Buxari və Muslimin eyni adlı “Səhih” kitablarında varid olan Cabirin hədisi daha öncə xatırlanmışdı. Belə ki, həmin hədisdə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) Muaza belə demişdi: “Kaş ki, “Əl-Əla, əş-Şəms və əl-Leyl surələri ilə namaz qılsaydın…”
Mucahid “And olsun günəşə və onun işığına” ayəsini təfəsir edərək deyir ki, günəşin işığı onun nurudur. Qatədənin sözlərinə görə isə günəşin işığı dedikdə bütövlükdə gündüz nəzərdə tutulur. İbn Cərir deyir ki, əslində ən doğru fikir belədir: Allah təala günəşə və onun gündüzünə and içir. Çünki günəşin görünən işığı gündüzdür.
“And olsun ardınca çıxan aya!” Mucahid deyir ki, ay günəşin arxasınca zühur edir. Ovfi İbn “And olsun ardınca çıxan aya” ayəsi haqda İbn Abbasın belə dediyini nəql edir: Bu, ayın gündüzdən sonra gəldiyi mənasını daşıyır. Qatədə bu ayədə günəşin ardınca gələn bədrlənmiş ayın nəzərdə tutulduğunu söyləmişdir. Çünki günəş batdığı zaman bədrlənmiş ay parçası olan hilal görsənir. İbn Zeyd deyir ki, ayın birinci yarısında bədrlənmiş ay günəşin arxasınca çıxar. Sonra günəş onun ardınca çıxar. Ayın ikinci yarısında isə bərdlənmiş ay günəşi qabaqlayar. Malik Zeyd ibn Əsləmdən rəvayət edir ki, “ardınca çıxan ay” dedikdə Qədr gecəsi nəzərdə tutulur.
“And olsun onu parıldadan gündüzə!” Mucahid “onu işıqlandıran…” mənasında təfsir etmişdir. Qatədə ayənin gündüzün günəşi bürüdüyü mənasını daşıdığını söyləmişdir. İbn Cərir demişdir: Bəzi dilçilər bu ayənin mənasını belə təfsir etmişlər: “And olsun qaranlığı qovan gündüzə!” Çünki həmin söz bu mənaya dəlalət edir.
Lakin məncə bunu deyən adam bu yozumunu “And olsun onu örtən gecəyə” ayəsinə versəydi daha doğru və daha tutarlı olardı. Ən doğrusunu Allah bilir. Ona görə də Mucahid deyir ki, “And olsun onu parıldadan gündüzə!” ayəsi Allah təalanın digər ayəsi ilə – “And olsun işıqlanmaqda olan gündüzə!” (əl-Leyl, 2) ayəsi ilə məna oxşarlığına malikdir. İbn Cərir ayələrdə olan bütün qayıdış əvəzliklərinin günəş sözünə aid olduğunu bildirmişdir. Onun fikrincə, günəş kəlməsi əvvəlcəə qeyd olunduğu üçün ən doğru rəy budur. Bəziləri “And olsun onu örtən gecəyə!” ayəsini bu cür təfsir etmişlər: “Günəşin gözdən itib üfüqlərini qaranlıq basdığı gecə…”
Bəqiyyə ibn Vəlidin Səfvandan rəvayət etdiyinə görə Yezid ibn Zi-Həmamə belə demişdir: “Gecə düşdüyü zaman izzət və cəlal sahibi Rəbb deyər ki, mənim böyük məxluqum qullarımı bürüdü. Gecə onları qorxudar. Halbuki, onu yaradan qorxuducu olmağa daha layiqdir”. Bunu İbn Əbu Hatim rəvayət etmişdir. Daha sonra Allah təala buyurur: “And olsun göyə və onu yaradana!” Belə bir ehtimal var ki, ayənin ərəbcəsində olan “مَا” ədatı məsdər mənasını daşısın. Onda ayənin mənası bu cür olur: “And olsun göyə və onun yaradılışına!” Bu Qatədənin fikridir. Ayədəki “مَا” ədatının “مَنْ” – “kim” yəni, feilin icraçısı mənasında olduğu da ehtimal olunur. Belə olan halda qeyd etdiyimiz kimi, məna “And olsun göyə və onu yaradana!” kimi təfsir edilir. Bunu isə Mucahid söyləmişdir. Hər ikisi də bir-birinə bağlı fikirlərdir. Ayədəki yaratmaq feili yüksəltmək, ucaltmaq mənasına uyğun gəlir. Çünki bu feilin hərfi tərcüməsi bu mənadadır. Allah təala buyurur ki, “Biz göyü qüdrətimizlə (qüdrət əlimizlə) ucaltdıq və Biz (istədiyimiz hər şeyi yaratmağa) qadirik. Yeri də Biz döşədik. (Onu) döşəyənlər necə də gözəldir!” (əz-Zariyat, 47-48)
Növbəti ayədə Uca allah buyurur: “And olsun yerə və onu döşəyənə!” Mucahid deyir ki, ərəbcədəki “طَحَا” feili döşəmək, sərmək, yaymaq mənasını daşıyır. Ovfi isə İbn Abbasdan nəql edir ki, Allah təala ayədə yerə və orada məxluqatı xəlq edənə and içir. Əli ibn Talhə isə İbn Abbasın belə dediyini nəql etmişdir: Allah təala yerə və onu hissələrə ayırana and içir. Ancaq Mucahid, Qatədə, Dahhak, Süddi, Sövri, Əbu Saleh və İbn Zeyd “طَحَا” feili döşəmək mənasında olduğunu söyləmişlər. Bu ən məşhur olan rəydir. Təfsir alimlərinin əksəriyyəti bu fikri dəstəkləmişlər. Ərəb dili mütəxəssisləri də bu izahın doğru olduğu fikrindədirlər. Əl-Cövhəri deyir ki, “طَحَوْتُهُ” — (tahavtuhu) “döşədim” deməkdir.
“And olsun nəfsə və onu yaradıb biçim verənə!” Yəni nəfsə və onu sağlam fitrətdə yaradıb ona şəkil, forma və biçim verənə and olsun! Allah təala digər bir ayədə buyurur: “Batildən haqqa tapınaraq (pak bir müvəhhid) üzünü Allahın fitri olaraq insanlara verdiyi dinə (islama) tərəf tut. Allahın dinini heç vəchlə dəyişdirmək olmaz. Doğru din budur, lakin insanların əksəriyyəti bilməz”. (ər-Rum, 30) Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Hər doğulan fitrət üzərində doğular. Lakin valideynləri onu ya yahudi, ya xristian, ya da atəşpərəst edər. Necə ki, heyvan öz balasını sağlam və əzaları bütöv doğur. Siz o zaman onda hər hansı bir kəsik görmüsünüzmü?” Buxari və Muslim bu hədisi Əbu Hureyrədən rəvayət etmişlər. Muslimin “Səhih”ində İyad ibn Həmmar əl-Mucaşiyidən rəvayət olunan hədisdə isə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə buyurur: “İzzət və cəlal sahibi Allah buyurur: Mən qullarımı təkcə Allaha ibadət edən həniflər olaraq yaratdım. Şeytanlar isə onları öz dinlərindən döndərdilər”.
Növbəti ayədə uca Allah buyurur: “Ona günahlarını və təqvasını təlqin edənə!” Yəni “nəfsin törətdiyi günahları və sahib olduğu təqvanı ona göstərənə, onu özü barəsində yazılan taleyə yönəldənə Ands olsun!” İbn Abbas “Ona günahlarını və təqvasını təlqin edənə!” ayəsi haqda deyir ki, yəni Allah ona xeyir və şəri göstərdi. Mucahid, Dahhak, Qatədə və Sövri də bu cür demişlər. Səid ibn Cübeyr demişdir: Allah ona xeyir və şəri təlqin etmişdir. İbn Zeydin sözlərinə görə ayə “Onda törətdiyi günahları və sahib olduğu təqvanı yaradana and olsun!” kimi təfsir edilməlidir. İbn Cərir deyir: Bizə İbn Bəşşar Səfvan ibn İsa və Əbu Asim ən-Nəbil vasitəsilə Əbul Əsvad əd-Diyəlinin belə dediyini nəql etdi: İmran İbn Huseyn məndən soruşdu: “İnsanların işləyib özlərini yorduqları şeyin nə olduğunu bilirsənmi?! Onların taleləri, barələrində verilmiş olan qərardan, yoxsa gələcəkdə onları gözləyən və öz təsdiqini tapmış Peyğəmbərlərinin (salləllahu aleyhi və səlləm) xəbərlərindən ibarətdir?” Mən dedim: “Bəli! Onlar barəsində bir qərar verilmişdir”. O dedi: “Bu, zülm ola bilərmi?” Onun bu sözlərindən mən bərk diksindim və ona dedim: “Yaradılanların hamısını Allah yaratmışdır və hər şey onun ixtiyarındadır. O, heç nəyə görə hesaba çəkilməz. Ancaq insanlar əməllərinə görə hesaba çəkilərlər”. İmran ibn Huseyn dedi: “Allah səni qorusun! Mən bunları səndən sadəcə ağlını yoxlamaq üçün soruşdum. Belə ki, Muzeynə, ya da Cuheynə qəbiləsindən bir nəfər gəlib Peyğəmbərdən (salləllahu aleyhi və səlləm) soruşmuşdu: “Ey Allahın elçisi, insanların nə uğrunda işləyib özlərini yorduqları görürsünüzmü? Bu, barələrində artıq qərar verilmiş olan, yoxsa peyğəmbərlərinin (salləllahu aleyhi və səlləm) onlara xəbər verdiyi və öz təsdiqini tapmış olan şeylərdir?” Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Bəli! Onlar barəsində artıq qərar verilib!” Həmin adam soruşdu: “Bəs onda biz niyə işləyirik?” Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: “Allah təala iki dərəcədən biri üçün yaratdığı kəsləri həmin dərəcəyə qaldırar. Allah təalanın kitabında bunu təsdqi edən ayə var: “And olsun nəfsə və onu yaradıb biçim verənə! Ona günahlarını və təqvasını təlqin edənə!” Hədisi Əhməd və Muslim Azrə ibn Sabitdən rəvayət etmişlər.
Sonra Uca Allah buyurur: “Nəfsini təmizləyən artıq nicat tapıb. Onu batıran isə, əlbəttə, xüsrana uğrayıb”. Ehtimal olunur ki, ayənin mənası belədir: Nəfsini Allaha itaətlə təmizləyənlər artıq nicat tapıb. Qatədə deyir ki, nəfsini pis və rəzil xüsusiyyətlərdən təmizləyən qurtuluşa çatmışdır. Oxşar fikirlərə Mucahid, İkrimə və Səid ibn Cübeyrin sözlərində də rast gəlinmişdir. Allah təala buyurur ki, “Təmizlənən kimsə nicat tapacaqdır. O kimsə ki, Rəbbinin adını zikr edib namaz qılar!” (əl-Əla, 14-15) “Onu batıran isə, əlbəttə, xüsrana uğrayıb”. Onu kirlədən, çirkablara bulaşdıran və doğru yoldan uzaqlaşdırıb günahlara qurşanan, izzət və cəlal sahibi Allaha itaətdən isə boyun qaçıran ziyana, xüsrana uğramışdır. Həmçinin, ayənin aşağıdakı mənada olması da ehtimal olunur: Allahın təzmilədiyi nəfslər nicat tapmış, Onun kirlətdiyi nəfslər isə xüsrana uğramışdır. Bu fikri Ovfi və Əli ibn Əbu Talha İbn Abbasdan nəql etmişlər. İbn Əbu hatim deyir: Atam və Əbu Zəra, Səhl ibn Osman vasitəsilə Dahhakdan İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: Mən Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) izzət və cəlal sahibi Allahın “Nəfsini təmizləyən artıq nicat tapıb” – ayəsi haqda belə buyurduğunu eşitmişəm: “İzzət və cəlal sahibi Allahın təmizə çıxartdığı nəfs nicata çatmışdır”. İbn Əbu Hatim hədisi Malikdən götürmüşdür. Hədisin raviləri içərisində Cuveybir vardır. Əsl adı İbn Səid olan bu ravinin hədisləri qeyri-məqbul hesab olunur. Yəni Dahhakın İbn Abbasla əlaqələndirilməsi doğru deyil. Təbərani deyir: Bizə Yəhya ibn Osman ibn Saleh İbn Abbasdan nəql etdi ki, bir dəfə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) “And olsun nəfsə və onu yaradıb biçim verənə! Ona günahlarını və təqvasını təlqin edənə!” – ayəsini oxumuş və dayanaraq bu sözləri demişdi: “Allahım, nəfsimə öz təqvasını ver! Sən onun dostu və mövlasısan! Onu ən yaxşı təmizləyən Sənsən!”
Digər bir hədis:
İbn Əbu Hatim deyir: Bizə Əbu Zəra Yaqub ibn Həmid əl-Mədənidən, o da Hənzələ ibn Əli əl-Əsləmidən Əbu Hureyrənin belə dediyini nəql etdi: Mən Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) “And olsun nəfsə və onu yaradıb biçim verənə! Ona günahlarını və təqvasını təlqin edənə!” – ayəsini oxuyub sonra da belə dediyini eşitmişəm: “Allahım, nəfsimə öz təqvasını ver! Ən yaxşı təmizləyən Sənsən Sən onun dostu və mövlasısan”. Hədis alimləri bu hədisi bu şəkildə qeyd etməyiblər. İmam Əhməd deyir: Bizə Vaki Nafidən, o da Saleh ibn Səiddən rəvayət etdi ki, Aişə (Allah ondan razı olsun!) yataqda Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) olub-olmamasını yoxlamım və əli ilə ona toxunmuşdu. Həmin vaxt Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) səcdədə ola-ola bu sözləri deyirdi: “Allahım, nəfsimə öz təqvasını ver və onu təmizlə! Sən təmizləyənlərin ən yaxşısısan! Sən onun dostu və mövlasısan!” İmam Əhməd bu rəvayəti tək nəql etmişdir.
Daha bir hədis:
İmam Əhməd deyir: Bizə Osman Abdulvahid ibn Ziyaddan, o da Abdulla ibn Haris vasitəsilə Zeyd ibn Ərqamın belə dediyini nəql etmişdir: Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) deyərdi: “Allahım, mənə acizlikdən, tənbəllikdən, qocalıqdan, qorxaqlıqdan, xəsislikdən və qəbir əzabından Sənə sığınıram. Allahım, nəfsimə öz təqvasını ver və onu təmizlə! Sən təmizləyənlərin ən yaxşısısan! Sən onun dostu və mövlasısan! Allahım mən xüşu olmayan qəlbdən, doymayan nəfsdən, faydasız elmdən və qəbul olmayan duadan Sənə sığınıram”. Zeyd deyir ki, Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) bu sözləri bizə öyrədirdi, biz də sizə öyrədirik”. Hədisi Muslim Əbu Muaviyə vasitəsilə Zeyd ibn Ərqamdan nəql etmişdir.