şubədən, o da Zubeyddən, o da İbrahimdən, o da Məsruqdan, o da Abdullahdan – o, İbn Məsuddur –, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) onun belə dediyini rəvayət etmişdir: «Sələm yetmiş üç çeşiddir.»

Bunu Hakim Müstədrəkində Amr İbn Əli əl-Fəllasdan bənzər isnadla rəvayət etmişdir və: «Ən yüngülü bir adamın anası ilə yaxınlıq etməsi kimidir. Sələmin daha çox olanı isə müsəlman kişinin namusudur.» – cümləsini əlavəsini etmişdir. O demişdir: «İki Səhihin şərtinə uyğundur, təxric etməmişlər.»

İbn Macə demişdir: Bizə Abdullah İbn Səid danışdı, bizə Abdulla İbn İdris danışdı, o da Əbu Maşərdən, o da Səid əl-Məqburidən, o da Əbu Hureyrədən onun belə dediyini nəql etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Sələm yetmiş çeşiddir. Onun ən yüngülü adamın öz anası ilə yaxınlıq etməsidir.»

İmam Əhməd demişdir: Bizə Huşeym danışdı, o da Abbad İbn Raşiddən, o da Səid İbn əbi Xayrədən, bizə Həsən – qırx yaxud əlli il öncə – danışdı, o da Əbu Hureyrədən danışdı ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: «Bir zaman gələcəkdir ki, insanlar sələm yeyacəklər.» Dedi ki, ona dedilər: «İnsanların hamısı?» O buyurdu: «Onlardan sələm yeməyəninə, onun tozu dəyacək.» Əbu Davud, Nəsai və İbn Macə də dəyişik yollardan, o da Səid İbn əbi Xayrədən, o da Həsəndən bu şəkildə rəvayət etmişdir.

Harama aparan vasitələrin haram olmasına dair bir hədis də budur: İmam Əhməd demişdir: Bizə Əbu Muaviyya danışdı, bizə Aməş danışdı, o da Muslim İbn Subeyhdən, o da Məsruqdan, o da Aişədən onun bu cür dediyini rəvayət etdi: əl-Bəqərə surəsinin sonundakı sələm ilə əlaqəli ayələr nazil olanda, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) məscidə çıxdı, onları oxudu. Sonra içki ticarətini haram etdi.» Bunu Tirmizidən başqa hədisçilər Aməşdən gələn müxtəlif yollarla rəvayət etmişlər. Buxarinin bu ayədəki təfsirinin mətni də belədir: «İçki ticarətini haram etdi.» Onun Aişədən olan rəvayətində deyilir: əl-Bəqərə surəsinin sonundakı sələm ayələri nazil olanda, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onları insanlara oxudu, sonra içki ticarətini qadağan etdi.

Bu hədis haqqında danışan bəzi imamlar demişlər: Sələm və ona aparan vasitələr haram ediləndə, içki ticarəti və ona aparan şeylər də haram edildi. Necə ki, üzərində ittifaq edilən hədisdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurur: «Allah yəhudilərə lənət etsin, onlara piy haram edildi, onlar da onu bəzəyib satdılar və pulunu yedilər.»

Əli, İbn Məsud və digərləri hülləçiya lənət haqqında “qadın başqa kişi ilə nikah bağlamayınca” ayəsinin təfsirində Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) dediyi bu hədis yuxarıda keçmişdi: «Allah sələm yeyanə, ona vəkil dayənana, iki şahidinə və katibinə lənət etsin.» Belə deyiblər: «Şahidlik və katiblik yalnız xarici görünüşü ilə şəriətə uyğun olub, daxilən pozuntu olandır.» Burada mötəbər olan mənasıdır, şəkili deyil. Çünki əməllər niyyatlərə görədir. Səhih də deyilir: «Allah surətlərinizə və mallarınıza baxmaz, yalnız qəlblərinizə və əməllərinizə baxar.»

İmam alləmə Əbu Abbas İbn Teymiyya, «İbtəlut-təhlil» xüsusunda bir kitab yazmışdır. Batilə aparan bütün vasitələrin haram olduğunu yetərli şəkildə açıqlamışdır. Allah ona rəhmət etsin və ondan razı olsun!

[1]  əl-Eynə alış-verişi başqasına nisyə qiymətə mal satıb, malı ona çatdırmaq, sonra həmin müştəri, aldığı malın qiymətini ödəməmiş satıcının həmin malı nəğd qiymətə nisyə qiymətindən aşağı almasıdır.

Allah Təala sələmi puç edəcəyini xəbər verir. yəni, onu yox edər. Bu, ya onu sahibinin əlindən alması ya da onu malının bərəkətindən məhrum etməsi və bununla da həmin maldan faydalana bilməməsi ilə olur. Hətta həmin mala görə dünyada ona əzab və qiyamət günündə isə cəza verəcəkdir. Necə ki, Allah təalə buyurur: “De: “Murdar şeyin çox olması sənin xoşuna gəlsə belə, murdarla təmiz eyni ola bilməz. Ey ağıl sahibləri! Allahdan qorxun ki, bəlkə nicat tapasınız.”(Əl-Maidə, 100). Allah təalə buyurur: “Allah murdarı pakdan ayırsın, murdarları bir-birinin üstünə qoyub bir yerə yığsın və onları Cəhənnəmdə yerləşdirsin.”(Əl-Ənfal, 37). O buyurur: “İnsanların var-dövləti sayəsində artırmaq məqsədilə sələmlə verdiyiniz mal Allah yanında artmaz.”(Ər-Rum, 39).

İbn Cərir “Allah sələmi puç edir” kəlamı haqqında demişdir:“Bu,İbn Məsuddan, onun da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət etdiyi xəbərə bənzəyir. O demişdir: “Sələm nə qədər çoxalsa da, o, azalmayə doğru gedəcək”. Bu hədisi imam Əhməd Müsnədində rəvayət etmiş və demişdir: Bizə Həccac danışdı, bizə Şərik danışdı, o da Rukeyn İbn Rəbidən, o da atasından, o da İbn Məsuddan rəvayət etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir:“Şübhəsiz ki, sələm nə qədər çoxalsa da, onun sonu azalmayə doğru gedir.”Bunu İbn Macə də, Abbas İbn Cəfərdən, o da Amr İbn Avndan, o da yəhya İbn əbi Zaidədən, o da İsraildən, o da Rukeyn İbn Rəbi İbn Umeylə əl-Fəzaridən, o da atasından, o da İbn Məsuddan, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) onun belə buyurduğunu rəvayət etmişdir: ”Hər hansı bir insanın sələm gəliri nə qədər çoxalsa da, onun bu işinin aqibəti azalmayə doğru olacaqdır.”

Bu, qəsd edilənin pozulması bölümündən sayılan bir müamilədir. Necə ki, imam Əhməd demişdir: Bizə Haşim oğullarının müttəfiqi Əbu Səid danışdı, bizə Heysəm İbn Rafi ət-Tartari danışdı, mənə Məkkə əhlindən olan Əbu yəhya danışdı, o da Osmanın azad etdiyi Fərrux adlı quldan rəvayət etdi ki, Ömər məscidə gəldi. Həmin vaxt o, möminlərin əmiri idi. Səpələnmiş ərzaqları görüb: “Bu nə ərzaqlardır?”- dedi. Onlar da: “Bizə kənardan gətirildi”- dedilər. O: “Allah ona da, onu kənardan gətirənə də bərəkət versin” — dedi. Ona: “Ey möminlərin əmiri, bu möhtəkirliklə əldə edilib.”- dedilər. O da: “Bunu möhtəkirliklə əldə edən kimdir?” — dedi. Onlar da: “Osmanın azad etdiyi Fərrux adlı qul ilə, Ömərin azad etdiyi filan qul”- dedilər. Ömər onların dalınca adam göndərdi və dedi: “Müsəlmanların ərzağını möhtəkirliklə əldə etmənizə səbəb nədir?” O ikisi də: “Ey möminlərin əmiri, biz malımızla alqı-satqı edirdik.” — dedilər. Ömər (radiyAllahu anh) dedi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) : “Kim müsəlmanların ərzağını möhtəkirlik yolu ilə əldə edərsə, Allah onu ya müflis edər ya da cüzama yoluxdurar.” buyurduğunu eşitdim. Həmin vaxt Fərrux dedi: “Allaha və sənə söz verirəm ki, bir daha ərzağa qayıtmaram.” Ömərin azad etdiyi qul isə: “Biz pulumuzla alıb satırıq” — dedi. Əbu yəhya deyir ki, Ömərin azad etdiyi qulun cüzama yoluxduğunu gördüm.

Bunu İbn Macə də, Heysəm İbn Rafidən bu cür rəvayət etmişdir. Sözləri belədir: “Kim müsəlmanlara ərzaqlarını möhtəkirliklə əldə edərsə, Allah onu cüzama yoluxdurar və müflis edər.”

“Və yurbis-sadakati” kəlamını, “ya” hərfinin damməli və şəddəsiz şəkildə oxunmuşdur. Bu da “Rəbə əş-şeyu, yarbu» və «ərbahu yurbihi» kökündən gəlir ki, «onu çoxaltdı» və «onu böyütdü, böyüdür» mənasını bildirir. Tərbiya sözündən alınaraq “yurəbbi” yəni, damməli və şəddəli şəkildə də oxunmuşdur. Necə ki, Buxari demişdir: Bizə Abdullah İbn Munir danışdı, o da Əbun-Nadrdan eşitdi, bizə Əbdürrəhman İbn Abdullah İbn Dinar danışdı, o da atasından, o da Əbu Salehdən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Kim təmiz qazancdan bir xurma qədər sədəqə verərsə, Allah ancaq təmizi qəbul edər, Allah onu mütləq sağ əli ilə qəbul edər, sonra onu yiyasi üçün sizdən birinizin dayçasını böyütdüyü kimi böyüdər. Hətta sonda dağ kimi olar.»

Bunu Zəkat kitabında bu cür rəvayət etmişdir. Tövhid kitabında isə demişdir: Xalid İbn Məxləd dedi: Süleyman İbn Bilaldan, o da Abdullah İbn Dinardan, sonra sənədlə oxşar şəkildə zikr etdi.

Bunu Müslim də Zəkat kitabında, Əhməd İbn Osman İbn Hakimdən, o da Xalid İbn Məxləddən qeyd edərək rəvayət etmişdir. Buxari demişdir: Bunu Müslim İbn Əbu Məryam, Zeyd İbn Əsləm, Suheyl, o da Əbu Salehdən, o da Əbu Hureyrədən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət etmişdir.

Mən deyirəm: Müslim İbn əbu Məryamin rəvayətinə gəlincə, onu yalnız Buxari zikr etmişdir. Zeyd İbn Əsləmin rəvayətini isə, Müslim öz «Səhih» adlı əsərində Əbut-Tahir İbn Sərhdən, o da Əbu Vəhbdən, o da Hişam İbn Səddən, o da Zeyd İbn Əsləmdən bu cür rəvayət etmişdir. Suheylin hədisinə gəlincə, Müslim onu Quteybədən, o da yaqub İbn Əbdürrəhmandan, o da Süheyldən rəvayət etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

Buxari demişdir: Varqa dedi: İbn Dinardan, o da Səid İbn yasardan, o da  Əbu Hureyrədən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) onun bu cür dediyini rəvayət etdi.

Həmin hədisi Hafiz Əbubəkr əl-Beyhəqi bu şəkildə Hakimdən və digərindən, o da Əsamdan, o da Abbas əl-Mərvəzidən, o da Əbun-Nadr Haşim İbn Qasimdən, o da Varqadan o, İbn Ömər əl-yaşkuridir, o da Abdullah İbn Dinardan, o da Səid İbn yasardan, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Kim bir xurma qədər təmiz qazancdan sədəqə verərsə, Allah dərgahına ancaq təmiz olan qalxar, şübhəsiz ki, Allah onu sağ əli ilə qəbul edər, sonra onu sahibi üçün birinizin dayçasını böyütdüyü kimi böyüdər. Hətta sonda Uhud qədər olar.»

Bu hədisi Müslim, Tirmizi və Nəsai hamılıqla Quteybədən, o da Leys İbn Saddan, o da Səid əl-Məqburidən rəvayət etmişlər. Bunu Nəsai də — Malikin rəvayətindən, o da yəhya İbn Səid əl-Ənsaridən – həmçinin yəhya əl-Qattan yolu ilə, o da Muhamməd İbn Aclandan, üçü də Səid İbn yasar Əbil-Hubab əl-Mədənidən, o da Əbu Hureyrədən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) qeyd etmişdir.

Başqa bir yolla da Əbu Hureyrədən rəvayət edilmişdir.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Amr  İbn Abdullah əl-Əvdi danışdı, bizə Vəki danışdı, o da Abbad İbn Mansurdan, bizə Qasım İbn Muhamməd danışdı və dedi: Əbu Hureyrədən eşitdim ki, o dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: Əziz və Cəlil olan Allah sədəqəni qəbul edər, onu sağ əli ilə götürər və birinizin dayçasını – və ya ayğırını — böyütdüyü kimi sizin üçün böyüdər. Hətta sonda bir loğma dağ kimi olar.» Bunun Allahın Kitabındakı təsdiqi “Allah sələmi puç edir, sədəqələri isə artırır.” ayəsidir.

Bunu Əhməd də Vəkidən rəvayət etmişdir. O, Vəkinin təfsirindədir.
Tirmizi isə onu, Əbu Kureybdən, o da Vəkidən bu cür rəvayət  etmiş və: «Həsən səhihdir» — demişdir. Həmçinin onu, Səvri, o da Abbad İbn Mansurdan bu şəkildə rəvayət etmişdir. Həmçinin onu imam Əhməd də, Xələf İbn Vəliddən, o da İbn Mubarakdən, o da Abdulvahid İbn Damrə ilə Abbad İbn Mansurdan, onlar da Əbun-Nadrədən, o da Qasımdan bu cür rəvayət etmişdir.

Bunu İbn Cərir də, Muhamməd İbn Abdulmalik İbn İshaqdan, o da Abdurrəzzaqdan, o da Mamərdən, o da Eyyubdan, o da Qasım İbn Muhamməddən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir. O demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)  buyurdu: «Əgər bir qul, təmiz qazancdan sədəqə verərsə, Allah onu qəbul edər və sağ əli ilə götürər. Onu sizlərdən birinizin öz dayçasını və ya dəvə balasını böyütdüyü kimi böyüdər. Həqiqətən də insan bir loğma sədəqə verir, o da Allahın əlində – və ya dedi: Allahın ovcunda böyüyar. Hətta sonda Uhud dağı boyda olar.  Elə isə sədəqə verin.»

Bunu Əhməd də Abdurrəzzaqdan bu cür rəvayət etmişdir. Bu, qərib bir yoldur, sənədi isə sağlamdır. Amma sözləri əcaibdir. Bilinən yuxarıdakı şəklidir. Möminlərin anası Aişədən (radiyAllahu anhə)rəvayət edilmişdir.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdüsəməd danışdı, bizə Həmmad danışdı, o da Sabitdən, o da Qasım İbn Muhamməddən, o da Aişədən (radiyAllahu anhə) rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Allah biriniz üçün bir xurmanı və bir loğmanı, sizdən birinizin dayçasını və ya dəvə balasını böyütdüyü kimi böyüdər. Hətta o, Uhud dağı mislində olar.» Bunu Əhməd bu yolla təkbaşına rəvayət etmişdi.

Bəzzar demişdir: Bizə yəhya İbn əl-Muallə İbn Mənsur danışdı, bizə İsmayıl danışdı, mənə atam danışdı, o da yəhya İbn Səiddən, o da Amrədən, o da Aişədən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) . Həmçinin Dəhhak İbn Osmandan, o da Əbu Hureyrədən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: «Bir nəfər təmiz qazancdan sədəqə verir. Allah təmizdən başqasını qəbul etməz. Rəhman onu əli ilə alar və birinizin dayçasını yaxud ayğırını – və ya da dəvə balasını – böyütdüyü kimi böyüdər.» Sonra imam Əhməd dedi: Bu hədisi Əbu Uveysdən başqa kiminsə, yəhya İbn Səid İbn Amradan rəvayət etdiyini bilmirik.

“Allah bütün günah edən kafirləri sevməz” yəni, qəlbi inkarçı olanı, sözü və əməli günah olanı sevməz. Bu ayənin sonunu belə bir münasib sifətlə vurğulamaq zəruri idi. Belə ki, sələm yeyan Allahın ona böldüyü halal ruzidən razı qalmır. O, payına düşən icazəli qazancla kifayətlənmir. Batil səbəblərlə və pis qazanc yolları ilə insanların malını yeməya cəhd edir. O, əlində olan neməti inkar edir. İnsanların mallarını batil yollarla yeməsi onu zalım və günahkar edər.

Sonra Allah təala Rəblərinə iman edən, əmrinə itaət edib şükür edən, namaz və zəkat ilə bərabər Onun yaratdıqlarına yaxşılıq edən qullarını tərifləyir. Onlar üçün hazırladığı mükafatı və qiyamət günü sorğu-sualdan əmin olduqlarını bildirərək buyurur: “Həqiqətən, iman gətirib saleh əməllər edən, namaz qılan və zəkat verənləri Rəbbinin yanında mükafatlar gözləyir. Onlara heç bir qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyacəklər.»

 

Allah təala mömin qullarına Ondan qorxmağı əmr edərək və onlara Onun qəzəbini yaxınlaşdıracaq və razılığını uzaqlaşdıracaq şeyləri qadağan edərək buyurur: “Ey iman edənlər, Allahdan qorxun” yəni, Allahdan xoflanın və əməl edəndə Onu göz önünüzə alın. “Sələmdən qalanı buraxın” yəni, tərk edin insanların sizə verməli olduqlarını o, malın mayəsına edilən əlavədir. Bu xəbərdarlıqdan sonra “Əgər iman gətirənlərsinizsə” —  yəni, Allahın alış-verişi halal, sələm və bənzərini isə haram etməsini sizə qayda-qanun etdiyinə iman gətirənlərsinizsə.

Zeyd İbn Əsləm, İbn Cureyc, Muqatil İbn Həyyan və Suddi bu ayənin Səqif qəbiləsindən olan Amr İbn Umeyr tayfası ilə Məxzum qəbiləsindən olan Muğira tayfası arasında baş verən hadisəya görə nazil olduğunu demişlər. Aralarında cahiliyya dövründən qalan sələm məsələsi var idi. İslam gələndən sonra onlar İslama daxil oldular. Səqiflilər onun qaytarılmasını tələb etdi. Onlar məşvərət etdilər. Muğira oğulları dedi: «Biz İslamda sələmi ödəməyacəyik.» Məkkə valisi Əttab İbn Useyd bu barədə Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) məktub yazdı. Buna görə həmin ayə nazil oldu. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) da ona bu ayəni cavab yazdı: “Ey iman edənlər, Allahdan qorxun və əgər iman edənlərsinizsə, sələmdən qalanı buraxın. Bunu etməsəniz, Allah və Rəsulunun hərbindən xəbərdar olun”. Bunu eşidən Səqiflilər dedi: «Allaha tövbə edirik və sələmdən qalanı tərk edirik.» Bununla da onların hamısı onu tərk etdi.

Bu, xəbərdarlıqdan sonra sələmçiliya yenə də davam edənlər üçün çox şiddətli təhdid və təkid edilmiş əzab bidirişidir. İbn Cureyc dedi: İbn Abbas “hərbindən xəbərdar olun” ayəsi barəsində demişdi: «Allah və Rəsulunun hərbindən yaqin olun.» yuxarıda ötən rəvayətdə Rabia İbn Külsümdən, o da atasından, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini nəql etmişdir: «Sələm yeyanə qiyamət günü deyiləcək: «Döyüş üçün silahını götür”, sonra o, bu ayəni oxudu: “Bunu etməsəniz, Allah və Rəsulunun hərbindən xəbərdar olun”.

Əli İbn əbu Talha demişdir: İbn Abbasdan belə nəql edilir: ”Bunu etməsəniz, Allah və Rəsulunun hərbindən xəbərdar olun.” Kim sələmdən əl çəkməyib ona davam edərsə, müsəlmanların imamının üzərində haqq budur ki, onu tövbəya çağırsın, əgər tərk etməsə boynunu vursun.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Əli İbn Huseyn danışdı, bizə Muhəmməd İbn Bəşşar danışdı, bizə Abdul-Əla danışdı, bizə Hişam İbn Həssən danışdı, o da Həsən ilə İbn Sirindən, onların ikisi də demişlər: «Allaha and içirik ki, bu sərraflar sələm yeyanlərdir. Onlara Allah və Rəsulundan hərb elan edilib. Əgər müsəlmanların üstündə ədalətli bir rəhbər olsa, onlara tövbə etdirər. Tövbə etməsələr, onlara silah qaldırar.»

Qatadə demişdir: «Eşitdiyiniz kimi Allah onları ölümlə hədələmiş və getdikləri yerdən asılı olmayəraq ifşa etmişdir. Qətiyyan alış-verişə sələmi qatmayın. Çünki Allah halalı genişlətmiş və xoş etmişdir. Ehtiyac sizi günaha aparmasın.» Bunu İbn Əbu Hatim rəvayət etmişdir.

Rəbi İbn Ənəs demişdir: «Allah sələm yeyəni ölümlə hədələmişdir.» Bunu İbn Cərir rəvayət etmişdir.

Suheyl demişdir: «Buna görə Aişə, Ummu Muhibbəya, Zeyd İbn Ərqamın mövlasına, əl-eynə alış-verişi məsələsində bu sözləri demişdir: «Zeydə xəbər verin ki, onun Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə etdiyi cihad batil oldu. Əgər tövbə edərsə, bu müstəsnadır.» Burada cihadı xüsusiləşdirdi. Çünki o, “Allah və Rəsulunun hərbindən xəbərdar olun” ayəsinə ziddir. Deyir ki, bu mənanı çoxları qeyd etmişlər. O demişdir: Lakin bunun Aişəya isnadında zəiflik vardır.

Sonra Allah təala buyurur: “əgər tövbə etsəniz, malınızın mayəsı sizindir, nə siz zülm edərsiniz”. yəni, artığını almaqla. “Nə də sizə zülm olunar” yəni, sizin də malınızın mayəsını almaqla. Belə ki, xərclədiyiniz artıqsız və əskiksiz sizindir.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Muhəmməd İbn əl-Huseyn İşkəb danışdı, bizə Ubeydullah İbn Musa danışdı, o da Şeybandan, o da Şəbib İbn Ğarqadəh əl-Bəriqidən, o da Suleyman İbn əl-Əhvasdan, o da atasından demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) vida həccində xütbə verərək dedi: «Bilin ki, cahilliyadən qalmış bütün sələmlər qaldırılmışdır. Mallarınızın mayəsı sizindir. Nə siz zülm edərsiniz, nə də sizə zülm olunar. İlk qaldırılan sələm Abbas İbn Abdulmutallibindir. Onun hamısı qaldırılmışdır.» Onu belə tapdım: Suleyman İbn əl-Əhvas.

İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Şəfii danışdı, bizə Muaz İbn əl-Musənnə danışdı, bizə Musəddəd xəbər verdi, bizə Əbu-Əhvas xəbər verdi, bizə Şəbib İbn Ğarqadəh danışdı, o da Suleyman İbn Amrdan, o da atasından dedi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu eşitdim: «Bilin ki, cahilliyadən qalmış bütün sələmlər qaldırılmışdır. Mallarınızın mayəsı sizindir. Nə siz zülm edərsiniz, nə də sizə zülm olunar.»

Eyni zamanda bunu Həmməd İbn Sələmədən, o da Əli İbn Zeyddən, o da Əbu Hurrə (Əbu Həmzə) ər-Rəqqaşidən, o da Amrdan – o, İbn Xaricədir — rəvayət etmişdir.

“Əgər çətinlik içində olandırsa, gözləmə asanlığa qədərdir. Amma sədəqə verməyiniz sizin üçün daha xeyirlidir, əgər bilsəydiniz”. Allah təala ödəmə imkanı tapa bilməyib, çətinliya düşənə qarşı səbirli olmağı əmr edir. O buyurur: “Əgər çətinlik içində olandırsa, gözləmə asanlığa qədərdir”. Borcunun vaxtı yetişən borclulara cahilliya dövründə deyildiyi kimi deyilməmişdir: «ya ödəyirsən, ya da artırılır.» Sonra da Allah borcu tamam silməya təşviq etdi. Bunun müqabilində xeyir və böyük savab vəd etmişdir. O buyurur: “Amma sədəqə verməyiniz sizin üçün daha xeyirlidir, əgər siz bilənlərdən olsaydız” yəni, malın mayəsını borcluya tamamilə bağışlamaq deməkdir. Bu mövzuda Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) çoxlu yollarla hədislər varid olmuşdur.

Birinci hədis, Əbu Umamə Əsəd İbn Zurarədəndir. Təbərani demişdir: Bizə Abdullah İbn Muhammad İbn Şueyb ər-Rəccani danışdı, bizə yəhya İbn Hakim əl-Muqavvim danışdı, bizə Muhəmməd İbn Bəkr əl-Birsani danışdı, bizə Abdullah İbn əbu Ziyad danışdı, mənə Asim İbn Ubeydullah danışdı, o da Əbu Umamə Əşad İbn Zurarədən onun belə dediyini nəql etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Kim Allahın kölgəsindən başqa kölgənin olmadığı gündə kölgələnmək istəyirsə, çətinlikdə olana asanlaşdırsın, yaxud bağışlasın.»

Başqa bir hədis Bureydədəndir. İmam Əhməd demişdir: Bizə Əffan danışdı, bizə Abdul-Varis danışdı, bizə Muhammad İbn Cuhadəh danışdı, o da Suleyman İbn Bureydədən, o da atasından dedi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu eşitdim: «Kim çətinlikdə olanı gözləsə, ona hər günə onun mislində sədəqə yazılar.» O dedi: Sonra onun bu cür buyurduğunu eşitdim: «Kim çətinlikdə olanı gözləsə, hər günə onun iki mislində sədəqə yazılar.» Mən dedim: «Ey Allahın Rəsulu, öncə bir misli dediyini, sonra iki misli sədəqə vardır, dediyini eşitdim?» O dedi: «Bir misli borcun vaxtı gəlmədən əvvəldir, vaxtı gələndən sonra gözləsə iki mislində sədəqə vardır.»

Başqa bir hədis Əbu Qatadə əl-Haris İbn Ribi əl-Ənsaridəndir. İmam Əhməd demişdir: Bizə Əffan danışdı, bizə Həmməd İbn Sələmə danışdı, bizə Əbu Cəfər əl-Xatmi xəbər verdi, o da Muhəmməd İbn əl-Kəb əl-Qurazidən dedi: Bir adamın Əbu Qatadəya borcu var idi. Gəlib borcunu istəyandə, o ondan gizlənərdi. Bir gün gələndə, qarşısına uşaq çıxıb dedi: «Bəli, evdədir, xaşlama yeyir.» O həmin adamı haraylayıb dedi: «Ey filankəs çıx, burda olduğunu xəbər verdilər.» Kişi çıxdı. Əbu Qatadə dedi: «Məndən niyə gizlənirsən?» Adam cavab verdi: «Çətinlikdəyam, yoxumdu.» O da dedi: «Allaha xətrinə, həqiqətən çətinlikdəsən?» O da: «Bəli» — dedi. Əbu Qatadə ağladı, sonra dedi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu eşitdim: «Kim borcluya möhlət versə və yaxud onu silsə, Qiyamət günü Ərşin kölgəsi altında olar.» Bunu Muslim də Səhihində rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis, Huzeyfə İbn əl-yaməndəndir. Hafiz Əbu yalə əl-Məvsuli demişdir: Bizə Əxnəs Əhməd İbn İmran danışdı, bizə Muhəmməd İbn Fudeyl danışdı, bizə Əbu Malik əl-Əscai danışdı, o da Ribi İbn Hiraşdan, o da Huzeyfədən dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Qiyamət günü Allah Öz qullarından birini gətirər və deyar: «Dünyada Mənim üçün nə əməl etdin?» O deyar: «Ey Rəbbim, Dünyada Sənin üçün zərrə çəkisində belə bir əməl etmədim ki, onu Sənin hüzurunda arzulayım.» O üç dəfə təkrarladı.  Sonuncuda qul dedi: «Ey Rəbbim Sən mənə dünyada çoxlu mal verdin, mən insanlarla alış-veriş etdim. İcazə vermək kimi bir xasiyyatim var idi. Varlıya asanlaşdırardım, kasıbı isə gözləyardim.» O dedi: Əziz və Cəlil olan Allah buyurdu: «Asanlaşdıranların ən haqlısı Mənəm, Cənnətə daxil ol.»

Bunu Buxari, Muslim və İbn Macə də müxtəlif yollarla Ribi İbn Hiraşdan, o da Huzeyfədən rəvayət etmişlər. Muslim əlavə etmişdir: Uqbə İbn Amir və Əbu Məsud əl-Bədri, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bənzərini rəvayət etmişlər. Buxarinin sözləri belədir: Bizə Hişam İbn Ammar danışdı, bizə yəhya İbn Həmzə danışdı, bizə Zuhri danışdı, o da Abdullah İbn Abdullahdan, o da Əbu Hureyrədən (radiyAllahu ənh) eşitmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdu: «Bir tacir insanlara borc verərdi, çətinlikdə olanı gördükdə uşaqlarına deyərdi: «Ona keçin, bəlkə Allah da bizə keçər. Allah da ona keçdi.»

Başqa bir hədis də, Səhl İbn Huneyfdəndir. Hakim Mustədrəkində demişdir: Bizə Əbu Abdullah Muhəmməd İbn yaqub danışdı, bizə yəhya İbn Muhəmməd İbn yəhya danışdı, bizə Əbu Vəlid Hişam İbn Abdulmalik danışdı, bizə Amr İbn Sabit danışdı, bizə Abdullah İbn Muhəmməd İbn Aqil danışdı, o da Abdullah İbn Səhl İbn Huneyfdən, ona da Səhl danışdı ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Kim Allah yolunda bir Mucahidə, yaxud qaziya, yaxud çətinlikdə olan borcluya, yaxud azadlığı üçün pul ödəyan köləya yardım edərsə, Allah Onun kölgəsindən başqa kölgə olmayan gün, onu kölgələndirər.» Sonra Hakim dedi: «İsnadı səhihdir, onların ikisi də təxric etməmişlər.»

Başqa bir hədis də, Abdullah İbn Ömərdəndir. İmam Əhməd demişdir: Bizə Muhəmməd İbn Ubeyd danışdı, o da yusif İbn Suheybdən, o da Zeyd əl-Ammidən, o da İbn Ömərdən onun belə dediyini nəql etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Kim duasının qəbul olunmasını və sıxıntısının getməsini istəyirsə,  çətinlikdə olan üçün yüngülləşdirsin.» Bunu yalnız İmam Əhməd rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis də, Əbu Məsud Uqbə İbn Amrdandı. İmam Əhməd dedi: Bizə yezid İbn Harun danışdı, bizə Əbu Malik xəbər verdi, o da Ribi İbn Hiraşdan, o da Huzeyfədən dedi ki, İzzət və cəlal sahibi Allahın hüzuruna bir adam gətirildi. O dedi: «Dünyada nə əməl etdin?» Adam Ona dedi: «Ey Rəbbim, dünyada zərrə çəkisində belə bir əməl etmədim ki, onu Sənin hüzurunda diləyim.» O üç dəfə təkrarladı. Üçüncüdə qul dedi: «Ey Rəbbim Sən mənə dünyada çoxlu mal verdin. Mən insanlarla alış-veriş edirdim. Varlıya asanlaşdırardım, çətinlikdə olanı isə gözləyardim.» Əziz və Cəlil olan Allah buyurdu: «Biz buna səndən daha layiqik, quluma keçin.» Onu bağışladı.» Əbu Məsud dedi: «Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür eşitdim.» Muslim də Əbu Malik Sad İbn Tariqdən bənzərini rəvayət etmişdir.

Başqa bir hədis İmran İbn Hüseyndəndir. İmam Əhməd dedi: Bizə Əsvəd İbn Amir danışdı, bizə Əbubəkr xəbər verdi, o da Aməşdən, o da Əbu Davuddan, o da İmran İbn Hüseyndən onun belə dediyini nəql etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Kimin bir kişi üzərində haqqı olarsa və ona möhlət verərsə, hər günü üçün sədəqə sayılar.» Hədis bu yöndən qəribdir. yuxarıda Bureydədən bənzəri qeyd olunmuşdu.

Başqa bir hədis isə, Əbu yasər Kəb İbn Amrdandı. İmam Əhməd demişdir: Bizə Muaviyya İbn Amr danışdı, bizə Zaidə danışdı, o da Abdulmalik İbn Umeyrdən, o da Ribidən, o dedi: Mənə Əbu-yasər danışdı ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Kim çətinlikdə olanı gözləyarsə, yaxud onun üçün keçərsə, Əziz və Cəlil olan Allah, Onun kölgəsindən başqa kölgə olmayan gün, onu kölgələndirər.»

Bunu Muslim də Səhihində başqa yöndən təxric etmişdir. Ubadə İbn Valid İbn Ubadəh İbn Samitdən rəvayət etmişdir. O demişdir: «Elm öyrənmək üçün mən və atam, ənsarların yanına getdik. Onlar ölməmiş bunu etməyimizə qərar verdik, İlk qarşılaşdığımız Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabəsi Əbu yasər oldu. Əlində bükülü kağız olan köləsi də onunla birgə idi. Əbu yasərin əynində bir üst paltarı və məarif libası var idi. Köləsinin də əynində bir üst paltarı və məarif var idi. Atam ona dedi: «Əmi, üzündən əsəbi olduğun görsənir.» O da dedi: «Bəli, mənim, oğru filankəs oğlu filankəsdən alacağım var idi, evinə getdim salam verdim və dedim: «O burdadır?» Onlar: «yoxdur» — dedilər. Gombul oğlu çıxdı, ondan soruşdum: «Atan hardadır?» O dedi: «Sənin adını eşidib anamın taxtının altına girdi.» Mən də səsləndim: «Çıx bayıra, artıq harada olduğunu bilirəm.» O çıxdı. Mən ona dedim: «Məndən niyə gizlənirsən?» O dedi: «Allaha and olsun ki, sənə yalan danışmıram. VAllahi sənə yalan vəd verməkdən qorxuram. Axı sən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) sahəbəsisən. Allaha and olsun ki, çətinlikdəyam.» Mən dedim: «Allah xatirinə düz deyirsən?» O dedi: «VAllahi düz deyirəm.» Mən dedim: «Allah xatirinə düz deyirsən?» O dedi: «VAllahi düz deyirəm.»  Sonra Əbu yasər kağızını gətirib onun borcunu əli ilə sildi və dedi: «Əgər imkanın varsa ödə, yoxdursa sənə halal etdim. Şahidlik edirəm ki, bu iki gözüm gördü və iki barmağını gözünə uzatdı. İki qulağım eşitdi və bu qəlbim anladı. O, qəlbinə işarə etdi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Kim çətinlikdə olanı gözləyarsə, yaxud onun üçün keçərsə, Allah onu kölgəsi ilə kölgələndirər.» Əbu yasər hədisin qalan hissəsini də zikr etdi.

Başqa bir hədis də, möminlərin əmiri Osman İbn Əfvandandır. Abdullah İbn imam Əhməd (atasının Musnədində) demişdir: Mənə Əbu yəhya əl-Bəzzar Muhəmməd İbn Abdurrəhim danışdı, bizə Həsən İbn Bişr İbn Səlm əl-Kufi danışdı, bizə Abbas İbn Fadl əl-Ənsari danışdı, o da Hişam İbn Ziyad əl-Quraşidən, o da atasından, o da Osmanın mövlası Mihcəndən, o da Osmandan onun belə dediyini nəql etdi: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) bu cür buyurduğunu eşitdim:  «Allah çətinlikdə olanı gözləyəni, yaxud borcu bağışlayənı, Onun kölgəsindən başqa kölgə olmayan gündə kölgələndirər.»

Başqa bir hədis İbn Abbasdandır. İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdullah İbn yəzid danışdı, bizə Nuh İbn Cavanə əs-Suləmi əl-Xorasani danışdı, o da Muqatil İbn Həyyandan, o da Ətadan, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini nəql etdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) məscidə çıxdı. Əli ilə işarə edərək – Abdurrəhman əli ilə yerə işarə etdi – buyurdu: «Kim çətinlikdə olanı gözləyarsə yaxud bağışlayərsa, Allah onu cəhənnəmin iyindən qoruyar. Bilin ki, cənnət əməli kələ kötürlü təpədir — bunu üç dəfə təkrar etdi. Bilin ki, cəhənnəm əməli asan və düzdür. Fitnələrdən qorunan xoşbəxtdir. Allahın sevdiyi udum, bir nəfərin, qəzəbini udub dəf etməsidir. Allahın qulu qəzəbini dəf edərsə, Allah da onun daxilini imanla doldurar.» Bunu yalnız İmam Əhməd rəvayət etmişdir.

Başqa bir yol, Təbərani demişdir: Bizə Rabiə diyarından əl-Hədisə qazısı Əhməd İbn Muhəmməd əl-Burani danışdı, bizə Həsən İbn Əli əs-Sudai danışdı, bizə Həkəm İbn Carud danışdı, bizə İbn Ueynənin dayısı İbn əbu Muttəid danışdı, o da atasından, o da Ətadan, o da İbn Abbasdan nəql etdi ki o dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Kim çətinlikdə olanı asanlığa çıxana qədər gözləyarsə, Allah da onun günahına görə tövbəsini gözləyar.»

Sonra Allah təala qullarına nəsihət edərək, onlara dünya və içindəkilərin keçici olduğunu, axirətin yaxınlaşdığını, Ona dönəcəklərini və qullarını əməllərinə görə hesaba çəkərək xeyir və şər qazanclarının əvəzini verəcəyini xatırlatmış və onları əzabı ilə qorxudaraq buyurmuşdu: “Allaha qaytarılacağınız gündən qorxun! Sonra hər nəfsə qazandığı veriləcək və onlara zülm olunmayəcaq.” Rəvayətə görə bu ayə, əzəmətli Qurandan nazil olan ən son ayədir.

İbn Lehya demişdir: Mənə Əta İbn Dinar danışdı, o da Səid İbn Cubeyrdən dedi: «Bütün Qurandan ən son nazil olan bu ayədir “Allaha qaytarılacağınız gündən qorxun! Sonra hər nəfsə qazandığı veriləcək və onlara zülm olunmayəcaqdır”. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bu ayə nazil olandan sonra doqquz gecə yaşadı və Rabiul-əvvəl ayının ikisi, birinci gün vəfat etdi. Bunu İbn əbu Hatim rəvayət etmişdir.

Bunu İbn Mərdəveyh də Məsudidən, o da Həbib İbn Əbu Sabitdən, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: «Ən son nazil olan bu ayədir “Allaha qaytarılacağınız gündən qorxun! Sonra hər nəfsə qazandığı veriləcək və onlara zülm olunmayəcaqdır”. Bunu Nəsai də yəzid ən-Nəhvidən, o da İkrimədən, o da Abdullah İbn Abbasdan rəvayət etmişdir. O demişdir: «Qurandan ən son nazil olan bu ayədir “Allaha qaytarılacağınız gündən qorxun!”. Bunu Dəhhak ilə əl-Əvfi də, İbn Abbasdan bu şəkildə rəvayət etmişlər. Səvri də Kəlbidən, o da Əbu Salihdən, o da İbn Abbasdan belə demişdir: «Bu ayənin “Allaha qaytarılacağınız gündən qorxun!” nazil olması ilə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) ölümü arasında, otuz bir gün oldu.

İbn Cureyc dedi: İbn Abbas demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bu ayənin  “Allaha qaytarılacağınız gündən qorxun!” nazil olmasından sonra doqquz gün yaşadı. Altıncı gün xəstələndi və birinci gün öldü.» Bunu İbn Cərir rəvayət etmişdir.

Bunu Atiyyə də, Əbu Səiddən rəvayət etmişdir və ən son nazil olan “Allaha qaytarılacağınız gündən qorxun!” ayəsidir, demişdir.

278-ci ayənin təfsirinə bax.

278-ci ayənin təfsirinə bax.

278-ci ayənin təfsirinə bax.

Bu kərim ayə, əzəmətli Quranda ən uzun ayədir. İmam Əbu Cəfər İbn Cərir demişdir: Bizə yunus danışdı, bizə İbn Vəhb xəbər verdi, mənə yunus xəbər verdi, o da İbn Şihabdan, o dedi: mənə Səid İbn Müsəyyab danışdı ki, ona gəlib çatana görə Quranın Ərşdən gələn ən yeni hissəsi bu borc ayəsidir.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Əffan danışdı, bizə Həmmad İbn Sələmə danışdı, o da Əli İbn Zeyddən, o da yusuf İbn Mihrandan, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət etmişdir: «Borc ayəsi endiyi zaman Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Şübhəsiz ki, ilk inkar edən Adəmdir (aleyhissalam); Həqiqətən, Allah təala Adəmi yaratdıqda onun belinə sığal çəkdi. Sonra ondan qiyamət gününə qədər törəyacək insanları çıxartdı. Daha sonra zürriyyatini Adəmə təqdim etməyə başladı. O da onların içində parlaq bir adam görüb: “Ey Rəbbim, bu kimdir?” — dedi. O da: ”Oğlun Davuddur” — buyurdu. Adəm: ”Ey Rəbbim, onun ömrü nə qədərdi?” – dedi. O da: ”Altmış ildir” – buyurdu. O da: ”Rəbbim onun ömrünü artır” – dedi. O da: ”Xeyr, yalnız sənin ömründən ona artıraram” – buyurdu. Adəmin ömrü min il idi. Ona qırx ilini əlavə etdi. Buna da bir yazı yazdı, mələkləri həmin işə şahid tutdu. Adəmin ölümü gəlib çatdıqda mələklər onun yanına gəldilər. O da: ”Hələ mənim qırx il ömrüm var.” –dedi. Ona: ”Sən onu oğlun Davuda bağışlamısan” – dedilər. O da:”Mən belə bir şey etməmişəm” – dedi. Allah təala da ona yazını göstərdi və mələklər də buna şahidlik etdi.»

Bizə Əsvəd İbn Amr danışdı, o da Həmmad İbn Sələmədən, sonra bunu danışıb əlavə etdi: “Allah, Davud üçün yüz, Adəm üçün isə min il edərək tamamladı.” İbn Əbi Hatim də bunu yusuf İbn Həbibdən, o da Əbu Davud Tayəlisidən, o da Həmmad İbn Sələmədən bu cür rəvayət etmişdir. Bu cox qəribə bir hədisdir. Əli İbn Zeyd İbn Cudənin hədislərində qəbul edilməyacək məsələlər vardır. Bunu Hakim də «Müstədrək» əsərində bənzər şəkildə Haris İbn Əbdurrəhman İbn əbi Zubəbin rəvayəti ilə, Səid əl-Məqburiydən, o da Əbu Hureyrədən; Davud İbn əbu Hind isə, Şabidən, o da Əbu Hureyrədən; Muhamməd İbn Amr yolu ilə, Əbu Sələmədən, o da Əbu Hureyrədən; Hişam İbn Sədin rəvayəti ilə, Zeyd İbn Əsləmdən, o da Əbu Salehdən, o da Əbu Hureyrədən, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) oxşar olaraq qeyd etmişdir.

“Ey iman gətirənlər! Müəyyan bir müddətə bir-birinizə borc verdikdə onu yazın.” Bu, Allah təaladan bəlli bir vədəya qədər müamilə edən mömin qullarına onu yazmaları üçün doğru istiqamət verməsidir. Bu, miqdar və müddətin daha yaxşı qorunmasına və şahidlərin daha düzgün yaddaşlarında saxlamalarına səbəb olsun. Ayənin axırında buna diqqət cəlb edilərək buyurulmuşdur: “Bu, Allah yanında daha ədalətli, şahidlik üçün daha düzgün və şübhəya düşmə ehtimalında daha aşağıdır.” Sufyan Səvri demişdir: İbn əbu Nəcihdən, o da Mucahiddən, o da İbn Abbasdan “Ey iman gətirənlər! Müəyyan bir müddətədək bir-birinizə borc verdikdə onu yazın.” ayəsi barədə demişdir: «Müddəti bilinməyan borclar haqqında endi.»

Qatadə demişdir:  Əbu Hassan Əl-Əracdan, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvayət edir: “Şahidlik edirəm ki, müəyyən bir müddətə qədər zəmanət verilən vədəli satışı Allah təala halal etmiş və ona icazə vermişdir”, sonra da “Ey iman gətirənlər! Müəyyan bir müddətə bir-birinizə borc verdikdə onu yazın.” ayəsini oxudu. Bunu Buxari rəvayət etmişdir.

İki Səhihdə, Sufyan İbn Üyeynədən, o da İbn Əbi Nəcihdən, o da Abdullah İbn Kəsirdən, o da Əbu Minhəldən, o da İbn Abbasdan onun belə dediyini rəvaət etmişdir: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Mədinəyə gələndə, onlar meyvələrdən bir il, iki il, üç il qədər əvvəlcədən pay verirdilər. Buna görə də Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) : “Kim belə bir iş tutarsa, müəyyən bir miqdarda, müəyyən bir çəkidə və müəyyən bir müddətə etsin” – buyurdu.

“Onu yazın.” Bu, Allah təalədən işi möhkəm tutmaq və unutmamaq üçün yazmaq əmridir. Əgər deyilsə ki, İki Səhihdə Abdullah İbn  Ömərdən rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: «Biz yazıb-oxumaq bilməyən bir ümmətik. yazmarıq, hesablama aparmarıq.» Bununla yazma əmri necə uzlaşır? Cavab belədir: «Din əsas etibari ilə əsla yazıya möhtac deyildir. Çünki Allah Kitabı asanlaşdırmış və onu əzbərləməyi insanlara asan etmişdir. Sünnələr də Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) qorunaraq gəlmişdir. Allahın yazılmasını əmr etdiyi şeylər insanlar arasında baş verən cüzi şeylərdir. Bu səbəbdən yazmaqları vacib olaraq deyil, mübah olaraq əmr edilmişdir. Necə ki, bəziləri belə demişdir.

İbn Cureyc demişdir: «Kim borc götürərsə, yazsın. Kim bir şey alarsa, şahid tutsun.» Qatadə demişdir: «Bizə rəvayət edildiyinə görə Əbu Süleyman Əl-Məraşi, Kəb ilə dostluq etmişdi. Bir gün o dostlarına: “Allaha dua edən lakin duası qəbul olunmayən məzlum haqqında bilirsiz?” – dedi.  Onlar da: “Bu necə olur?” – dedilər. O dedi: “Bir adam müəyyən bir müddətə qədər bir şey satar, amma buna şahid tutmaz və  yazmaz.» Vədə yetişəndə qarşı tərəf bunu inkar edər. O da Rəbbinə dua edər. Lakin O ona cavab verməz. Çünki o, Rəbbinə asilik etmişdir.”

Əbu Səid, Şabi, Rəbi İbn Ənəs, Həsən, İbn Cureyc, İbn Zeyd və digərləri demişlər: ”Bu iş vacib idi sonradan “Əgər sizlərdən biri digərinə etibar edibsə, qoy etibar olunmuş kimsə ona verilmiş borcu qaytarsın” (Əl-Bəqəra 283) ayəsi ilə nəsx edildi. Bunun bir dəlili də, bizdən əvvəlkilərin şəriəti barədə rəvayət edilən hədisdir ki, bizim şəriətimiz də bunu iqrar etmiş və yazmamağı və şahid tutmamağı inkar etməmişdir. İmam Əhməd demişdir: Bizə yunus İbn Muhamməd danışdı, bizə Leys danışdı, o da Cəfər İbn Rəbiədən, o da Əbdurrəhman İbn Hürmüzdən, o da Əbu Hureyrədən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət etdi ki, o, İsrail oğullarından olan bir adamdan bəhs etdi. Həmin kişi birindən min dinar borc istədi, o da: «Şahidlərini gətir onları şahid tutum» – dedi. O da: «Şahid olaraq Allah kifayət edər» – dedi. Adam dedi: «Zamin gətir.» Kişi: «Zamin olaraq Allah kifayət edər.» – dedi. O dedi: «Doğru dedin.» Sonra ona müəyyən bir müddətə qədər borc verdi. Alan adam dənizlə səfər çıxdı. İşlərini bitirdikdən sonra borcunu dediyi vaxtda ödəmək üçün bir gəmi axtardı, amma tapa bilmədi. Sonra bir kötük aldı, onun içini oydu, min dinarı onun içinə qoydu, yanına bir yazı da əlavə etdi, sonra onu surğucladı. Sonra onu götürüb dənizin yanına gəldi və dedi: «Allahım sən bilirsən ki, mən filankəsdən min dinar borc aldım, o da məndən zamin istədi, mən də: «Zamin olaraq Allah kifayət edər» – dedim. O da razı oldu. Məndən şahid istədi. Mən də: “Şahid olaraq Allah kifayət edər” – dedim. O da buna razı oldu. Mən də pulu ona göndərmək üçün bir gəmi tapmaq istədim, amma gəmi tapa bilmədim. İndi onu sənə əmanət edirəm deyib, kötüyü dənizə atdı. O da sulara qərq oldu. Sonra geri dönüb öz ölkəsinə gedən bir gəmi axtardı. Pulu verən adam da, bəlkə malını gətirən gəmini tapmaq ümidi ilə dənizin sahilinə çıxdı. İçində pulun olduğu ağacı gördü. Onu odun kimi evinə apardı. yaranda içərisində malı və yazını gördü. Sonra borc alan adam gəlib ona min dinar gətirdi və: ”And içirəm ki, pulu vaxtında vermək üçün bir gəmi tapmağa çalışdım, lakin indi gəldiyimdən başqasını tapa bilmədim” – dedi. Mal sahibi soruşdu: ”Sən mənə nəsə göndərmisən?” Adam dedi: “Sənə gələn bir gəmi tapa bilmədiyimi demədimmi?” O da: “Allah ağacla göndərdiyin pulla borcunu ödədi. Sən dürüst biri olaraq min dirhəminlə geri dön.” – dedi. Bu səhih sənəddir. Onu Buxari öz Səhihinin yeddi yerində qətilik bildirən formada və səhih yollarla müəlləq isnadla rəvayət etmişdir. O demişdir: «Leys İbn Səd dedi…» sonra qeyd etmişdir. Deyildiyinə görə bəzi yollarda, Leysin katibi Abdulla İbn Salehdən, o da ondan nəql edir.

“Qoy bunu aranızda bir katib ədalətlə qeyd etsin.” yəni, qəsdsiz və həqiqi şəkildə olduğu kimi yazsın. yazısında heç kimə haqsızlıq etməsin. yalnız razılaşılan şeyləri yazsın. Nə əlavə etsin, nə də azaltsın. “Katib Allahın onu öyrətdiyi kimi yazmaqdan boyun qaçırmamalıdır.” yəni, yaza bilən adam insanlar ondan yazmasını istədikdə, imtina etməsin. Onun üçün bu işdə bir zərurət yoxdur. Necə ki, Allah ona bilmədiyini öyrətdi. yazı yaza bilməyənə bir sədəqə olaraq bunu etsin. Necə ki, hədisdə gəlmişdir: «İşi bilənə yardım etmək və ya bilməyənə iş görmək sədəqədən sayılır.» Başqa bir hədisdə buyurulur: «Kim bildiyi bir elmi gizlədərsə, Allah qiyamət günü onun ağzına alovdan bir yüyan vurar.»

Mucahid ilə Əta: «Katibin yazması vacibdir» – demişlər. “borc alan da (borcunu) diktə etsin, Rəbbi olan Allahdan qorxsun” yəni, borclu öhdəsində olanı katibə diktə etsin və bu haqda Allahdan qorxsun. “borcdan heç nə əskiltməsin” yəni, onda heç bir şeyi gizləməsin. “Əgər borc alan səfehdirsə” israfçılıq və ya başqa səbəblərə görə məhdudiyyat qoyulubsa  “və ya zəifdirsə” yəni, azyaşlı və ya dəlidirsə, “və yaxud diktə etdirməya qadir deyilsə” ya danışıq qabiliyyatində qüsur olmasına, ya da doğru yeri səhvindən ayıra bilməməsinə görə “qoy onun himayəçisi ədalətlə diktə etsin”.

“Aranızdakı kişilərdən iki nəfəri şahid tutun”. Bu, yazını möhkəmləndirmək məqsədi ilə şahid tutmaq əmridir. “Əgər iki kişi olmazsa, razı olduğunuz bir kişi və iki qadın şahidlər olsun ki,” Bu da ancaq mallarda və mallarla əlaqədar məsələlərdə olur. İki qadının bir kişi yerinə götürmək qadının ağlının əskikliyinə görədir. Necə ki, Müslim Səhihində demişdir: Bizə Quteybə danışdı, bizə İsmayıl İbn Cəfər danışdı, o da Amr İbn Əbi Amrdan, o da Maqburidən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Ey qadınlar, çoxlu sədəqə verin və çoxlu istiğfar edin. Çünki sizin cəhənnəmdə çoxluq təşkil etdiyinizi gördüm.” Qadınların arasından dilavər bir qadın: “Ey Allahın Rəsulu, niyə biz Cəhənnəmdə çoxluq təşkil edirik?” – dedi. O da: “Çox lənət edirsiniz və ərlərinizə qarşı da nankorluq edirsiniz. Ağlı və dini əskik olan sizlərdən birinin ağlı başında olan bir kişini üstələməsini mən heç görmədim.” – dedi. Qadın: “Ey Allahın Rəsulu, ağlının və dininin əskikliyi nədir?” – dedi. O buyurdu: ”Ağlının əskik olması, iki qadının şahidliyinin bir kişinin şahidliyinə bərabər olmasındadır. Bu ağlının əskikliyini göstərir. Qadın heyz müddətində günlərlə gözləyar, namaz qılmaz və Ramazanda oruc tutmaz. Məhz dininin də əskikliyi budur.”

“razı olduğunuz… şahidlər olsun ki,” bunda şahidlik zamanı adilliyin şərt olmasına sübut vardır. Bu da qeydlidir. Şafi Quranda şərt qoyulmadan ümumi şəkildə söylənilən şahidlik barədə bütün əmrlərin belə olduğuna hökm etmişdir. Vəziyyəti naməlum olan şahidi rədd edən də bunun üçün adil və razı qalınacaq şahidin olmasını dəlil gətirən də bu ayədən sübut kimi istifadə etmişdir.

“onların ikisindən biri çaşdıqda” yəni, iki qadından biri şahidliyi unutduqda “ikisindən biri digərinin yadına salsın” yəni, bu barədə şahidliyi xatırlayər, deməkdir. Buna görə də başqaları da şəddəli şəkildə «fətuzəkkirə» oxumuşlar. Həmin söz «ət-tizkər» sözündən götürülmüşdür. Kimisi də: «Onun o biri qadınla birlikdə şahidliyi onu kişinin şahidliyi kimi edər» demişdir ki, bu doğru fikirdən çox uzaqdır. Düzgün olan birincisidir. Allah daha biliklidir.

«Şahidlər çağırıldıqda boyun qaçırmasınlar.» Belə deyilmişdir: «Şahidlik məsuliyyatini götürmələri üçün çağırıldıqları zaman getməkləri vacibdir.» Bu, Qatadə ilə Rəbi İbn Ənəsin sözüdür. Necə ki, “Katib Allahın onu öyrətdiyi kimi yazmaqdan boyun qaçırmamalıdır.”  kəlamında buyurulur. Buradan belə nəticə çıxarılır ki, şahidlik məsuliyyatini götürmək fərzi kifayədir. Bunun cumhurun rəyi olduğu da söylənilir. “Şahidlər çağırıldıqda boyun qaçırmasınlar.” kəlamında məqsəd, şahidlik etmələri üçün deməkdir. Çünki şahidlər sözü həqiqi mənada istifadə edilmişdir. Şahid həqiqətən də bu məsuliyyati daşıyandı. Bununla yanaşı onu əda etmək üçün dəvət edildikdə, əgər ondan başqa adam yoxdursa, getməyi vacibdir. Əks halqa fərzi kifayədir. Allah daha biliklidir.

Mucahid, Əbu Micləz və bir çoxları demişlər: «Şahidlik üçün dəvət edildiyin zaman sərbəstsən; hadisəya şahid dayənmısansa və sonra çağırıldıqda get.» Səhih Müslimdə və Sünənlərdə Malik yolu ilə, o da Abdullah İbn Əbubəkr İbn Muhamməd İbn Amr İbn Həzmdən, o da atası Abdullah İbn amr İbn Osmandan, o da Abdurrahmən İbn əbu Umradan, o da Zeyd İbn Xaliddən rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Sizə şahidlərin ən xeyirlisini xəbər verimmi? O, istənilmədən öncə şahidliyini yerinə yetirəndir.» İki səhihdə varid olan digər bir hədisdə deyilir: «Sizə şahidlərin ən pisini xəbər verimmi? O, şahidliyi tələb olunmadan öncə şahidlik edənlərdir.» Həmçinin: «Sonra bir qövm gələr ki, andları şahidliklərini qabaqlayər. Şahidlikləri də andlarını qabaqlayər.» rəvayətində də belədir. Bir rəvayətdə buyurulur: «Sonra bir qövm gələr, istənilmədiyi halda şahidlik edərlər». Bunlar da yalançı şahidlərdir. İbn Abbas ilə Həsən Bəsridən, bunun hər iki halı yəni, məsuliyyat daşımaq və əda etmək hallarını əhatə etdiyi də rəvayət edilmişdir.

“Kiçik və ya böyük olsa, onun vaxtını yazmaqdan bezməyin.” Bu da irşadı tamamlamaqdır. Belə ki, kiçik və ya böyük olmasına rəğmən haqqı yazmaq barədə əmridir. Buyurur: “bezməyin.” yəni, az olsun və ya çox olsun, hər halda və vəziyyətdə haqqı vədəsinə qədər yazmağa ərinməyin.

“Bu, Allah yanında daha ədalətli, şahidlik üçün daha düzgün və şübhəya düşmə ehtimalında daha aşağıdır.” yəni, sizə əmr etdiyimiz bu haqqı yazmaq hadisəsi əgər vədəlidirsə, bu «Allah qatında daha ədalətli» yəni, daha adil şəkildədir. “şahidlik üçün daha düzgün” yəni, yazısını görərək şahidliyi xatırlayərsa, daha sabit olar. Çünki yazmadığı təqdirdə unutmaq ehtimalı var. Necə ki, əksər hallarda belə olur. “şübhəya düşmə ehtimalında daha aşağıdır.” şübhənin olmamasına daha yaxındır. Belə ki, mübahisə zamanı yazdığınız yazıya müraciət edərsiniz. Heç bir şübhəya yer qalmadan mübahisəni həll edərsiniz.

“yalnız aranızda dövr edən nağd ticarət istisnadır. Bunu yazmamağınız isə sizin üçün günah deyildir.” yəni, alış-veriş nağd əlbəəl olarsa, yazmamanın bir qorxusu yoxdur. Çünki onu etməməkdə olan təhlükə ortadan qalxmışdır.

Alış-verişdə şahid tutmağa gəlincə, Allah təala buyurur: ”Alver etdikdə şahid tutun.” İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə Əbu Zura danışdı, mənə yəhya İbn Abdulla İbn Bukeyr danışdı, mənə İbn Ləhiya danışdı, mənə Əta İbn Dinar danışdı, o da Səid İbn Cubeyrdən nəql edir ki, o, Allah təalanın ”Alver etdikdə şahid tutun.” kəlamı haqqında demişdir: «yəni, müddətli olsa da olmasa da hər halda haqqınıza şahid tutun.” O demişdir: «Cabir İbn Zeyd, Mucahid, Əta və Dəhhakdan da belə rəvayət edilmişdir.»

Şabi ilə Həsən də: «Bu əmr, “əgər birbirinizdən əminsinizsə özünə güvənən əmanətini yerinə yetirsin” (Əl-Bəqərə, 283) ayəsi ilə nəsx edilmişdir» – demişlər.

Bu əmr cumhura görə vacib deyil, irşad və müstəhəb növündəndir. Dəlil də Xüzeymə İbn Sabit əl Ənsarinin nəql etdiyi hədisdir. Bunu imam Əhməd rəvayət etmiş və demişdir: Bizə Əbu-yamən danışdı, bizə Şueyb danışdı, o da Zuhridən, mənə Umarə İbn Xüzeymə əl-Ənsari danışdı ki, Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) əshabından olan əmisi ona belə danışmışdı: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) bir bədvidən bir at satın aldı. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) atın pulunu vermək üçün bədəvidən onu ardınca gəlməsini xahiş etdi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) sürətlə, bədəvi isə yavaş yeridi. Bəzi adamlar bədəvinin yolunu kəsib atı üçün onunla sövdələşmə etməyə başladılar. Onlar Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) o atı aldığını bilmirdilər. Axırda bir nəfər Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) verdiyi qiymətdən daha çox qiymət verdi. Bədəvi də Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) səslənib: «Əgər bu atı alacaqsansa al, yoxsa mən onu satdım» – dedi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) bədəvinin səsini eşidib: “Onu mənə satmamışdın?” – dedi. O da: “Xeyr, VAllahi, mən sənə satmadım” – dedi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) də: “Xeyr, mən artıq onu səndən almışam” – dedi. İnsanlar, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) ilə bədəvinin ətrafına toplaşmağa başladılar, o ikisi qarşılıqlı danışırdılar. Bədəvi: “Sənə satdığıma dair şahid gətir” – dedi. Müsəlmanlardan kim gəlirdisə bədəviya: «Vay sənin halına! Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) yalnız haqqı söyləyir.» – deyirdilər. Hətta Xüzeymə də gəlib Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) və bədəvinin qarşılıqlı dediklərini dinlədi. Bədəvi deyirdi: “Haydı, sənə satdığıma dair şahidlik edəcək bir şahid gətir.” Xuzeymə dedi: “Ona satdığına dair mən şahidlik edirəm.” Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Xüzeyməya tərəf üzünü tutub dedi: “Nə ilə şahidlik edəcəksən.” O da: “Ey Allahın Rəsulu, səni təsdiq etməklə” – dedi. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) də Xüzeymənin şahidliyini iki kişinin şahidliyi yerinə saydı.

Bunu Əbu Davud da Şuayb hədisindən, Nəsai də Muhamməd İbn Vəlid əz-Zəbiri rəvayətindən, ikisi də Zuhridən buna bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

Ancaq ehtiyatlı şahidliyin olmasındadır. Çünki iki hafiz imam Əbubəkr İbn Mərduveyh ilə Hakim öz Müstədrəkində, Muaz İbn Muaz əl Ənbəridən, o da Şubədən, o da Firasdan, o da Şabidən, o da Əbu Burdədən, o da Əbu Musadan olan rəvayətinə görə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Üç nəfər Allaha dua edirlər, amma duaları qəbul olunmur. Pis əxlaqı olan qadını boşamayən kişi, həddi-buluğa çatmamış yetimə onun malını verən adam, birindən borc aldığı zaman şahid tutmayən adam.» Sonra Hakim demişdir: «Sənədi səhihdir, iki şeyxin şərtlərinə uyğundur.» O demişdir: «Buna baxmayəraq Şubənin dostlarının bu hədisi Əbu Musada dayəndırmalarına görə təxric etməmişdirlər. Onlar ancaq Şubənin “Üç nəfər vardır ki, onların mükafatları ikiqat verilər” hədisinin isnadı üzərində ittfaq etmişlər.

“Amma katibə və şahidə zərər verilməməlidir” Mənası belədir: Nə katib, nə də şahid zərər vurmasın. Ola bilər ki, biri diktə edilənin tərsini yazsın, o biri isə eşitdiyinin tərsinə şahidlik etsin və ya tamamilə gizlətsin. Bu Həsən, Qatadə və digərlərinin rəyidir. Belə də deyilmişdir: «Bunun mənası, onlara zərər verməməli olmasıdır.» İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Useyd İbn Asim danışdı, bizə Hüseyn yəni, İbn Hafs danışdı, bizə Sufyan, o da yəzid İbn əbi Ziyaddan, o da Miqsəmdən rəvayət etdi ki, İbn Abbas “Amma katibə və şahidə zərər verilməməlidir” ayəsi barədə demişdir: «Bir adam gələr, onların ikisini yazmağa və şahidliya çağırar. Onlar da indi vaxtımız yoxdur deyarlər. O da deyar: «İkinizə də bunu etmək əmr olunubdur.» Burada, onlara zərər vurmağa haqqı yoxdur.

Sonra belə demişdir: İkrimə, Mucahid, Tavus, Səid İbn Cubeyr, Dəhhaq, Atiyyə, Muqatil İbn Həyyan, Rəbi İbn Ənəs, Suddi və digərlərindən də bu cür rəvayət edilmişdir.

“Əgər etsəniz, şübhəsiz ki, bu, sizin üçün günahdır.” yəni, əmr edildiyiniz şeya müxaliflik edər və ya qadağan olunmuş işi etsəniz, bu sizin üçün fasiqlik sayılır. yəni, sizə yapışar, bir daha ondan yaxanızı qurtara bilməzsiniz, deməkdir. «Allahdan qorxun» yəni, Ondan xoflanın, Onu gözdən uzaq tutmayın, əmrinə tabe olun, qadağasını tərk edin, deməkdir. “Allah da sizi öyrətsin” Necə ki, buyurulur: “Ey iman gətirənlər! Əgər Allahdan qorxsanız, O sizə haqla nahaqqı ayırd etmə bacarığı verər.” (Əl-Ənfal, 29); «Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və Onun elçisinə iman gətirin! Onda O sizə Öz mərhəmətindən iki pay bəxş edər, sizə (düz yolla) getməyiniz üçün nur verər.» (Əl-Hədid, 28). 

“Allah hər şey barədə bilir” yəni, o işlərin həqiqətini, xeyirlərini və nəticələrini bilir. Ona heç bir şey gizli qalmaz. Onun elmi bütün varlığı əhatə etmişdir.

 

Allah buyurur: “Əgər səfərdə olsanız” yəni, müsafir olduğunuz zaman müəyyən müddətə borc alıb “katib tapmasanız” — sizin üçün yazanı tapmasanız. İbn Abbas dedi: «yaxud da onu tapsanız, amma kağız, mürəkkəb yaxud qələm tapmasanız, onda saxlanılmış girov olsun.» yəni, haqq sahibinin əlində saxlanılmış girov, yazının əvəzinə olsun.

“saxlanılmış girovlar olsun” sözünü sübut gətirərək, girovun yalnız saxlanılma şəklində lazım olduğu söylənilmişdi. Şəfii ilə cumhurun məzhəbi budur. Başqaları da bu ayəni girovun, mütləq girov alanın əlində olmasına dəlil gətirmişlər. Bu da İmam Əhməddən gələn rəvayətdir. Bir qrup da bununla razı olmuşlar.

Sələfdən bəziləri bu ayəni girovun yalnız səfərdə qüvvəya mindiyinə dəlil gətirmişlər. Bunu Mucahid ilə digərləri demişlər.

İki Səhihdə Ənəsdən rəvayət edildiyinə görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) vəfat etdiyi zaman, onun qalxanı bir yəhudidə otuz vasq[1] arpa müqabilində girovda idi. Onu ailəsinə ərzaq götürmək üçün girov qoymuşdu.

Bir rəvayətə görə isə: “Mədinə yəhudilərinin birində” – deyilmişdi. Şəfiinin rəvayətində: “yəhudi Əbuş-Şəhmin yanında” – deyilmişdi. Bu məsələlər «Əl-əhkamul- Kəbir» kitabında müzakirə edilmişdir. Həmd və minnət Allahadır. yardım yalnız ondan istənilir.

“Əgər sizlərdən biri digərindən əmindirsə, qoy əmin olunan əmanəti qaytarsın” İbn Əbu Hatim yaxşı isnadla Əbu Səid əl-Xudridən bu ayənin əvvəl gələn ayəni nəsx etdiyini rəvayət etmişdir. Şəbi də demişdir: Əgər bir-birinizə güvənirsinizsə, yazmasanız yaxud şahid tutmasanız eyib etməz.

“Rəbbi olan Allahdan qorxsun” yəni, əmanət edilən. Necə ki, İmam Əhməd ilə Sünən sahiblərinin, Qatadədən, o da Həsəndən, o da Səmuradan rəvayət etdiyi hədisdə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdi: «Əl, aldığı şeyi sahibinə ödəyincəya qədər cavabdehdi.»

“Şahidliyi gizlətməyin” yəni, onu gizlətməyin, üzə çıxarmamaqla ona  xəyanət etməyin, deməkdir. İbn Abbas və digərləri demişlər: «yalançı şahidlik böyük günahların ən böyüklərindən biridir.» Şahidliyi gizlətmək də elədir. Buna görə Allah buyurur: “Kim onu gizlədirsə, şübhəsiz ki, qəlbi günahkardır”. Suddi bu barədə demişdi: «yəni, onun qəlbi yalançıdı.» Bu ayədəki kimi: “Allahın şahidliyini gizlətmərik, əks halda biz, şübhəsiz ki, günahkarlardan olarıq.”(Əl-Maidə, 106). Allah təala demişdir: “Ey iman gətirənlər!  Özünüzün və ya valideynlərin, ya da yaxın qohumların əleyhinə olsa belə, Allah şahidləri kimi ədaləti qoruyun. Varlı və ya kasıb olmasından asılı olmayəraq Allah onların hər ikisinə daha yaxındır. Hissiyyata qapılıb haqdan uzaqlaşmayın! Əgər siz danışsanız və ya boyun qaçırsanız, bilin ki, Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır.”(Ən-Nisə, 135). Burada da demişdir: “Şahidliyi gizlətməyin. Kim onu gizlədirsə, şübhəsiz ki, qəlbi günahkardır. Allah nə etdiklərinizi bilir”.

[1]Ölçü vahidi

Allah Təala göylərin, yerin, onların içində və aralarında olanların Ona aid olduğunu, onlarda olanlardan xəbərdar olduğunu, nə qədər incə və gizli olursa olsun, aşkar, sirli və örtülü şeylərin Ona gizli qalmadığını xəbər verir. Həmçinin qullarını etdikləri və qəlblərində gizli saxladıqları şeylər barəsində hesaba çəkəcəyini bildirir. Necə ki, başqa bir ayədə buyurur: “De: “Kökslərinizdə olanı gizlətsəniz də, üzə çıxarsanız da, Allah onu bilir. O, göylərdə və yerdə olanları da bilir. Allah hər şeya qadirdir” (Ali İmran, 29), “…sirri də, daha gizli olanı da bilir.” (Taha, 7). Bu mənada ayələr həddən artıq çoxdur. Allah bu ayədə əlavə bilik verərək xəbərdar edir. Bu, həmin işə görə hesaba çəkilməkdir. Ona görə də, bu ayə nazil olduqda səhabələrə ağır gəldi. Allah onlardan razı olsun. Onlar bu ayədən xoflandılar və Allahın onları böyük və kiçik əməllər barəsində sorğu-sual edəcəyindən qorxdular. Bu da onların güclü imanlarından və yaqinliklərindən irəli gəlirdi.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Əfvan danışdı, bizə Abdurrəhman İbn İbrahim danışdı, mənə Əbu Əbdurrəhman yəni, əl-Alə danışdı, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən dedi: Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) “Göylərdə və yerdə nə varsa, Allahındır. Siz nəfsinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək. O, istədiyini bağışlayər, istədiyinə də əzab verər. Allah hər şeya qadirdir” ayəsi nazil olanda, bu onun səhabələrinə ağır gəldi. Onun yanına gəlib diz üstə oturaraq dedilər: “Ey Allahın Rəsulu biz namaz, oruc, cihad və sədəqə kimi gücümüz çatan əməllərə mükəlləf olduq, indi isə sənə bu ayə nazil oldu, ona gücümüz çatmır.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: «Sizdən əvvəlki iki kitab əhlinin söylədiyi kimi “Eşitdik və asi olduq” deyacəksiniz? Xeyr, əksinə deyin ki, “Eşitdik və itaət etdik! Ey Rəbbimiz! Səndən bağışlanma diləyirik, dönüş də yalnız Sənədir!” Onlar bunu iqrar etdikdə və dillərində oxuyub itaət göstərdikdə, Allah onun ardınca bu ayəni nazil etdi: “Peyğəmbər öz Rəbbindən ona nazil edilənə iman gətirdi, möminlər də. Hamısı Allaha, Onun mələklərinə, kitablarına və elçilərinə iman gətirdilər. “Biz Onun elçiləri arasında fərq qoymuruq!” Onlar dedilər: “Eşitdik və itaət etdik! Ey Rəbbimiz! Səndən bağışlanma diləyirik, dönüş də yalnız Sənədir!” (Əl-Bəqərə, 285). Onlar buna əməl edincə, Allah təala onu nəsx etdi və növbəti ayəni “Allah hər kəsi yalnız onun qüvvəsi çatdığı qədər mükəlləf edər. Hər kəsin qazandığı onun özünə, qazandığı öz əleyhinədir. “Ey Rəbbimiz, unutsaq və ya xəta etsək bizi cəzalandırma!” (Əl-Bəqərə, 286) sona qədər nazil etdi.

Bunu Muslim də tək başına yəzid İbn Zureydən, o da Rəhv İbn Qasımdan, o da Əl-Alədən, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Onun mətni belədir: Onlar bunu edincə, Allah onu nəsx etdi. Sonra bu cür nazil etdi: “Allah hər kəsi yalnız onun qüvvəsi çatdığı qədər mükəlləf edər. Hər kəsin qazandığı onun özünə, qazandığı öz əleyhinədir. “Ey Rəbbimiz, unutsaq və ya xəta etsək bizi cəzalandırma!” Allah dedi: «Bəli.» “Ey Rəbbimiz, bizdən əvvəlkilərə yüklədiyin kimi, bizə də ağır yük yükləmə!” O: “Bəli” – buyurdu. “Ey Rəbbimiz, gücümüz çatmayən şeyi daşımağa bizi vadar etmə!” Allah: “Bəli” – dedi. “Bizi əfv et, bizi bağışla və bizə rəhm et! Sən bizim Himayədarımızsan! Kafirləri məğlub etməkdə bizə yardım et” O buyurdu: “Bəli.”

İbn Abbasdan rəvayət edilən hədis də bu mənadadı. İmam Əhməd demişdir: Bizə Vəki danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Adəm İbn Suleymandan, eşitdim Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan, dedi: Bu ayə nazil olanda “Siz nəfsinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək”, o dedi: Onların qəlbinə heç vaxt daxil olmayan bir şey daxil oldu. O dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: Siz: «Eşitdik, itaət etdik və təslim olduq» – deyin. Allah onların qəlblərinə iman yerləşdirdi. Sonra Allah bu ayəni nazil etdi: “Peyğəmbər öz Rəbbindən ona nazil edilənə iman gətirdi, möminlər də (iman gətirdilər). Hamısı Allaha, Onun mələklərinə, kitablarına və elçilərinə iman gətirdilər: “Biz Onun elçiləri arasında fərq qoymuruq!” Onlar dedilər: “Eşitdik və itaət etdik! Ey Rəbbimiz! Səndən bağışlanma diləyirik, dönüş də yalnız Sənədir!” Sonda dedi: “Kafirləri məğlub etməkdə bizə yardım et”.

Bunu Muslim də, Əbubəkr İbn əbu Şeybə, Əbu Kureyb və İshaq İbn İbrahimdən, onların üçü də Vəkidən bu şəkildə rəvayət etmişdi. O əlavə etmişdi: “Ey Rəbbimiz, unutsaq və ya xəta etsək bizi cəzalandırma!” Allah dedi: “Artıq etdim”. “Ey Rəbbimiz, bizdən əvvəlkilərə yüklədiyin kimi, bizə də ağır yük yükləmə!” O dedi: “Artıq etdim”. “Ey Rəbbimiz, gücümüz çatmayən şeyi daşımağa bizi vadar etmə!” O buyurdu: “Artıq etdim”. “Bizi əfv et, bizi bağışla və bizə rəhm et! Sən bizim Himayədarımızsan! Kafirləri məğlub etməkdə bizə yardım et”. O da dedi: “Artıq etdim”.

İbn Abbasdan başqa bir yol: İmam Əhməd demişdir: Bizə Abdurrəzzaq danışdı, bizə Mamər xəbər verdi, o da Humeyd əl-Əracdan, o da Mucahiddən onun belə dediyini rəvayət etdi: İbn Abbasın yanına gəldim və dedim: “Ey İbn Abbas, İbn Ömərin yanında idim, bu ayəni oxuyub ağladı”. O dedi: “Hansı ayə idi?” Mən dedim: “Siz nəfsinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də” ayəsi idi. İbn Abbas dedi: Bu ayə nazil olduğu zaman Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələri kədərləndilər və nə edəcəklərini bilmədilər. Dedilər: “Ey Allahın Rəsulu həlak olduq, indiya qədər danışdığımıza və etdiyimizə görə sorumlu olurduq, amma qəlblərimiz əlimizdə deyil”. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Eşitdik və itaət etdik deyin.” Onlar da dedilər: «Eşitdik və itaət etdik.» Onu bu ayə nəsx etdi: “Peyğəmbər öz Rəbbindən ona nazil edilənə iman gətirdi, möminlər də. Hamısı Allaha, iman gətirdilər…» «Allah hər kəsi yalnız onun qüvvəsi çatdığı qədər mükəlləf edər. Hər kəsin qazandığı onun özünə, qazandığı öz əleyhinədir.” Nəfslərində keçənlər bağışlandı, əməllərə görə sorumlu oldular.

Ondan gələn başqa bir yol; İbn Cərir demişdir: Mənə yunus danışdı, bizə İbn Vəhb xəbər verdi, mənə yunus İbn yəzid xəbər verdi, o da İbn Şihabdan, o da Səid İbn Mərcanədən onun belə danışdığını eşitdi ki, o, Abdullah İbn Ömər ilə oturmuşdu. “Göylərdə və yerdə nə varsa, Allahındır. Siz içərinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək. O, istədiyini bağışlayər, istədiyinə də əzab verər. Allah hər şeya qadirdir” ayəsini oxuyub dedi: “VAllahi, əgər Allah bizi bununla sorğu-sual etsə, həlak olduq.” Sonra İbn Ömər elə ağladı ki, hıçqırığını eşitdim. İbn Mərcanə dedi: Qalxdım, İbn Abbasın yanına getdim. İbn Ömərin dediyini və bunu oxuduğu zaman nə etdiyini danışdım. Abdullah İbn Abbas dedi: Allah, Əbu Əbdürrəhmanı bağışlasın. Allaha and olsun ki, müsəlmanlar bu ayə nazil olanda İbn Ömərin keçirtdiyi hissləri yaşadılar. Bunda sonra Allah “Allah hər kəsi yalnız onun qüvvəsi çatdığı qədər mükəlləf edər” ayəsini surənin sonuna kimi nazil etdi. İbn Abbas dedi: Bu vəsvəsə, müsəlmanların gücü çatmayən şeylərdən idi. İş o yerə gəldi ki, Allah əzzə və cəllə hər kəsin nəfsi qazancına görə deyil, söz və əməlinə görə cavabdeh olmasına hökm verdi.

Başqa bir yol; İbn Cərir demişdir: Mənə əl-Musənnə danışdı, bizə İshaq danışdı, bizə yəzid İbn Harun danışdı, o da Sufyan İbn Hüseyndən, o da Zuhridən, o da Səlimdən, onun atası “Siz içərinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək” ayəsini oxuduqda gözləri yaşardı. Etdiyi iş İbn Abbasa çatdı. O dedi: Allah Əbu Əbdürrəhmana rəhmət etsin, o da bu ayə endiyi zaman Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələri etdiyi kimi etdi. Ondan sonra gələn ayə “Allah hər kəsi yalnız onun qüvvəsi çatdığı qədər mükəlləf edər” onu nəsx etdi. Bunlar İbn Abbasdan gələn səhih yollardır. İbn Abbasdan olduğu kimi İbn Ömərdən də sabitdir. Buxari demişdir: Bizə İshaq danışdı, bizə Rəhv danışdı, bizə Şubə danışdı, o da Xalid əl-Hazzəidən, o da Mərvan əl-Asqardan, o da Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələrinin birindən — güman edirəm ki, İbn Ömərdən — “Siz içərinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək” ayəsi barədə dedi: “Sonra gələn ayə onu nəsx etdi.”

Əli, İbn Məsud, Kəb əl-Əhbər, Şəbi, Nəxai, Muhəmməd İbn Kəb əl-Qurazi, İkrimə, Səid İbn Cubeyr və Qatadədən də bunun sonrakı ayə ilə nəsx edildiyi rəvayət edilmişdi. Bir dəstə alimin “Kutubu Sittə”də Qatadə yolu ilə Zurarə İbn Əbu Əvfadan, o da Əbu Hureyrədən belə dediyi sabit olmuşdur: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Allah mənim xətrim üçün ümmətimin danışmadığı və etmədiyi təqdirdə, nəfsindən keçəni bağışlamışdır.”

İki Səhihdə Sufyan İbn Uyeynədən, o da Əbuzzənaddan, o da Əl-Ərəcdən, o da Əbu Hureyrədən onun belə dediyi rəvayət edilmişdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdi: “Allah təala buyurdu: Bir qulum pisliya niyyat edərsə, onu yazmayın, onu edərsə onu bir pislik kimi yazın. Bir yaxşılıq niyyat edib onu etməsə, bir yaxşılıq kimi yazın. Əgər etsə on yaxşılıq kimi yazın.” Muslimin tək başına İsmayıl İbn Cəfərdən, o da Əl-Əladan, o da atasından, o da Əbu Hureyrədən rəvayəti belədir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allah təala buyurdu: Qulum bir yaxşılıq niyyat edib onu etməsə ona bir yaxşılıq yazaram. Əgər onu etsə on yaxşılıq yazaram və yeddi yüzə qədər artıraram. Əgər bir pisliya niyyat edib onu etməsə onu yazmaram. Əgər etsə onu bir pislik kimi yazaram.”

Abdurrəzzaq demişdir: Bizə Mamər xəbər verdi, o da Həmmam İbn Munəbbihdən, dedi ki, bu, Əbu Hureyrənin bizə Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) danışdığı xəbərdir. O dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Allah buyurdu: Qulum bir yaxşılıq etməyi niyyat edərsə, onu etdiyinə qədər bir yaxşılıq yazaram. Əgər etsə onun on mislini yazaram. Əgər nəfsindən bir pislik etmək keçirsə, onu etməsə onu bağışlayəram. Əgər etsə onun bir mislini yazaram.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Mələklər dedilər: Ey Rəbbimiz, sənin qulun bir pislik etmək istəyir. Halbuki, O, bunu daha yaxşı görür. O buyurur: Onu gözləyin, əgər etsə ona bir misli qədər yazın, əgər etməsə ona bir yaxşılıq olaraq yazın, çünki onu Mənə görə tərk etmişdir.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Bir nəfər gözəl müsəlman olarsa, etdiyi hər yaxşılıq onun üçün on ilə yeddi yüz mislinə qədər yazılar. Hər pisliyi isə əziz və cəlil olan Allahla qarşılaşana qədər bir misli miqdarında yazılar.” Bunu Muslim tək başına Muhəmməd İbn Rafidən, o da Abdurrəzaqdan, bu yolla rəvayət etmişdir, mətn onundur. Bəzisi də səhih Buxaridədir.

yenə Muslim demişdir: Bizə Əbu Kureyb danışdı, bizə Xalid əl-Əhmər danışdı, o da Hişamdan, o da İbn Sirindən, o da Əbu Hureyrədən dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Kim bir yaxşılıq etməyi niyyat edərsə, onu etməsə ona bir yaxşılıq yazılar. Kim bir yaxşılıq etməyi niyyat edib onu icra etsə ona onla yeddi yüz arası yaxşılıq yazılar. Kim bir pislik etməyi nəfsindən keçirsə, onu etməsə ona yazılmaz. Əgər etsə ona yazılar.” Bunu Kutubu Sittə sahiblərindən yalnız Muslim rəvayət etmişdir.

yenə Muslim demişdir: Bizə Şeyban İbn Fərrux danışdı, bizə Abdulvaris danışdı, o da Cad Əbu Osmandan, bizə Əbu Rəca əl-Utaridi danışdı, o da İbn Abbasdan, o da Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) , o da uca Rəbbindən rəvayət etdi ki, O buyurdu: “Allah yaxşılıq və pislikləri yazdı, sonra bunu açıqladı: Kim bir yaxşılıq etməyi niyyat edərsə, onu etməzsə, Allah ona Öz dərgahında kamil bir yaxşılıq yazar. Kim bir yaxşılıq etməyi niyyat edib onu etsə, Allah ona Öz dərgahında onla yeddi yüz arası qədər və daha artıq yaxşılıq yazar. Kim bir pislik etməyi nəfsindən keçirərsə, onu etməsə, Allah ona kamil bir yaxşılıq yazar. Əgər niyyat edib onu etsə, Allah ona onun bir mislini yazar.” Sonra bunu Muslim, o da yəhya İbn yəhyadan, o da Cəfər İbn Süleymandan, o da Cad əbu Osmandan bu sənədlə Abdul-Varisin hədisi ilə eyni mənada rəvayət etmiş və bunu əlavə etmişdir: “Allah onu silər. Allah isə yalnız həlaka layiq olanı həlak edər.”

Suheylin atasından, onun da Əbu Hureyrədən rəvayət etdiyi hədisdə deyilir: Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) səhabələrindən ibarət bir dəstə insan onun yanına gəlib dedilər: “Bizim nəfsimizdən elə şeylər keçir ki, onu danışmaqdan çəkinirik.” O dedi: “Həqiqətən o cür hissləriniz var?” Onlar dedilər: “Bəli”. O dedi: “Bu, aşkar bir imandır.” Sözləri Muslimindi. O, yenə Muslimdə Aməş yolu ilə, o da Əbu Salihdən, o da Əbu Hureyrədən, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) bu şəkildə rəvayət etmişdir. Bunu yenə Muslim, Muğiradan, o da İbrahimdən, o da Əlqamədən, o da Abdullahdan demişdir: Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) vəsvəsə barəsində soruşdular, o da dedi: “O aşkar imandır.”

Əli İbn Əbu Talha dedi: İbn Abbasdan: “Siz nəfsinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək” ayəsi nəsx edilmədi. Lakin Allah məxluqatı qiyamət günündə topladığı zaman buyurar: Sizə nəfsinizdə gizli saxladığınız işlər barədə xəbər verəcəyam. O şeylərdən ki, mələklərimin də xəbəri yox idi. Möminlərə bunlar xəbər verilər və onlara nəfslərində keçirdikləri bağışlanar. Bu, “Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək” kəlamıdır. O buyurur: “Sizə xəbər verəcək.” İçlərində şübhə və tərəddüd olanlara gizlədikləri yalan barəsində xəbər verər və bu da “O, istədiyini bağışlayər, istədiyinə də əzab verər” kəlamıdır. Allah təalanın “O, sizi qəlbinizin qazancına görə cəzalandıracaqdır” (Bəqərə, 225) ayəsi də bu mənadadır. yəni, şübhə və nifaqdan. Avfi ilə Dəhhakdan da buna yaxın məna rəvayət edilmişdir.

İbn Cərir, Mucahid ilə Dəhhakdan bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Həsən Bəsridən də: “Bu ayə möhkəmdir, nəsx edilməyib” — dediyi rəvayət edilmişdi. İbn Cərir də bunu tərcih etmişdir. O, hesaba çəkilmənin cəzanı zəruri etmədiyi fikrini irəli sürmüşdü. Çünki Allah təala bəzən hesaba çəkib bağışlayər və bəzən də hesaba çəkib əzab verər. Çünki burada bu ayənin təfsirində belə bir hədis vardır: Bizə İbn Bəşşar danışdı, bizə İbn Adiy danışdı, o da Səid və Hişamdan, başqa sənədlə mənə yaqub İbn İbrahim danışdı, bizə İbn Uleyya danışdı, bizə Hişam danışdı, ikisi də danışıqlarında dedilər: Qatadədən, o da Safvan İbn Muhrizdən, o dedi: Biz Abdullah İbn Ömər ilə bərabər Kəbəni təvaf edirdik. Qarşısına bir adam çıxıb dedi: “Ey İbn Ömər Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) Allahın gizli danışması barəsində nəsə eşitmisən?” O da dedi: “Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitdim: “Mömin əziz və cəlil olan Rəbbinə yaxınlaşar, hətta Allah onun üzərinə örtük çəkər, ona bütün günahlarını iqrar etdirər və: “Bunu bilirsənmi?” buyurar. O da iki dəfə deyar: “Bilirəm, ey Rəbbim!” Çoxlu şeyləri etiraf etdirdikdən sonra Allah buyurur: “Mən onların üstünü dünyada örtdüm, bu gün də sənin üçün bağışlayıram. Ona əməl dəftəri sağından verilir. Kafir və münafiqlərə isə şahidlər qarşısında səslənir “Rəblərinə qarşı yalan daNisənlar bunlardır. Allahın lənəti olsun zalımlara” (Hud, 18).  Bu hədis İki səhihdə və digərlərində müxtəlif yollarla Qatadədən bu şəkildə rəvayət edilmişdir.

İbn Əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Suleyman İbn Harb danışdı, bizə Hammad İbn Sələmə danışdı, o da Əli İbn Zeyddən, o da atasından, deyir ki, Aişəya “Siz nəfsinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək” ayəsi barəsində sual verdim. O dedi: “Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşduğum vaxtdan bəri heç kəs məndən bu ayə barəsində soruşmayıb.” Sonra dedi: “Bu, Allahın qul ilə alış-verişidir, qulun tutulduğu qızdırma və sıxıntı kimidir. Sərmayəsini paltarının qoluna qoyar, sonra onu itirər. Bundan təlaşa düşər, sonra onu qoltuğunun altında tapar. Sonda mömin filizdən ayrılan xalis qızıl kimi günahından azad olar.” Bunu Tirmizi və İbn Cərir də eyni şəkildə Həmmad İbn Sələmədən rəvayət etmişlər. Tirmizi demişdir: Qəribdir. Bunu yalnız onun hədisindən bilirik.

Mən də deyirəm ki, onun şeyxi Əli İbn Zeyd İbn Cədan da zəifdir. Onun rəvayətlərində qəribəlik vardır. O, bu hədisi atasının arvadından, yəni ögey anası Ummu Muhəmməd Uməyya bint Abdullahdan, o da Aişədən rəvayət edir. Kitablarda isə, həmin qadının Aişədən bundan başqa hədisi yoxdur.

Bu iki ayənin fəzilətinə dair hədislər. Allah bizi onlardan yararlandırsın.

Birinci hədis: Buxari demişdir:  Bizə Muhəmməd İbn Kəsir danışdı, bizə Şubə danışdı, o da Süleymandan, o da İbrahimdən, o da Əbdurrəhmandan, o da Əbu Məsuddan, o da Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) rəvayət edir ki, o demişdir: “Kim bu iki ayəni oxusa”, bizə Əbu Nuaym danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Mansurdan, o da İbrahimdən, o da Əbdurrəhman İbn yəziddən, o da Əbu Məsuddan rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Kim bir gecədə Əl-Bəqərə surəsinin sonundakı bu iki ayəni oxusa, o ikisi ona kifayət edər.” Bunu camaatın qalanı da Süleyman İbn Mihran Aməş yolu ilə sənədli şəkildə rəvayət etmişdir. O, İki Səhihdə Səvri yolu ilə Mənsurdan, o da  İbrahimdən, o da Əbdurrəhmandan, ondan bu şəkildə rəvayət edilmişdi. O yenə İki Səhihdə Əbdurrəhmandan, o da Alqamədən, o da Əbu Məsuddan rəvayət edilmişdi. Əbdurrəhman demişdir: Sonra Əbu Məsud ilə görüşdüm, mənə o şəkildə danışdı.

Əhməd İbn Hənbəl də bu cür rəvayət etmiş və demişdir: Bizə yəhya İbn Adəm danışdı, bizə Şərik danışdı, o da Asimdən, o da Musəyyab İbn Rafidən, o da  Alqamədən, o da Əbu Məsuddan rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Kim Əl-Bəqərə surəsinin sonundakı bu iki ayəni bir gecədə oxusa ona kifayət edər.”

İkinci hədis, İmam Əhməd demişdir: Bizə Huseyn danışdı, bizə Şeyban danışdı, o da Mənsurdan,  o da Ribidən, o da Harəşə İbn əl-Hurdan, o da  Mərur İbn Suveyddən, o da  Əbu Zərdən, onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Əl-Bəqərə surəsinin sonundakı ayələr mənə Ərşin altındakı bir xəzinədən verildi. Onlar məndən əvvəl heç bir Peyğəmbərə verilmədi.” Bunu İbn Mərdəveyh də əl-Əşcaidən,  o da Səvridən, o da Mənsurdan, o da Ribidən, o da Zeyd İbn Zibyandən, o da Əbu Zərdən rəvayət etmişdir. O demişdi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Əl-Bəqərə surəsinin sonundakı ayələr mənə Ərşin altındakı bir xəzinədən verildi.”

Üçüncü hədis, Müslim demişdir: Bizə Əbubəkr İbn Əbu Şeybə danışdı, bizə Əbu Usamə danışdı, bizə Malik İbn Miğvəl danışdı; başqa sənədlə bizə İbn Numeyr ilə Zuheyr İbn Hərb danışdı, ikisi birlikdə Abdullah İbn Numeyrdən danışdılar – sözləri bir-birinə yaxın idi – İbn Numeyr dedi: Bizə atam danışdı, bizə Malik İbn Miğvəl danışdı, o da Zubeyr İbn Adiyydən, o da Talhadan, o da  Murrədən rəvayət etdi ki, Abdullah dedi: “Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Meracda Sidrətul-Muntəhayə aparıldı. O altıncı qat səmadadır. yerdən yuxarı qalxan orayə çatar, oradan götürülər, yuxarıdan enən də orayə çatar, oradan götürülər. Dedi ki, “o zaman Sidr ağacını bürüyan bürümüşdü” (Ən-Nəcm, 16). O dedi: Onlar qızıl kəpənəklər idi. O dedi: “Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) üç şey verildi: Beş vaxt namaz və Əl-Bəqərə surəsinin sonundakı ayələr verildi. Ümmətindən heç bir şeyi Allaha şərik qoşmayən şəxsin digər böyük günahları bağışlanar.”

Dördüncü hədis, Əhməd demişdir: Bizə İshaq İbn İbrahim ər-Razi danışdı, bizə Sələmə İbn Fadl danışdı, mənə Muhamməd İbn İshaq danışdı, o da yəzid İbn Əbi Həbibdən, o da Mərsəd İbn Abdullah əl-yazniydən, o da Uqbə İbn Amir əl-Cuhənidən dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) mənə dedi: “Əl-Bəqərə surəsinin sonundakı iki ayəni oxu, onlar mənə Ərşin altından verildi.” Bu “həsən” dərəcəli isnaddır, lakin hədisçilər onu kitablarında rəvayət etməyib.

Beşinci hədis, İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Əhməd İbn Kamil danışdı, bizə İbrahim İbn İshaq əl-Hərbi danışdı, bizə Mərvan xəbər verdi, bizə İbn Avanə xəbər verdi, o da Əbu Malikdən, o da Ribidən, o da Huzeyfədən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dedi: “Biz üç şeylə digər insanlardan üstün olduq: Mənə Əl-Bəqərə surəsinin sonundakı ayələr Ərşin altındakı bir xəzinə evindən verildi ki, məndən əvvəl heç kimsəya verilmədi və məndən sonra da heç kimə verilməyacək.” Sonra bunu Nuaym İbn Əbi Hinddən,  o da Ribidən, o da  Huzeyfədən bənzər şəkildə rəvayət etmişdir.

Altıncı hədis, İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Abdulbaqi İbn Nafi danışdı, bizə İsmail İbn Fadl xəbər verdi, bizə Muhəmməd İbn Hatim İbn Buzey xəbər verdi, bizə Cəfər İbn Avn xəbər verdi, o da Malik İbn Miğvəldən,  o da Əbu İshaqdan, o da Harisdən rəvayət edir ki, Əli dedi: “İslamı başa düşən bir kimsənin Əl-Bəqərənin sonundakı ayələri oxumadan yatacağını sanmıram. Çünki onlar sizin Peyğəmbərinizə (salləllahu aleyhi və səlləm) Ərşin altından verilmişdi.”

Bunu Vaki də təfsirində İsraildən, o da Əbu İshaqdan, o da Umeyr İbn Amr əl-Muharikidən, o da Əlidən onun belə dediyini söyləmişdi: “İslam çatan ağıllı bir kimsənin ayətəl kursi ilə, Əl-Bəqərə surəsinin sonlarını oxumadan yatacağını sanmıram. Çünki onlar Ərşın altından verilmişdi.”

yeddinci hədis, Əbu İsa Tirmizi demişdir: Bizə Bundar danışdı, bizə Əbdurrəhman İbn Mehdi danışdı, bizə Həmməd İbn Sələmə danışdı, o da Əşas İbn Əbdurrəhman əl-Cərmidən,  o da Əbu Qiləbədən, o da Əbu-Əşas əs-Sananidən, o da  Numan İbn Bəşirdən rəvayət etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Allah göyləri və yeri yaratmazdan iki min il əvvəl bir kitab yazdı, ondan da iki ayə endirib Əl-Bəqərə surəsini onlarla bitirdi. Onlar hansı evdə üç gecə oxunarsa, o evə şeytan yaxınlaşmaz.” Sonra Tirmizi dedi: Bu qərib hədisdir. Bunu Hakim də “Müstədrək” əsərində Həmmad İbn Sələmədən belə rəvayət etmişdir və: “Səhihdir, Müslimin şərtinə uyğundur, iki şeyx onu təxric etməyib.” — demişdir.

Səkkizinci hədis, İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Əbdurrəhman İbn Muhamməd İbn Mədyan danışdı, bizə Həsən İbn Cəhm xəbər verdi, bizə İsmayıl İbn Amr xəbər verdi, bizə İbn əbi Məryam xəbər verdi, mənə yusuf İbn Əbil-Həccac danışdı, o da Səiddən, o da İbn Abbasdan dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Əl-Bəqərə surəsini və Ayətul-kürsünü oxuduğu zaman gülər və: “Bu ikisi, Ər-Rəhmanın Ərşinin altındakı xəzinədəndir” — deyərdi. “Pislik edən kəs, onun cəzasını alacaq.” (Ən-Nisə, 123) və
“İnsan can atdığı şeya nail olar. Əlbəttə, onun can atdığı (əməl) ona nəsib olacaqdır. Sonra da ona (bunun) əvəzi tam veriləcəkdir!” (Ən-Nəcm, 39-41) ayələrini oxuduğu zaman isə, “innə lilləhi va innə ileyhi raciun” deyar və qəhərlənərdi.

Doqquzuncu hədis: İbn Mərdəveyh demişdir: Bizə Abdullah İbn Muhamməd İbn Kufi danışdı, bizə Əhməd İbn yəhya İbn Həmzə danışdı, bizə Muhamməd İbn Bəkr danışdı, bizə Məkki İbn İbrahim danışdı, bizə Abdullah İbn Əbi Əhməd danışdı, o da Əbu Muleyhdən, o da Maqil İbn yasardan dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Mənə Kitabı açan – (Əl-Fatihə) surəsi və Əl-Bəqəra surəsinin son ayələri Ərşin altından verildi. Müfəssəl surələr isə əlavə olaraq verildi.”

Onuncu hədis: Əl-Fatihə surəsinin fəziləti barədə yuxarıda Abdullah İbn İsa İbn Əbdurrəhman İbn Əbi Leyladan, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan belə nəql etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) oturmuşdu. Cəbrayıl onun yanında idi. yuxarıdan bir səs eşitdi. Cəbrayıl gözünü göyə qaldırdı və ona: “Bu göydən açılan bir qapıdır, indiya kimi açılmayıb” — dedi. Oradan bir mələk endi və Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib: “Müjdən olsun! Sənə iki nur verildi ki, onlar səndən əvvəl heç bir Peyğəmbərə verilmədi: Kitabı açan ilə Əl-Bəqərə surəsinin sonları. Bu ikisindən bir hərf oxusan o sənə verilər” — dedi. Bunu Müslim ilə Nəsai rəvayət etmişdir. Sözləri sonuncuya aiddir.

On birinci hədis: Əbu Muhamməd Abdullah İbn Əbdurrəhman əd-Darimi “Müsnəd” əsərində demişdir: Bizə Əbu Muğirə danışdı, bizə Safvan danışdı, bizə Eyfa İbn Abdullah əl-Kulai rəvayət etdi ki, bir şəxs: “Ey Allahın Rəsulu, Allahın Kitabında ən böyük ayə hansıdır?” — dedi. O buyurdu: Ayətəl-Kursi “Allahu lə iləhə illə huvəl-hayyul-qayyum.” Kişi dedi: “Allahın Kitabında səncə hansı ayənin sənə və ümmətinə düşməsini arzu edərsən?” O da: “Əl-Bəqərə surəsinin sonu; Dünya və axirətdə nə qədər xeyir varsa hamısını  ehtiva etmişdir ” — buyurdu.

“Peyğəmbər öz Rəbbindən ona nazil edilənə iman gətirdi” Burada Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) xəbər verilir. İbn Cərir demişdir: Bizə Bişr danışdı, bizə yezid danışdı, bizə Səid danışdı, o da Qatadədən dedi: Bizə rəvayət edilənə görə Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bu ayə endiyi zaman buyurdu: “İman etməsi onun üçün haqqdır.”

Hakim də “Müstədrək” əsərində demişdir: Bizə Əbun-Nadr əl-Fəqih danışdı, bizə Muaz İbn Nəcdə əl-Quraşi danışdı, bizə Xalləd İbn yəhya danışdı, bizə Əbu Əqil danışdı, o da yəhya İbn Əbu Kəsirdən, o da Ənəs İbn Malikdən dedi: Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) “Amənərrəsuli bimə unzilə ileyhi min rabbihi” ayəsi endikdə o: “İman etməsi onun üçün haqqdır.” – buyurdu. Sonra Hakim: “Sənədi səhihdir, iki şeyx onu təxric etməmişdi” — dedi.

“Möminlər də” Bu, “Peyğəmbər” sözünə bağlanmışdı. Sonra isə hamısından xəbər verərək “Hamısı Allaha, Onun mələklərinə, kitablarına və elçilərinə iman gətirdilər. “Biz Onun elçiləri arasında fərq qoymuruq!” buyurdu. Möminlər Allahın bir və Əhəd, tək və Saməd olduğuna, Ondan başqa ilah olmadığına və ondan başqa Rəbb olmadığına iman edərlər. Onlar bütün nəbi və rəsulları, Allahın Peyğəmbərlərinə səmadan nazil olan kitabları təsdiq edirlər. Peyğəmbərlərdən heç birinin arasında ayrı seçkilik etməzlər; bəzisinə inanıb bəzisini inkar etməzlər. Onlara görə hamısı doğrudur, yaxşı insanlardı, düz yoldadır, hidayətdə olanlardı və xeyirli yollara yönəldəndi. Baxmayəraq ki, bəziləri digərlərinin şəriətini Allahın icazəsi ilə nəsx etmişdir. Son Peyğəmbər Muhammədin (salləllahu aleyhi və səlləm) şəriəti də bütün Peyğəmbərlərin şəriətini nəsx etmişdir. Qiyamət onun şəriəti zamanında qopacaqdır. Ümmətindən bir qrup açıq aşkar haqq üzrə gedəcək.

“Onlar dedilər: “Eşitdik və itaət etdik!” yəni, ey Rəbbimiz, sənin sözlərini eşitdik, başa düşdük və onu yerinə yetirdik. Lazımi qaydada əməl etdik, deməkdir.

“Ey Rəbbimiz! Səndən bağışlanma diləyirik” bu bağışlanma rəhmət və şəfqət istəyidir. İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Əli İbn Harb əl-Movsuli danışdı, bizə İbn Fudeyl danışdı, o da Əta İbn Saibdən, o da Səid İbn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan dedi: “Peyğəmbər öz Rəbbindən ona nazil edilənə iman gətirdi, möminlər də!…… Səndən bağışlanma diləyirik” ayəsi haqqında, Allah: “Sizi bağışladım, buyurdu” — demişdir. “Dönüş Sənədir!” yəni, sorğu-sual günü dönüş və qovuşma ancaq Sənədir, deməkdir.

İbn Cərir demişdir: Bizə İbn Humeyd danışdı, bizə Cərir danışdı, o da Bəyandan, o da Həkimdən, o da Cabirdən dedi: Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) “Peyğəmbər öz Rəbbindən ona nazil edilənə iman gətirdi, möminlər də. Hamısı Allaha, Onun mələklərinə, kitablarına və elçilərinə iman gətirdilər. : “Biz Onun elçiləri arasında fərq qoymuruq!” Onlar dedilər: “Eşitdik və itaət etdik! Ey Rəbbimiz! Səndən bağışlanma diləyirik, dönüş Sənədir!” ayəsi endikdə Cəbrayıl: “Allah səni və ümmətini mədh etdi, istə sənə veriləcək” — dedi. O da istədi. “Allah hər kəsi yalnız onun qüvvəsi çatdığı qədər mükəlləf edər.” ayəsini sona kimi nazil etdi.

“Allah hər kəsi yalnız onun qüvvəsi çatdığı qədər mükəlləf edər.”  yəni, Allah heç kimdən gücünün çatmadığını istəməz. Bu da Allahın qullarına olan lütfü, şəfqəti və ehsanındandır. Bu ayə əshabələri narahat edən “ Siz içərinizdə olanı üzə çıxarsanız da, gizlətsəniz də Allah buna görə sizi hesaba çəkəcək.”  (Əl-Bəqərə, 284)  ayəsini nəsx etdi. yəni, O, hesaba, sorğuya çəksə də ancaq insanın dəf etmə imkanı olan şeya görə əzab edər. Amma dəf etmə imkanı olmadığı – ürəyindən keçirdiyi duyğu və vəsvəsə kimi şeylərdən insanı məsul etməz. Pis vəsvəsədən xoşlanmamaq imandandır.

“Hər kəsin qazandığı onun özünədir” yəni, qazandığı xeyir lehinədir, deməkdir.

“Qazandığı öz əleyhinədir.” yəni, qazandığı şər də əleyhinədir, deməkdir. Bu da mükəlləfiyyat altına girən əməllərə aiddir. Sonra Allah Təala qullarını Ondan istəməya təşviq edərək belə demələrini buyurdu — onsuz da daha əvvəllər bildirdiyi kimi dualarını qəbul edəcəyinə zəmanət vermişdir — “Ey Rəbbimiz, unutsaq və ya xəta etsək bizi cəzalandırma!” yəni əgər bir fərzi unudaraq tərk etsək, yaxud bu şəkildə bir haramı etsək, “və ya xəta etsək bizi cəzalandırma!” yəni, dini cəhətdən doğru olanı bilməyarək bir xəta etsək, bizi cavabdeh etmə, deməkdir.

Səhih Müslimdə Əbu Hureyrədən bu hədis rəvayət edilir: “Allah bu dilək qarşısında: ”yaxşı” – demişdir.” İbn Abbas nəql etdiyi hədisdə: “Etdim” — demişdir.

İbn Macə “Sünən” kitabında, İbn Hibban da “Səhih” əsərində Əbu Amr Əl-Əvzaidən, o da  Ətadan; İbn Macənin rəvayətində demişdir: “İbn Abbasdan”; Təbarani və İbn Hibban demişlər: Ətadan, o da Ubeyd İbn Umeyrdən, o da İbn  Abbasdan dedi: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Allah ümmətimə xətanı, unutmağı və məcburiyyat qarşısında etdiklərini bağışladı.” Hədis başqa bir yolla da rəvayət edilmişdi ki, Əhməd ilə Əbi Hatim onu qüsurlu hesab etmişlər. Allah ən doğrusunu biləndir.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Müslim İbn İbrahim danışdı, bizə Əbubəkr əl-Hüzəli danışdı, o da Şəhrdən, o da Ümmu-Dərdadan, o da Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu söylədi: “Allah ümmətimin üç halını bağışladı: Xətasını, unutmasını və məcburiyyat qarşısında qalmasını”. Əbubəkr dedi: Bunu Həsənə danışdım, o da: “Bəli belədir, bunun Quranda “Ey Rəbbimiz, unutsaq və ya xəta etsək bizi cəzalandırma!” şəklində oxumadınmı?” — dedi.

“Ey Rəbbimiz, bizdən əvvəlkilərə yüklədiyin kimi, bizə də ağır yük yükləmə!”

yəni, bizi tab gətirsək də ağır əməllərlə mükəlləf etmə, necə ki, bizdən əvvəlki ümmətlərə ağır yüklər vermişdin. Sonra rəhmət Peyğəmbəri Muhammədi (salləllahu aleyhi və səlləm) dost doğru, asan və xoşməramlı dinlə göndərdin, o da bunları ortadan qaldırdı.

Səhih Müslimdə Əbu Hüreyrənin rəvayət etdiyi hədisdə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Allah Təala bu dilək qarşısında: “yaxşı” — dedi.”

İbn Abbasdan, o da Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) onun belə buyurduğun dedi: “Allah: “Belə etdim” — buyurdu. Müxtəlif yollarla nəql edilən hədisdə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) : “Mən doğru və asan bir dinlə göndərildim” — demişdir.

“Ey Rəbbimiz, gücümüz çatmayən şeyi daşımağa bizi vadar etmə!” yəni apara bilmədiyimiz mükəlləfiyyati, bəlaları və müsibətləri bizə yükləyarək bizi sınağa çəkmə deməkdir.

Məkhul “Ey Rəbbimiz, gücümüz çatmayən şeyi daşımağa bizi vadar etmə!” kəlamı haqqında: “O subaylıq və dəliqanlılıqdır” — demişdir. İbn Əbi Hatim də: “Allah: “Bəli” — buyurdu” — demişdir. Başqa hədisdə də: “Belə etdim” — buyurdu.

“Bizi əfv et” yəni, Səninlə bizim aramızda olub keçən bildiyin qüsurlarımızı və xətalarımızı, deməkdir. “Bizi bağışla” yəni, bizimlə qullarının arasında yaşanan münasibətlərimizi bağışla, onlara pisliklərimizi və çirkin əməllərimizi göstərmə, deməkdir. “Bizə rəhm et!”  yəni, gələcəkdə mərhəmət edərək, bizi başqa günahlara düşürtmə, deməkdir. Buna görə də belə demişlər: “Günah işləyan üç şeya möhtacdır: Allahın onu təklikdə əfvinə, bunu qullarından gizlədib onu biabır etməməsinə və oxşar günaha bir də düşməkdən qorumasına.” yuxarıdakı hədisdə belə qeyd edilmişdi: “Allah da bu istək qarşısında: “yaxşı” dedi. Başqa hədisdə də: “Belə etdim” — buyurdu.”

“Sən bizim Himayədarımızsan!” yəni sahibimizsən, kömək edənimizsən. yalnız Sənə təvəkkül etdik. Kömək ancaq Səndən istənilər, ancaq sənə güvənilər. Sənsiz bizim heç bir qüvvət və qüdrətimiz yoxdur. “Kafirləri məğlub etməkdə bizə yardım et!” yəni dinini inkar edən, Sənin təkliyini və Peyğəmbərinin elçiliyini tanımayən, Səndən başqasına ibadət edib, qullarını sənə şərik qoşanlardan deməkdir. Onlara qarşı bizə köməklik et. Dünya və axirətdə aqibətimizi xeyr et. Allah da: yaxşı — buyurdu.”  Müslimin İbn Abbasdan rəvayət etdiyi hədisdə də: “Belə etdim” — dedi.

İbn Cərir demişdir: Mənə Musənna İbn İbrahim danışdı, bizə Əbu Nuaym danışdı, bizə Sufyan danışdı, o da Əbu İshaqdan, o da Muazdan (radiyAllahu anh) rəvayət etdi ki, o, bu surəni bitirib “Fənsurna aləl qavmul kafirin” dediyi zaman: “Amin” — deyərdi.

Bunu Vəki də Sufyandan, o da Əbu İshaqdan, o da bir adamdan, o da Muaz İbn Cəbəldən dedi ki, o: “Əl-Bəqərəni xətm etdiyi zaman: “Amin” — deyərdi”.

 

 

285-ci ayənin təfsirinə bax.