Bu, Allah təbərək və təalanın şəhərlərin anası adlandırılan Məkkəyə verdiyi anddır. Orada yaşayanların ehramlı olması həmin bu şəhərin əzəmətini, dəyər və hörmətini göstərir. Şəbib ibn Bişr “And içirəm bu şəhərə!” ayəsi haqda İkrimədən rəvayət edir ki, İbn Abbas bu şəhərin Məkkə olduğunu söyləmişdir. “Sən də bu şəhərin sakinisən”. İbn Abbasın sözlərinə görə, yəni “Ey Muhəmməd, o şəhərdə qarşılaşdığın hər şey sənə halaldır”. Səid bin Cübeyr, Əbu Saleh, Atiyyə, Dahhak, Qatədə, Süddi və İbn Zeyd də bu fikirdədirlər. Mucahid isə deyir ki, yəni “o şəhərdən aldığın və ya qarşılaşdığın hər şey sənə halaldır”. Qatədə “Sən də bu şəhərin sakinisən” ayəsi haqda demişdir: “Sən orada qəm-qüssəsiz və günahsızsan”. Həsən əl-Basri isə demişdir: “Allah təala günün müəyyən bir vaxtında oranı Peyğəmbərə (salləllahu aleyhi və səlləm) halal etdi”. Qeyd olunan fikirlərin hamısını eyni mənada birləşdirən bir hədisdə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Allah təala göyləri və yeri yaratdığı gün bu bölgəni haram (yəni, toxunulmaz) etmişdir. Ona görə də Allahın toxunulmaz etməsi ilə bu bölgə Qiyamətə qədər haram (yəni, toxunulmaz) qalacaqdır. Oranın ağacı kəsilməz, peyvəsi qopardılmaz. Bura günün müəyyən bir vaxtında mənə halal edilmişdir. Buranın toxunulmazlığı dünənki kimi bu gündə yenədən özünə qayıtmışdır. Şahid olanlar olmayanlara xəbər versin!” Başqa bir rəvayətdə isə Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi nəql olunmuşdur: “Əgər kimsə Allahın elçisinə qarşı vuruşmaq istəsə, ona deyin ki, Allah bunu Öz elçisinə icazə vermiş, ancaq sizə qadağan etmişdir”.

Növbəti ayədə Uca Allah buyurur: “And olsun valideynə və onun törəməsinə!” İbn Cərir demişdir: Əbu Kureyb “And olsun valideynə və onun törəməsinə!” ayəsi haqda İbn Atiyyədən, o da İkrimədən rəvayət edir ki, İbn Abbas demişdir: “Valideyn uşağı meydana gətirənlərdir”. İbn Abbasdan nəql olunan bu rəvayətdə ayənin ikinci tərəfinə uşağı olmayan xədimlər mənası verilmişdir. İbn Əbu Hatim də bu rəvayəti Şureyk ibn Abdulla əl-Qadi vasitəsilə İbn Abbasdan nəql etmişdir. İkrimə deyir ki, valideyn dedikdə uşağı olamayanlar, onun törəməsi dedikdə isə uşaq törətmə qabiliyyətində olanlar nəzərdə tutulur. Mucahid, Əbu Saleh, Qatədə, Dahhak, Süfyan əs-Sövri, Səid ibn Cübeyr, Süddi, Həsən əl-Basri, Xasif, Şurəhbil ibn Səd və başqaları deyirlər ki, “ayədəki valideyn kəlməsi ilə Adəm əleyhissəlam, onun törəməsi dedikdə isə onun övladları nəzərdə tutulur”. Mucahid və digərlərinin söylədikləri bu fikir məsələyə həm mötəbər, həm də tutarlı yanaşmadır. Diqqət yetirsək görərik ki, uca Allah şəhərlərin və yaşayış məskənlərinin anası hesab olunan Məkkəyə and içir və dərhal sonra onun sakininə and içir. Oranın sakini isə bəşər övladının atası Adəm əleyhissəlam və ondan törəyən övladlardır. Əbu İmran əl-Cuni isə demişdir: “Bu, İbrahim əleyhissəlam və onun zürriyyətidir”. Bu rəvayəti İbn Cərir və İbn Əbu Hatim nəql etmişlər. İbn Cərir ayəyə ümumi mənadan baxmış və ayədə ümumilikdə bütün valideyn və övladların nəzərdə tutulduğu fikrini qəbul etmişdir. Onun qəbul etdiyi bu görüş də ehtimal olunan görüşlərdən biridir.

Daha sonra Allah təala buyurur: “Biz insanı məşəqqətdə yaratdıq!” İbn Məsud, İbn Abbas, İkirmə, Mucahid, İbrahim ən-Nəxi, Xeysumə, Dahhak və başqaları demişlər: Yəni dikəldilmiş halda…” İbn Abbasın bu fikrə əlavə olaraq belə dediyi nəql olunmuşdur: “Yəni insan anasının bətnində dikəldilmiş halda yaradılmışdır. Ayənin ərəbcəsində qeyd olunan “كبد” sözü durma, dikəlmə mənasını daşıyır. Belə olan halda ayənin mənası bu cür olacaq: “Biz insanı düz və dikəlmiş halda yaratdıq”. Digər bir ayədə uca Allah buyurur ki. “Ey insan! Səni kərim olan Rəbbinə qarşı aldadan nədir? O Rəbbin ki, səni (yoxdan) yaratdı, düzəldib qaydaya (insan şəklinə) saldı”. (əl-İnfitar, 6-7) Başqa bir ayədə isə belə buyurur: “Biz insanı ən gözəl biçimdə yaratdıq!” (ət-Tin, 4) İbn Cureyc və Atə, İbn Abbasdan rəvayət edirlər ki, bu kəlmə güclü bir yaradılış mənasını daşıyır. Fikir verirsiniz, Allah təala diqqəti insanın doğuluşuna yönəldir. Mucahid “كبد” sözünün, əvvəlcə nütfə, sonra laxtalanmış qan, daha sonra da yaradılışa vəsilə olan embriona çevrilən bir məna daşıdığını söyləmişdir. Allah təala buyurur ki, “Anası onu zəhmətlə gəzdirmiş, əziyyətlə doğmuşdur”. (əl-Əhqaf, 15) Anası onu çətinliklər və məşəqqətlər içərisində əmizdirmiş, yetişdirmişdir. Ona görə də o məşəqqətdə, çətinlikdə yaradılmışdır. Səid ibn Cübeyr Alah təalanın “Biz insanı məşəqqətdə yaratdıq!” ayəsi haqda deyir ki, insan şiddət, əziyyət və güzaranın təlabatları içərisində yaradılmışdır. İkrimə “insan şiddət və çətinlik içərisində yaradılmışdır” – demişdir. Qatədə demişdir: “Allah insanı məşəqqətdə yaratmışdır”.

İbn əbu Hatim deyir: Əhməd ibn İsamın rəvayətinə görə, Muhəmməd ibn Əli Cəfər əl-Baqir bir nəfər ənsara Allah təalanın “Biz insanı məşəqqətdə yaratdıq!” ayəsi haqda sual verdi. O isə belə cavab verdi: Yəni, biz onu dikəldilmiş və biçimə salınmış halda yaratdıq”. Onun bu sözünə qarşı Əbu Cəfər mənfi münasibət göstərmədi. Əbu Mövdud nəql edir ki, mən Həsənin “Biz insanı məşəqqətdə yaratdıq!” ayəsini oxuduğunu, sonra da belə dediyini eşitmişəm: “İnsan həm dünya işləri, həm də axirət işləri ilə sıxıntıya, məşəqqətətə düşər”. Oxşar digər bir rəvayətdə isə qeyd olunur ki, insan dünya sıxıntıları və axirət çətinlikləri ilə qarşılaşar. İbn Zeyd “Biz insanı məşəqqətdə yaratdıq!” ayəsini xatırlatmış və demişdir: “Adəm göydə yaradılmışdır, ona görə də bu, “كبد” (kəbd) adlandırılmışdır. İbn Cərir ayənin “məşəqqət və çətinlik” mənasında olduğu fikri ilə razılaşmış və bu fikri məqbul hesab etmişdir.

“O heç kəsin ona gücü çatmayacağınımı zənn edir?” Həsən əl-Basri deyir ki, yəni o elə hesab edir ki, heç kəs onun malını əlindən ala bilməz!? Qatədə demişdir: Adəm övladı elə zənn edir ki, heç kəs ondan malı-mülkü haqda – onu hansı yolla qazandığını və hara xərclədiyini soruşmayacaq”. Süddi deyir ki, “izzət və cəlal sahibi Allah “O heç kəsin ona gücü çatmayacağınımı zənn edir?” ­buyurmaqla Özünün hər şeyə qadir olduğunu bəyan edir”. Daha sonra uca Allah buyurur: “(insan) Mən çoxlu mal-dövlət sərf etmişəm!” – deyir?” Adəm övladı xeyli mal-mülk, var-dövlət xətclədiyini dilə gətirir. Qatədə, Mucahid, Süddi, Həsən və başqaları da bu cür qeyd etmişlər. “O heç kəsin onu görmədiyinimi güman edir?!” Mucahid deyir ki, insan izzət və cəlal sahibi Allahın onu görmədiyinimi zənn eedir!?” Digər sələflər də bu cür qeyd etmişlər. Daha sonra Allah təala buyurur: “Məgər Biz onda iki göz var etmədikmi?!” Yəni, görməsi üçün… “Eləcə də bir dil” Bu dil ona danışması və düşündüyü fikirləri ifadə etməsi üçün verilmişdir. “Və iki dodaq?!” Dodaqlar insanın danışmasını və qida qəbul etməsini asanlaşdırır, üzünə və ağzına gözəllik və yaraşıq verir.

İbn  Əsakir şamlı Əbu Rəbi əd-Diməşqinin tərcümeyi-halında Məkhuldan rəvayət edir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Allah təala belə deyər: Ey Adəm övladı, mən sənə saya bilməyəcəyin və şükrünün yetməyəcəyi qədər möhtəşəm nemətlər verdim. Sənə bəxş etdiyim nemətlər içərisində gördüyün gözlər var. Sənə o gözləri qapayan qapaqlarda verdim. Həmin o iki gözünlə sənə halal edilmiş şeylərə bax! Haram etdiyim şeyləri gördüyün zaman isə göz qapaqlarını gözlərinin üstünə ört və gözlərini qapa! Sənin üçün dil və onu örtən bir örtük də yaratdıq. Sənə əmr etdiyim və halal bildiyim şeyləri danış! Haram etdiyim şeylər dilinə gəldiyi zaman isə dilini onlara qarşı bağla! Səndə övrət yeri və onu örtən bir örtük yaratdıq. Övrət yerini sənə halal olan yerə qoy! Haram olan şey sənə veriləcək olarsa, örtüyünü qapa! Ey Adəm oğlu, sən Mənim qəzəbimə dözə bilməz, intiqamıma tab gətirməzsən!”

Sonra uca Allah buyurur: “Biz ona iki yol göstərmədikmi?!” Süfyan əs-Sövri “Biz ona iki yol göstərmədikmi?!” ayəsi haqda Abdulla ibn Məsudun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Burada xeyir və şər nəzərdə tutulmuşdur”. Əli, İbn Abbas, Mucahid, İkrimə, Əbu vail, Əbu Saleh, Muhəmməd ibn Kəb, Dahhak, Atə əl-Xorasani və başqalarından da eyni rəvayət nəql edilmişdir.

Abdulla ibn Vahb deyir ki, bizə Luheyə, Sinan ibn Səd vasitəsilə Ənəs ibn Malikdən rəvayət etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur: “Bu, iki yoldur. Şər yolu sizə xeyir yolundan daha əziz edilməmişdir”. Bu hədisin rəvayətində Sinan ibn Səd (Səd ibn Sinan olduğu da söylənilir) təkdir. İbn Məin onu etibarlı mənbə hesab etmişdir. İmam Əhməd, Nəsai və əl-Cövzcani onun hədisinin münkər olduğunu söyləmişlər. İmam Əhməd deyir ki, qarışıq olduğu üçün onun hədisini qəbul etmədim. O, on beş hədis rəvayət etmişdir. Lakin bütün hədisləri münkərdir. Ondan rəvayət olunan bircə hədisin Həsən əl-Basrinin hədisinə oxşadığını bilirəm. Ancaq o da Ənəs ibn Malikin hədisinə oxşar deyil.

İbn Cərir deyir: Yaqub, İbn Aliyyə vasitəsilə Əbu Racənin belə dediyini nəql etmişdir: Mən Həsən əl-Basrinin “Biz ona iki yol göstərmədikmi?!” ayəsini oxuyub belə dediyini eşitdim: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə deyərdi: “Ey insanlar, iki yol xeyir və şər yoludur. Şər yolu sizə xeyir yolundan daha xeyirli edilməmişdir”. Bu rəvayəti Həbib ibn Şəhid, Mimar, Yunis ibn Ubeyd və Əbu Vahb da Həsən əl-Basridən mürsəl olaraq nəql etmişlər. Qatədənin mürsəl rəvayəti mövcuddur. İbn Əbu hatim deyir: Əhməd ibn İsam əl-Ənsari “Biz ona iki yol göstərmədikmi?!” ayəsi haqda Əbu Əhməd əz-Zubeyridən nəql edir ki, İbn Abbas bunun iki istiqamət olduğunu söyləmişdir. Rabi ibn Xuseym, Qatədə və Əbu Hazimin də buna oxşar fikirləri varid olmuşdur. Bu rəvayəti İbn Cərir, Əbu Kureyb vasitəsilə İsa ibn İqaldan nəql etmiş və birinci fikrin daha məqbul olduğu söyləmişdir. Sözügedən ayəyə oxşar digər bir ayədə mövcuddur. Belə ki, Uca Allah buyurur: “Həqiqətən, Biz insanı (sonrakı mərhələdə ata-anasının toxumundan ibarət) qarışıq bir nütfədən yaratdıq. Biz onu imtahana çəkəcəyik. Biz onu eşidən, görən yaratdıq. Biz ona haqq yolu göstərdik. İstər (nemətlərimizə) minnətdar olsun, istər nankor (bu onun öz işidir)”. (əl-İnsan, 2-3)

1-ci ayənin təfsirinə bax.

1-ci ayənin təfsirinə bax.

1-ci ayənin təfsirinə bax.

1-ci ayənin təfsirinə bax.

1-ci ayənin təfsirinə bax.

1-ci ayənin təfsirinə bax.

1-ci ayənin təfsirinə bax.

1-ci ayənin təfsirinə bax.

1-ci ayənin təfsirinə bax.

İbn Cərir deyir: Ömər ibn İsmayıl Abdulla ibn Idrisdən, o da Əbu Atiyyədən rəvayət edir ki, İbn Ömər “Ancaq o, Əqəbəni keçməyə can atmadı” ayəsi haqda demişdir: Yəni o, Əqabəyə daxil olmadı. Əqabə isə Cəhənnəmdə dağdır. Kəb əl-Əhbar deyir ki, Əqabə Cəhənnəmdə yetmiş mərtəbədən ibarətdir. Həsən əl-Basri isə demişdir: “Əqabə Cəhənnəmdədir”. Qatədənin sözlərinə görə, Əqabə Allah təala itaətlə keçilən çətin və məşəqqətli olan sərt yoxuşlu bir yoldur. Qatədə Allah təalanın “Sən nə bilirsən ki, əqəbə nədir?!” ayəsini xatırladaraq demişdir: Daha sonra Allah bu sərt yoxuşu qət etmə yolu barədə xəbər verir: “Bir kölə azad etmək və ya yemək verməkdir”. İbn Zeyd “Ancaq o, Əqəbəni keçməyə can atmadı” ayəsi barədə demişdir: Yəni məgər o, nicat və özünə xeyir olan yolda yeriməli deyilmiydi?! Allah hər iki yolu da insana bəyan etmişdir. Daha sonra Allah təala buyurur: “Sən nə bilirsən ki, əqəbə nədir?! Bir kölə azad etmək və ya yemək verməkdir”. Ayənin ərəbcəsi olan (فَكُّ رَقَبَة) həm izafət (uzlaşmayan söz birləşməsi), həm də feilin məsdəri və tamamlıq kimi oxunmuşdur. Hər iki qiraət mənaca bir-birinə yaxındır.

İmam Əhməd deyir: Əli ibn İbrahim, Səid ibn Marcənənin belə dediyini rəvayət etmişdir: Mən Əbu Hureyrənin belə dediyini eşitdim: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurur ki; “Kim mömin bir köləni azad etsə, Allah təala da əvəzində onun hər bir üzvünə qarşılıq bir üzvünü oddan azad edər. Azad edilənin əlinə qarşılıq azad edənin əlini, ayağına qarşılıq ayağını, övrət yerinin qarşılıq övrət yerini azad edər”.

Əli ibn Hüseyn soruşdu: “Sən bunu Əbu Hureyrədənmi eşitdin?” Səid dedi: “Bəli”. Belə olan halda Əli ibn Hüseyn öz oğluna (ən yaraşıqlısı idi) dedi: “Mutrafı çağır!” Mutraf onun yanına gəldikdə, Əli ibn hüseyn ona dedi: “Get, sən artıq Allah rızası üçün azadsan”. Bu hədisi Buxari, Muslim, Tirmizi və Nəsai müxtəlif ravilər vasitəsilə Səid ibn Mərcanədən rəvayət etmişlər. Muslimin rəvayətində bildirilir ki, Əli ibn Hüseyn Zeynalabidin azad etdiyi köləyə vaxtilə on min dirhəm pul vermişdi. Qatədə, Salim ibn Əbu Cəddən nəql edir ki, Əbu Nəcih demişdir: Mən Peyğəmbərin belə byurduğunu eşitmişəm: “Hər hansı bir müsəlman kişi digər müsəlman bir kişini (köləlikdən) azad edərsə, Allah təala azad edilənin hər sümüyünün əvəzində onun bir sümüyünü oddan azad edər. Eləcə də hər hansı bir müsəlman qadın digər bir müsəlman qadını (köləlikdən) azad edərsə, Allah təala azad edilənin hər sümüyünün əvəzində onun bir sümüyünü oddan azad edər”. Hədisi İbn Cərir hədisi bu şəkildə nəql etmişdir. Ravilər içərisində olan Əbu Nəcih Amr ibn Abəsə əs-Siləmidir. Allah ondan razı olsun!

İmam Əhməd deyir: Bizə Heyva ibn Şureyh, Kəsir ibn Murra vasitəsilə Amr ibn Abəsədən nəql etdi ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur: “Kim Allahın zikr olunması üçün məscid inşa edərsə, Allah da ona Cənnətdə ev inşa edər. Eləcə də kim müsəlman bir kəsi (köləlikdən) azad edərsə, bu onun Cəhənnəmdən qurtulması üçün bir fidyə olar. Və kim cavanlığını İslam yolunda sərf edərsə, Qiyamət günü üçün bir nur qazanar”.

İmam Əhməd bu haqda digər oxşar bir hədis də qeyd etmişdir. Belə ki, İmam Əhməd deyir ki. Bizə Həkəm ibn Nafi süleym ibn Amrdan nəql etdi ki, Şurəhbil ibn Samt Amr ibn Abəsəyə belə demişdir: “Bizə mətnində əlavə və ya unudulmuş hissə olmayan bir hədis söylə!” Amr dedi: Mən Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitmişəm: “Kim müsəlman bir kölə azad edərsə, bu, (azad edilənin) hər bədən üzvünə qarşılıq onun bir üzvünün oddan qurtulmasına səbəb olar. Kim öz cavanlığını Allah yolunda sərf edərsə, Qiyamət günü nur qazanar. Və oxçu ox atdığı zaman oxu hədəfə dəysə də, dəyməsə də, İsmayılın zürriyətindən bir kölə azad etmiş qədər savab qazanar”. Hədisi Əbu Davud rəvayət etmişdir. Bu hədisin mətninin bəzi hissələrini Nəsai də öz kitabında bildirmişdir.

Həmçinin, İmam Əhməd başqa bir rəvayətdə bildirir ki, Haşim ibn Qasimin Amr ibn Abəsədən etdiyi rəvayətə görə, Siləmi ona belə demişdir: “Bizə Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) eşitdiyin, lakin mətnində lavə və ya unudulmuş parça olmayan bir hədis danış!” O isə dedi: Mən Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu eşitmişəm: “Kim İslamda olarkən üç övladı dünyaya gələrsə və onlar günah çağlarına gəlməmiş ölərlərsə, Allah təala onlara yaxşı və şəfqətli olduğu üçün həmin kəsi Cənnətə daxil edər. Kim cavanlığını Allah yolunda sərf edərsə, Qiyamət günü bir nur qazanar. Kim Allah yolunda bir ox atarsa, oxunun düşmənə dəyib-dəyməməsindən asılı olmayaraq, bir kölə azad edənin savabını qazanar. Və hər kim bir kölə azad edərsə, Allah da onun azad olunanın hər bədən üzvünün əvəzində onun bir üzvünü oddan azad edər. Kim Allah yolunda cüt bir şey xərcləyərsə, (bilsin ki) Cənnətin səkkiz qapısı var və Allah onu istədiyi qapıdan keçirdər”. Bu hədislərin sənəd zənciri yaxşı və məqbuldur. Həmd Allaha məxsusdur.

Digər bir hədis:

Əbu Davud deyir: Bizə isa ibn Muhəmməd ər-Riməli. Qarif ibn İyaş əd-Deyləminin belə dediyini nəql etmişdir: Vasilə ibn Əsqa bizim yanımıza gəldi və biz ona dedik: “Bizə elə bir hədis danış ki, mətnində əlavə və nöqsan olmasın!” O isə hirslənib dedi: “Sizdən kimsə oxuya bildiyi halda Quranı evində asılı saxlayırsa, ona bir şey artırar və ya ondan bir şey azaldarmı?” Biz dedik: “Biz sənin özünün Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) eşitdiyin hədislərdən birini nəzərdə tuturuq”. O dedi: “Biz Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına ölüm cəzasına məhkum edilməklə od qazanmış bir yoldaşımızı gətirdik. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Onun üçün bir kölə azad edin ki, Allah da həmin kölənin hər bir bədən üzvünə qarşılıq onun bir üzvünü oddan xilas etsi!” Bu hədisi Nəsai də İbrahim ibn Əbu Əblə vasitəsilə Vasilədən rəvayət etmişdir.

Həmçinin, İmam Əhməd deyir: Abdussaməd Hişam vasitəsilə Aqəbə ibn Amir əl-Cuhənidən rəvayət edir ki, Allahın elçisi (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Kim müsəlman bir kölə azad edərsə, bu onun Cəhənnəmdən qurtulması üçün bir fidyə olar”. Əbdülvahhab Səid ib Qatədədən nəql etdi ki, Qeys əl-Cuzəmi Aqəbə ibn Amirdən Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurduğunu rəvayət etmişdir: “Kim mömin bir kölə azad edərsə, Cəhənnəmdən qurtulmuş olar”. Bu hədisi Əhməd müfrəd olaraq rəvayət etmişdir.

İmam Əhməd digər bir hədis də qeyd etmişdir: Bizə Yəhya ibn Adəm və Əbu Əhməd İsa ibn Əbdürrəhmandan rəvayət edir ki, Bərra ibn Azib belə demişdir: “Bir bədəvi ərəb Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına gəlib dedi: “Ey Allahın elçisi, məni Cənnətə salan bir əməl öyrət!” Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Əgər danışığı azaltsan, deməli məsələni artıq açıqlamısan. Bir nəfəri azad et, bir köləni xilas et!” Bədəvi soruşdu: “Ey Allahın elçisi, bunların ikisi də eyni şey deyilmi?” Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Xeyr! Birincisi, köləni təkcə azad etməkdir. İkincisi isə kölənin azad olunmasına kömək etməkdir. Bol südlü heyvan hədiyyə vermək; zalım bir qohumu doğru yola istiqamətləndirmək. Əgər bunu bacarmasan, acı yedizdir; susuza su ver; yaxşı işləri tövsiyə et, pis işlərdən çəkindir! Əgər bunu da bacarmasan, dilini yalnız xeyir işlər üçün işlət!”

Bundan sonra uca Allah buyurur: “Yaxud aclıq günü yemək verməkdir”. İbn Abbas ayənin ərəbcəsində olan “مَسْغَبَة” (məsğaməh) kəlməsinə aclıq mənasını vermişdir. İkirmə, Qatədə, Dahhak, Mucahid və başqaları da həmin sözə eyni məna vermişlər. İbrahim ən-Naxi deyir ki, yəni yeməyin çətin tapıldığı gün… Qatədənin sözlərinə görə həmin gün yeməyə ehtiyac duyulan gündür. “Qohumluğu çatan bir yetimə” Yəni belə bir gündə qohumluq əlaqəsi olan bir yetimi yedirtməkdir. Bu sözləri İbn Abbas, İkrimə, Həsən, Dahhak və Süddi söyləmişlər. İmam Əhmədin nəql etdiyi hədisdə də bu cür qeyd edilməkdədir: Yəzid Salman ibn Amirin belə dediyini rəvayət edir: Mən peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini eşitmişəm: “Miskinə verilən sədəqə bir, qohuma verilən isə iki sədəqədir – həm sədəqə, həm də quhumluq əlaqəsini canlandırmaqdır”. Hədisi Tirmizi və Nəsai də rəvayət etmişlər. Hədis səhihdir. “Və ya torpağa sərilmiş bir miskinə”. Yəni yerə, torpağa sərilmiş bir kasıba… İbn Abbas ərəbcə “ذَا مَتْرَبَةٍ” olan söz barəsində deyir ki, o, evi-eşiyi və torpaqdan onu qoruyacaq heç nəyi olmayan yola atılmış bir kimsədir. Başqa bir rəvayətdə isə belə qeyd olunur: “O, kasıblıq və məhrumiyyətə görə torpağa sərilmiş kimsəsizdir. Onun heç nəyi yoxdur. Həmçinin, İbn Abbasın belə dediyi də rəvayət olunmuşdur: “O, torpaqdan uzaq düşən kəsdir”. İbn Əbu Hatim deyir ki, vətənindən uzaq düşüb qürbətdə yaşayan kəs nəzərdə tutulur. İkrimənin sözlərinə görə isə bu borclu və möhtac olan kimsədir. Səid ibn Cübeyr deyir ki, o, heç kimi olmayan kimsəsizdir. İbn Abbas, Səid, Qatədə və Muqatil ibn Heyyan onun ehtiyac sahibi olduğunu söyləmişlər. Bütün bunlar bir-birinə yaxın mənalardır.

Daha sonra Allah təala buyurur: “Sonra da iman gətirib” Yəni bu gözəl və pak vəsf və xüsusiyyətlərlə yanaşı qəlbini imanla doldurub əvəzini isə izzət və cəlal sahibi Allahdan diləyən kəsdir. Bu haqda Allah təala digər bir ayədə buyurur ki, “Mömin olub axirəti istəyən və onun uğrunda (can-başla) çalışanların zəhməti (Allah dərgahında) qəbul olunar”. (əl-İsra, 19) Həmçinin, uca Allah buyurur ki, “Mömin olub yaxşı işlər görən (Allaha itaət edən) kişi və qadına (dünyada və axirətdə) xoş həyat nəsib edəcək və etdikləri yaxşı əməllərə görə mükafatlarını verəcəyik”. (ən-Nəhl, 97) “… bir-birinə səbr və mərhəmət tövsiyə edən kimsələrdən olmaqdır!” Yəni onlar saleh əməllər edər, bir-birilərinə insanların əziyyətlərinə qarşı səbr etməyi və mərhəmətli olmağı tövsiyə edərlər. Onları həqiqi möminlərdir. Hədis-şərifdə buyurulduğu kimi “Mərhəmət edənlərə Rəhman mərhəmət edər. Yerdəkinə mərhəmət edin ki, göydəki də sizə mərhəmət etsin!” Digər bir hədisdə isə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurmuşdur: “İnsanlara mərhəmət etməyənə, Allah mərhəmət etməz”.

Əbu davud deyir: Bizə Əbu Bəkr ibn Əbu Şeybə, Süfyan vasitəsilə bildirdi ki, Abdulla ibn Amr demişdir: “Kiçiyimizə mərhəmət etməyən və böyüyümüzün haqqını tanımayan kəs bizdən deyil”.

Növbəti Ayədə uca Allah buyurur: “Onlar sağ tərəf sahibləridir!” Yəni bu vəsflərlə səciyyələnən kimsələr sağ tərəf sahibləridir. Ancaq “Ayələrimizi inkar edənlər sol tərəf sahibləridir! Od onların üzərində qapanacaqdır”. Onlar Cəhənnəmə möhkəmcə bağlanılmışlar. Oradan nə çıxa, nə də canlarını qurtara bilməzlər. Əbu Hureyrə, İbn Abbas, İkrimə, Səid ibn Cübeyr, Mucahid, Muhəmməd ibn Kəb əl-Qurazi, Atiyyə əl-Ovfi, Həsən, Qatədə və Süddi “مُؤْصَدَة” (musadəh) sözünün qapanma, bağlanma mənasında olduğunu söyləmişlər. İbn Abbas əlavə olaraq bildirmişdir ki, qapılar onların üzünə bağlanacaqdır. Mucahidin sözlərinə görə, Qureyş dialektində bu söz bağlamaq mənasını daşıyır. Bu haqda “əl-Huməzə” surəsinin təfsirində hədis də xatırlanır. Dahhak deyir ki, “مُؤْصَدَة” (musadəh) sözü qapısı olmayan divar mənasını daşıyır. Qatədə bu sözə məna verərək deyir ki, ora əbədiyyata qədər qapalı, işıqsız, çıxışı, qurtuluşu və heç bir sevinci olmayan bir yerdir. Əbu İmran əl-Cuni deyir ki, Qiyamət gününün gəldiyi an Allah təala bütün azğınların, şeytanların və dünyada ikən insanları öz şər əməlləri ilə qorxudan kəslərin dəmir parçaları ilə bağlanmasını əmr edər. Daha sonra əmr edər ki, onlar bu vəziyyətdə Cəhənnəmə atılsınlar və ağızları bağlansın. Allaha and olsun ki, onların ayaqları heç vaxt bir yerdə dayanmayacaq və onlar əbədiyyən səma üzünə baxmağa həsrət qalacaqlar. Allaha and olsun ki, onların gözləri heç vaxt yuxu görməyəcək. Allaha and olsun ki, onlar orada heç vaxt sərin içki dadmayacaqlar. Bu rəvayəti İbn Əbu Hatim nəql etmişdir.

 

 

 

11-ci ayənin təfsirinə bax.

11-ci ayənin təfsirinə bax.

11-ci ayənin təfsirinə bax.

11-ci ayənin təfsirinə bax.

11-ci ayənin təfsirinə bax.

11-ci ayənin təfsirinə bax.

11-ci ayənin təfsirinə bax.

11-ci ayənin təfsirinə bax.

11-ci ayənin təfsirinə bax.