Allah Təala Quranda möhkəm ayələr olduğunu, onların kitabın anası olduğunu yəni, açıq, dəlilləriaydın, onlarda heç bir insan üçün qarışıqlıq olmamasını və həmçinin ondakı bəzi ayələrin də bir çoxları və ya bəziləri üçünqarışıq gələcəyini xəbər verir. Kim mənası aydın olmayanımənası aydın olana qaytararsa və mütəşabihə möhkəmlə hökm verərsə, doğru yolu tapmış olar, etməyən də tapa bilməz. Bunun üçün Allah Təala: “Kitabı sənə nazil edən Odur. O Kitabın bir qismi möhkəm ayələrdir ki, bunlar da Kitabınanasıdır.” demişdir. Yəni, şübhə anında müraciət ediləcək təməllərdir.  “Digərləri isə mütəşabih ayələrdir.” yəni,möhkəm olana da, başqa bir şeyə də uyğun olma ehtimalı vardır. Ancaq bu, söz və quruluş etibarı ilə belədir, nəzərdə tutulan etibarı ilə deyil.

Möhkəm və mütəşabih barəsində ixtilaf edilmişdir. Sələflərdən bir çox sözlər rəvayət edilmişdir. Məsələn, Əli ibn Əbi Talha, o da İbn Abbasdan: «Möhkəmlər onun nəsxedəni, halal və haramı, hüdudları, fərzləri və əmr edilənlərivə əməl edilənləridi»–dediyi rəvayət edilmişdir. İkrimə, Mucahid, Qatadə, Dahhak, Muqatil ibn Həyyan, Rabi ibn Ənəs və Suddidən də bu cür rəvayət edilmişdir. Onlar demişlər: «Möhkəm, əməl ediləndir.»

Yenə İbn Abbasdan: «Möhkəmlər, Allah Təalanın: “De: “Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum: Ona heç nəyi şərik qoşmayın, …” (Əl-Ənam, 151) və ondan sonrakı iki ayə ilə, Allah Təalanın: “Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi buyurmuşdr»(Əl-İsra, 23) ayəsi və ondan sonrakı üç ayədir» söylədiyi də rəvayət edilmişdir. Bunu İbn Əbi Hatim rəvayət etmişdir. Onu Səid ibn Cubeyrdən də nəql etdikdən sonra demişdir: Bizəatam danışdı, bizə Suleyman ibn Hərb danışdı, bizə Həmmad ibn Zeyd danışdı, o da İshaq ibn Suvəyddən rəvayət etdi ki,Yahya ibn Yamər ilə Əbu Fəxitə“O Kitabın bir qismi möhkəm ayələrdir ki, bunlar da Kitabın anasıdır.” ayəsi haqda qarşılıqlı danışdılar. Əbu Faxitə: «Onlar surələrin əvvəlində olan birləşməyən hərflərdir» – dedi. Yahya ibn Yamər də: «Fərzlər, əmr, qadağa, halal və haramlardır» – dedi. İbn Ləhia, Əta ibn Dinardan, o da Səid ibn Cubeyrdən; «bunlar da Kitabın anasıdır.» Onun: «Kitabın əsasıdır. Onları belə adlandırmasına səbəb, bütün kitablarda yazılmalarıdır.» dediyini rəvayət etmişdir. Muqatil bin Həyyan da: “Çünki, nə qədər din mənsubu varsa, onlardan razıqalar”– demişdir.

Mütəşabilər barəsində isə, belə deyilmişdir: «Onlar nəsx olunanlardı. Bəziləri əvvəl endirilmişlər, bəziləri daha sonra endirilmişlər.Misallar, andlar, iman edilsə dəonunla əməl edilməyən şeylər onlardandı.» Bunu Əli ibn Əbi Talha, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir. Bunların surələrin əvvəlində olan birləşməyən hərflər olduğu da deyilmişdir. Bunu da Muqatil ibn Həyyan demişdir.

Mucahiddən: Mütəşabihlər, bir-birini təsdiq edən ayələrdir, dediyi də rəvayət edilmişdir ki, bu da ancaq“bir-birinə bənzəyən və təkrarlanan” (Əz-Zumər, 23) ayəsinin təfsiri üçün uyğun gəlir. Oradamütəşabihin, “bir-birinə bənzəyən”eyni ahənglə qeyd edilən kəlam olduğu göstərilmişdir. “və təkrarlanan”iki əks istiqamətli sözdür. Məsələn,cənnət və cəhənnəmin vəsfini, həmçinin yaxşıların hallarını qeyd etdikdən sonra pislərin hallarını zikr etmək kimidir. Amma burada mütəşabih möhkəmin qarşılığıdır.

Bu barədə deyilənlərin ən uyğunu bizim dediyimizdir. Muhəmməd ibn İshaq ibn Yəsarda (rahmatullahi aleyh) bunu vurğulamış vədemişdir: “O Kitabın bir qismi möhkəm ayələrdirki, bunlar da Kitabın anasıdır.” Onlar, Rəbbin sübutları, qulların mühafizəsi, mübahisə və batili rədd edən ayələrdi. Heç kəs onları qoyulduğu məqsədidəyişdirə bilməz və nə də saxtalaşdıra bilməz. O demişdir: «Mütəşəbihlər doğruluqdadı. Onlar saxtalaşdırıla, təhrif edilə və yozula bilərlər. Allah qullarını halal və haramla imtahan etdiyi kimi, onlarla da imtahan etmişdir ki,onları batilə çevirməsinlər və haqqı təhrif etməsinlər.  Buna görə də Allah Təala “qəlblərində əyrilik olanlar” demişdir, yəni azğınlıq olanlar və haqdan batilə üz tutma həvəsi olanlar, deməkdir. “Onlar mütəşəbihin ardınca düşərlər”yəni, ancaq pis məqsədləri üçün təhrif edə biləcəkləri ayələri götürüb istifadə edərlər. Çünki sözləri onların demək istədiklərinə uyğun gəlir. Möhkəm olana gəlincə, onda elə bir qazancları yoxdur. Çünki onlara qarşı danılmaz dəlil və əleyhlərinə bir sübut olar. Buna görə də Allah təala: “fitnə-fəsadtörətmək” yəni,arxalarınca gedənləri azdırmaq vəbununla da öz bidətlərinə Qurandan dəlil gətirdiklərini göstərmək üçün deməkdir. Halbuki o, onların lehinə deyil, əleyhinə dəlildir.Məsələn, nəsranilər Quranın İsa haqqında, Allahın Ruhudur, Məryəmin bətninə qoyduğu kəliməsidir ayələrini götürüb; “O, yalnız və yalnız Bizim nemət verdiyimiz bir quldur.» (Zuxruf 59) və “Həqiqətən, Allah yanında İsanın məsəli Adəmin məsəli kimidir. (Allah) onutorpaqdanyaratdı, sonraisəona “Ol!”– dedi, o da oldu. “(Al-i Imran, 59) ayələrinitərk etdikləri kimidir. Buna bənzər bir çoxmöhkəm ayələr vardır ki, İsanın da Allahın bir məxluqu və elçilərindən biri olduğunu açıqca göstərir.

“…vəistədiklərikimiyozmaqməqsədilə…”yəni, onu istədikləri təhrifə  yönləndirməkdeməkdir. Muqatil ibn Həyyan ilə Suddi: «Gələcəkdə olacaq şeyləri və hadisələrin nəticələrini Qurandan öyrənmək istəyirlər»- demişlər.

İmam Əhməd demişdir: Bizə İsmail danışdı, bizə Eyyub danışdı, o da Abdullah ibn Əbi Muləykədən rəvayət edtmişdir ki, Aişə demişdir: Rasulullah (salləllahu aleyhi və səlləm)»KitabısənənaziledənOdur. O Kitabınbirqismimöhkəm ayələrdirki, bunlar da Kitabınanasıdır. Digərləriisəmütəşabih ayələrdir. Qəlblərindəəyrilikolanlar…» ayəsini sonuna qədər oxudu və buyurdu: «Bu ayələr barəsində mübahisə edənləri gördüyünüz zaman bilin ki, onlar Allahın qəsd etdiyi kəslərdir, onlardan həzər edin.»Bu hədis, İmam Əhmədin (rahiməhullah) Müsnədində bu cürrəvayət olunmuşdur. İbn Əbu Muləykənin Aişədən(radiyallahu anha) etdiyi rəvayətdir. Onların ikisinin arasında başqa kimsə yoxdur.

Bunu İbn Macə də, İsmail ibn Uləyyə, Abdulvahhab Əs-Səqafidən, ikisi də Əyyubdan, o da Abdullah ibn Ubeydullah ibn Əbi Muleykədən, o da Aişədən bu cür rəvayət etmişdir. Onu Muhamməd ibn Yəhya əl-Abdi də Musnədində Abdulvahhab əs-Səqafidən, o da Əyyubdan belə rəvayət etmişdir. Yenə Abdurrazzaq da Mamərdən, o da Əyyubdan bu cürrəvayət etmişdir. Bunu bir çoxları da Əyyubdan rəvayət etmişdir. Onu İbn Hibban da Səhihində Əyyubdan belə rəvayət etmişdir. Əyyuba, Əbu Amir və digərləri də İbn Əbi Muləykədən rəvayət etməklətabe olmuşlar. Onu Tirmizi Bundardan, o da Əbu Davud ət-Tayalisidən, o da Əbu Amir əl-Xazzəzdən rəvayət etmişdir. Onu Said ibn Mansur da Sunənində Həmmad ibn Yəhya əl-Əbahdan, o da Abdullah ibn Əbi Muləykədən, o da Aişədən rəvayət etmişdir.

Bunu İbn Cərir də Ravh ibn Qasim ilə Nafi ibn Ömər əl–Cumahiydən, ikisi də İbn Əbi Muləykədən, o da Aişədən (radiyallahu anhə) belə rəvayət etmişlər. Nafi də,İbn Əbi Muləykədən olan rəvayətində demişdir: «Mənə Aişə danışdı.»Sonra rəvayətiqeyd etdi. Bu hədisi Buxaridə (rahiməhullah) həmin ayənin təfsirində, Muslimdə Səhih əsərinin Qədər kitabında, Əbu Davud daSünən əsərinin Sünnə kitabında, üçü də Əl-Qanəbidən, o da Yəzid ibn Ibrahim Tustəridən, o da İbn Əbi Muləykədən, o da Qasim ibn Muhamməddən, o da Aişədən(radıyallahu anhə) rəvayət etmişlər.Odemişdir: Rasulullah (səlləllahu aleyhi və səlləm)»KitabısənənaziledənOdur. O Kitabınbirqismimöhkəm ayələrdirki, bunlar da Kitabınanasıdır. Digərləriisəmütəşabih ayələrdir.» Ayəsini sona kimi oxudu. Aişə dedi: Rasulullah (səlləllahu aleyhi və səlləm) buyurdu: «Quranın mütəşabih olanına tabe olanları gördüyünüz zaman bilin ki, onlar Allahın adlarını çəkdiyi kimsələrdir, onlardan çəkinin.»Bu mətn Buxarinindir.

Bunu Tirmizi də Bundardan, o da Əbu Davud Tayalisidən, o da Yəzid ibn İbrahimdən belə rəvayət etmiş və “Həsən sahihdir” demişdir. Yəzid ibn İbrahim Tustəri də bunu bu sənəddə təkbaşına rəvayət etmişdir. Bunu birçoxları da İbn Əbi Malikdən, o da  Aişədən (radiyallahu anhə) belə rəvayət etmiş, Qasımın adını qeyd etməmişdirlər. Bunu Əbubəkir ibn Münzir də təfsirində iki yolla, Numan ibn Muhamməd ibn Fəzl əs Sudusi yoluyla rəvayət etmişdir ki, ləqəbi Arimdir, o belə demişdir: Bizə Həmmad ibn Zeyd rəvayət etdi, bizə Əyyub rəvayət etdi, o da İbn Əbu Muleykədən, o da Aişədən (radiyallahu anhə) belə rəvayət etmişdir. Bunu İbni Əbi Hatim də rəvayət etmiş və belə demişdir: Bizə atam rəvayət etdi, bizə Əbu Valid Təvalisi rəvayət etdi, bizə Yəzid ibn İbrahim Tusteri ilə Həmmad ibn Sələmə rəvayət etdilər, onlar da Əbu Muleykədən, o da Qasım ibn Muhamməddən, o da  Aişədən (radiyallahu anhə) rəvayət edir ki, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) “Qəlblərində əyrilik olanlar mütəşabihin ardınca düşərlər.” ayəsi haqqında dedi: “Onun mütəşabihin ardınca düşənləri gördüyünüz zaman bilin ki, onlar Allah Təalanın adlarını çəkdiyi şəxslərdir, onlardan qorunun.”

Ibni Cərir demişdir: Bizə Əli İbn Səhl rəvayət etdi, bizə Vəlid ibn Muslim, o da Həmmad ibn Sələmədən, o da Abdurrahman in Qasımdan, o da atasından rəvayət edir ki, Aişə (radiyallahu anhə) belə demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) “fitnə-fəsad törətmək məqsədilə mənası aydın olmayanın ardınca düşərlər” ayəsindən yeni bir məna çıxararaq dedi: “Allah sizi onlardan çəkindirmişdir, onları gördüyünüz zaman onlardan qaçın”. Bunu İbni Mərduveyh də başqa bir yoldan, o da Qasımdan, o da Aişədən (radiyallahu anhə) belə rəvayət etmişdir.

İmam Əhməd də belə demişdir: Bizə Əbu Kamil rəvayət etdi, bizə Həmmad rəvayət etdi, o da Əbu Qalibdən, o da Əbu Ümamədən eşitmişdir ki,Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): “Qəlblərində əyrilik olanlar mütəşabihin ardınca düşərlər.” ayəsi haqqında “onlar xəvariclərdir” demişdir. “O gün (neçə-neçə) üzlər ağaracaq, (neçə-neçə) üzlər də qaralacaqdır.”(Əli imran 106) ayəsi haqqında da “onlar xəvariclərdir”, demişdir. Bunu İbni Mərduyə də bir çox yolla Əbu Qalibdən, o da Əbu Ümamədən mərfu olaraq rəvayət etmişdir. Bu hədisin bəzi hissələri ən azından səhabə sözüdür. Mənası isə səhihdir. Çünki İslamda ilk çıxan bidət xəvariclərin baş qaldırması olmuşdur. Səbəbi də dünya malı olmuşdur. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): Hüneyn döyüşündə qənimətləri bölüşdürdüyü zaman fəsad düşüncələrinə onun adil bölüşdürmədiyi gəldi. Onlar arasından biri olan Zülhüvaysira – Allah onun böyrünü dəlsin- “Ədalətli ol, çünki sən ədalətli olmadın” dedi. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) də ona: “Əgər ədalətli deyiləmsə ziyan və xəsarət çəkim. Mənə yer üzündə olanlar inanırlar, siz inanmırsınızmı?”, dedi. Həmin adam üzünü çevirib gedəndə Ömər ibn Xəttab, bir rəvayətdə isə Xalid ibn Vəlid, onu öldürmək üçün icazə istədi. O da: “Onu burax, onun tayfasından elə bir qövm çıxacaq ki, namazlarının yanında sizin namazınızı, oruclarının yanından sizin oruclarınızı, oxumalarının yanında sizin oxumalarınızı bəyənməyəcəklər. Ox necə hədəfi dəlib çıxırsa onlar da dindən belə çıxacaqlar. Onlara harada rast gəlsəniz onları öldürün. Çünki onları öldürənlərə savab vardır”, dedi.

Sonra onlar Əli ibn Əbi Talib (radiyallahu anh) dövründə Nəhrəvanda ortaya çıxdılar. Onları qılıncdan keçirdi. Onlardan bir çox firqə, qəbilə, fikir, batil məzhəblər, dedi-qodular və bir çox inanclar şaxələndi. Sonra qədəriyyə, sonra mötəzilə, sonra cəhmiyyə və bir çox bidət əhli firqələr çıxdı. Çünki düzgün danışan və dinləyicilər tərəfindən təsdiq edilən Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) belə demişdir: “Bu ümmət yetmiş üç firqəyə ayrılacaqdır,  biri xaric hamısı cəhənnəmdədir”. “Onlar kimdir, ey Allahın Rəsulu?” dedilər. O da: “Mənim və əshabımın yolu ilə gedənlərdir”, dedi. Bunu bu əlavə ilə Hakim, Müstədrək əsərində təxric etmişdir.

Hafiz Əbu Yəla belə demişdir: Bizə Əbu Musa rəvayət etdi, bizə Əmr ibn Asim rəvayət etdi, bizə Mutəmir o da atasından rəvayət etdi, o da Qatadədən, o da Həsən ibn Cündəb ibn Abdullahdan, o da Hüzeyfədən rəvayət edir ki, Rəsulullahın (səllallahu aleyhi və səlləm) belə dediyi gəlib çatmışdır: Ümmətimdən bir qövm çıxacaq, Quranı oxuyarlar, onu adi xurma kimi ortaya sərərlər, onu ağılagəlməz şəkildə yozarlar. Bunu başqaları təxric etməmişdirlər.

Davamı

«Onun yozumunu isə, Allahdan başqa heç kəs bilməz.» Qarilər burada vəqf edilməsi haqqında ixtilaf etmişlər. Bəziləri: «Allah sözünün üzərində dayanmaq lazımdır» – demişlər. Necə ki, yuxarıda Abdullah ibn Abbasın belə dediyi qeyd edilmişdir: «Təfsir dörd cürdür: Bir təfsir var ki, onu başa düşməməkdə heç kim üzrlü sayılmaz, bir təfsir var ki, onu ərəblər ancaq öz dillərinə görə başa düşərlər,  bir təfsir var ki, onu ancaq dərin bilikləri olanlar başa düşə bilərlər, bir təfsir də vardır ki, onu ancaq Allah bilir. Bu rəy Aişə, Urvə, Əbuş-Şasa, Əbu Nəhik və digərlərindən də rəvayət edilmişdir.

Hafiz Əbu Qasım «Əl-Mücəm əl-Kəbir» adlı əsərində demişdir: Bizə Haşim ibn Mərsəd danışdı, bizə Muhamməd ibn İsmayıl ibn Ayyaş danışdı, mənə atam danışdı, mənə Damdam ibn Zura danışdı, o da Şurayh ibn Ubeyddən, o da Əbu Malik əl-Əşaridən rəvayət etdi ki, o, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) onun belə dediyini eşitmişdir: «Ümmətim üçün ancaq üç şeydən qorxuram: Malları çoxaldıqdan sonra bir-birilərinə həsəd aparmaları və sonra da döyüşmələri; kitab onlara açıldıqdan sonra mömin onu götürüb yozum etmək istəyər, ”Onun yozumunu isə, Allahdan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik”; elmləri artdıqdan sonra onu zay edərlər və onu saymazlar.» Bu çox qərib hədisdir.

Hafiz Əbubəkr ibn Mərdəveyh demişdir: Bizə Muhamməd ibn Əhməd ibn İbrahim danışdı, bizə Əhməd ibn Amr xəbər verdi, bizə Hişam ibn Ammar xəbər verdi, bizə İbn əbi Hatim xəbər verdi, o da atasından, o da Amr ibn Şueybdən, o da atasından, o da İbn Asdan rəvayət edir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Quran, bir hissəsinin digər bir hissəsini yalanlaması üçün enmədi. Buna görə də ondan nəyi anlamısınızsa ona əməl edin. Ondan nə mütəşabih olarsa, ona da iman edin.»

Abdurrəzzaq demişdir: Bizə Mamər xəbər verdi, o da İbn Tavusdan, o da atasından rəvayət edir ki, İbn Abbas belə oxuyardı: ”Onun yozumunu isə, Allahdan başqa heç kəs bilməz. Deyərlər elmdə qüvvətli olanlar: “Biz onlara iman gətirdik” Bunu İbn Cərir də, Ömər ibn Əbduləziz və Malik ibn Ənəsdən rəvayət etmişdir. Onlar: “onlar ona iman edərdilər, lakin yozumunu bilməzdilər” – deyərdi. İbn Cərir rəvayət etmişdir ki, İbn Məsudun qiraətində belə varid olmuşdur: ”Onun yozumu yalnız  Allah yanındadı. Elmdə qüvvətli olanlar: “Biz onlara iman gətirdik, deyərlər.” Ubey ibn Kabdan da bu şəkildə rəvayət edilmişdir. İbn Cərir bu rəyi daha üstün hesab etmişdir.

Bəziləri də “Vərrasixunə fil ilm” «Elmdə qüvvətli olanlar» kəlamı üzərində dayanmışlar. Bir çox təfsirçi və üsulçular da onların ardınca gedərək: “Başa düşülməyən bir şeyin xitab edilməsi, uzaq bir rəydir” – demişdirlər.  İbn Əbi Nəcih, o da Mücahiddən, o da İbn Abbasdan rəvayət edərək: “Mən elmdə qüvvətli olanlardanam. Hansılar ki, onun yozumunu bilirlər.» – deyərdi. İbn Əbi Nəcihdən, o da Mücahiddən: “Elmdə qüvvətli olanlar onun yozumunu bilərlər və ona iman etdik deyərlər”, dediyi rəvayət edilir. Rəbi İbn Ənəs də bu cür demişdir.

Muhamməd ibn İshaq dedi: Muhamməd ibn Cəfər ibn Zubeyrdən belə dediyi nəql edilir: “onun yozumunu” yəni, murad edən nə murad etmişdirsə “Allahdan başqa heç kəs bilməz.  Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik”. Sonra da mütəşabihlərin yozumunu möhkəmin, yəni bir tək yozumu olan möhkəmin yozumundan bildiklərinə həvalə edərlər, demişdir. Beləliklə sözləri Kitabla uyğun gələr və bir-birini təsdiq edər. Dəlil qüvvəyə minər, üzr bununla ortaya çıxar, batil yerindən tərpədilər, küfr isə dəf edilər.

Hədisdə Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) İbn Abbasa dua edərək: “Allahım ona dində dərin bilik ver və ona Quranın yozumunu öyrət” dediyi varid olmuşdur.

Bir çox alimlər də burada fərqləndirmə etmiş və: «Yozum deyiləndə, Quranda ondan iki məna başa düşülür» – demişlər. Birincisi, yozum bir şeyin həqiqəti və işin gedib çatacağı nöqtədir. Allah təalanın “(Yusif) ata-anasını taxtın üstünə qaldırdı. Onlar hamısı onun qarşısında səcdəyə qapandılar. (Yusif) dedi: “Atacan! Bu əvvəl gördüyüm yuxunun yozumudur. Rəbbim onu (yuxunu) həqiqətə çevirdi. » (Yusuf, 100) və “Onun yozumunu gözləyirlər, onun yozumu o gün ortaya çıxar.” (Əl-Əraf, 53) ayələri də belədir. Yəni, axirət günü ilə bağlı verilən xəbərin gerçəkliyi o gün ortaya çıxar. Əgər yozumdan bu qəsd edilirsə, Allah kəlməsinin üzərində dayanmaq lazımdır. Çünki hadisələrin həqiqətini və əsl mahiyyətini aydın olaraq ancaq əziz və cəlil olan Allah bilir. Bu halda “vərrasixunə fil-ilmi” « Elmdə qüvvətli olanlar” sözü mübtəda “yəqulunə əmənnə bihi” “Biz onlara iman gətirdik” sözü isə onun xəbəridir. Amma əgər yozum sözü ilə başqa məna yəni təfsir, ifadə etmə və bəyan başa düşülərsə, məsələn zindançının Yusufa “Bizə onun yozumunu xəbər ver” (Yusuf, 36) yəni, «onun təfsirini» dediyi kimi, bu məna başa düşülərsə  “vərrasixunə fil-ilmi” ”Elmdə qüvvətli olanlar” kəlamının üzərində dayanılmalıdır. Çünki onlar bu baxımdan özlərinə xitab ediləni bilər və başa düşərlər. Baxmayaraq ki, işlərin həqiqi mahiyyətini elmi cəhətdən tam əhatə edə bilmirlər. Bununla “yəqulunə əmənnə bihi” “Biz onlara iman gətirdik” kəlamı onların halını bildirir və bu icazəlidir. Bu zaman bağlayıcısı  olmayan bağlayıcı olur. Bu ayələrdə olduğu kimi: “lil-fuqarail-muhəcirinəl-ləzinə uxricu min diyərihim və əmvalihim”  (Əl-Həşr, 6) ilə “yəqulunə rabbənəğfirlənə və li-ixvaninə”(Əl-Həşr, 10) və “və cəə rabbukə vəl-mələku saffən saffən” (Əl-Fəcr, 22) Yəni, mələklər səf-səf gəlir deməkdir.

Onlardan xəbər verərək deyir ki, “deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik” yəni, mütəşabihə iman gətirdik, deyərlər.  “Hamısı bizim Rəbbimizdəndir” yəni, möhkəm və mütəşabihin hamısı haqdır və doğrudur. Hər biri digərini təsdiqləyər və ona şahidlik edər. Çünki hamısı Allahdandır. Allahdan olanlarda fərqli və bir-birinə zidd şeylər yoxdur. Bu ayədə olduğu kimi: “Məgər onlar Quran barəsində düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu ziddiyyət tapardılar.” (Ən-Nisə, 82) Buna görə də Allah təalə “Ancaq ağıl sahibləri öyüd-nəsihət alar.” buyurmuşdu. Yəni, mənaları doğru olaraq ancaq ağıl sahibləri və düzgün düşünənlər anlayar, başa düşər və dərin-dərin təfəkkür edərlər, deməkdir.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Muhamməd ibn Avf əl-Hımsı danışdı, bizə Nuaym ibn Həmmad danışdı, bizə Fəyyad ər-Raqqiy danışdı, bizə Abdullah ibn  Yəzid danışıb – bu şəxs Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) əsahabından Ənəsə, Əbu Umaməyə və Əbud-Dərdaya (Allah onlardan razı olsun) çatmışdı – dedi ki, bizə Əbud-Dərda rəvayət etdi ki, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) “Elmdə qüvvətli olanlar” haqqında soruşdular, o da: “Kim andını yerinə yetirərsə, doğru danışarsa, qəlbi dürüst olarsa və qarnı ilə övrəti günaha batmazsa, o, elmdə qüvvətli olanlardandı» – buyurdu.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Əbdurrəzzaq danışdı, bizə Mamər danışdı, o da Zuhridən, o da Ömər ibn Şueybdən, o da atasından, o da babasından rəvayət etdi ki,  Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bir dəstə insanın mübahisə etdiyini eşidib dedi: “Sizdən əvvəlkilər yanız bu səbəbdən həlak oldular. Onlar Allahın ayələrini bir-biri ilə vurdular. Allah Kitabı ancaq ayələri bir-birini təsdiq etsin deyə endirildi. Onun bəzi ayələri ilə bəzilərini yalanlamayın. Anladığınızı deyin. Bilmədiyinizi də biləninə həvalə edin.” İbn Mərdəveyhin bu hədisi Hişam ibn Əmmar yolu ilə İbn əbi Həzimdən, o da atasından, o da Amr ibn Şüeybdən rəvayət etməsi yuxarıda qeyd edilmişdi.

Hafiz Əbu Yələ Əhməd ibn Əli ibn əl-Musənnə əl-Məvsili öz «Müsnəd» əsərində demişdi: Bizə Zuheyr ibn Hərb danışdı, bizə Ənəs ibn İyad danışdı, o da Əbu Hazmdan, o da Əbu Sələmədən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Bu hədisi ancaq Əbu Hüreyrə yolu ilə bilirəm. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Quran yeddi hərf üzərində endi. Quran barəsində mübahisə etmək küfrdür – bunu üç dəfə təkrar etdi – ondan bildiyinizlə əməl edin, bilmədiyinizi də biləninə həvalə edin.» Bu səhih bir sənəddir. Ancaq onda rəvayətçinin “onu ancaq Əbu Hureyrə vasitəsi ilə bilirəm” deməsi səbəbindən qüsur vardır.

İbn Munzir öz təfsirində demişdir: Bizə Muhamməd ibn Abdullah ibn Abdulhakim xəbər verdi, bizə İbn Vəhb xəbər verib dedi: Mənə Nafi ibn Yəzid xəbər verib dedi: Deyilir ki, «Elmdə qüvvətli olanlar” Allah üçün təvazökar olanlar, Onun rızası üçün itaətkar görünənlər, özlərindən yuxarıda olanlara qarşı dikbaşlıq etməyənlər, tabeçiliyində olanları da həqir görməyənlərdir. Bu səbəbdən də Allah təala:  “Bundan isə ancaq ağıl sahibləri öyüd-nəsihət alar” buyurdu. Yəni, mənaları ancaq doğru olaraq  səlist ağıl və həqiqi anlayış sahibləri başa düşər, anlayar və düşünər, deməkdir.

Sonra Allah təala onlardan xəbər verdi, onların Rəbblərinə dua etdiklərini və “Ey Rəbbimiz! Bizi hidayət yoluna yönəltdikdən sonra qəlbimizi sapdırma” dediklərini bildirdi. Yəni, qəlbimizi doğru üzərində dayandırdıqdan sonra onu haqdan meyl etdirmə, bizi qəlblərində əyrilik olub Quranın mütəşabihlərinə tutunanlar kimi etmə, bizi doğru yolunda və salamat dinində sabit et. “Bizə Öz dərgahından» yəni, Öz yanından «mərhəmət bəxş et” onunla qəlblərimiz sabit olsun, dağınıq halımızda bizi bir yerə toplasın, onunla iman və yəqinliyimiz artsın. “Həqiqətən, Sən Bəxşedənsən”.

İbn Əbi Hatim demişdir: Bizə Amr ibn Abdullah əl-Əvdi danışdı – İbn Cərir dedi: Bizə Əbu Kureyb danışdı – onlar hamılıqla dedilər: Bizə Vəki danışdı, o da Abdulhəmid ibn Bəhramdan, o da Şəhr ibn Havşəbdən, o da Ümmi Sələmədən (Allah ondan razı olsun) rəvayət etdi ki, Peyğmbər (salləllahu aleyhi və səlləm): «Ey qəlbləri çevirən Rəbbim, qəlbimi dinində sabit et» – deyər, sonra da “Ey Rəbbimiz! Bizi hidayət yoluna yönəltdikdən sonra qəlbimizi sapdırma və bizə Öz dərgahından mərhəmət bəxş et. Həqiqətən, Sən Bəxşedənsən” ayəsini oxuyardı.

Bunu İbn Mərdəveyh də Muhəmməd ibn Bəkkar yolundan rəvayət etmiş, o da Əbdul-Həmid ibn Bəhramdan, o da Şəhr ibn Həvşəbdən, o da Ummu Sələmədən – o, Əsma ibn Yəzid ibn Səkəndir – onun belə dediyini eşitmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) dualarında: “Ey qəlbləri çevirən Allah, qəlbimi dində sabit et” sözlərini çox deyərdi. Mən də soruşardım: “Ey Allahın Rəsulu, qəlblər də çevrilər?” O dedi: «Bəli, Allahın Adəm övladlarından yaratdığı elə bir bəşər yoxdur ki, onun qəlbi əziz və cəlil olan Allahın iki barmağı arasında olmasın. İstəsə düz edər, istərsə əyər. Rəbbimiz olan Allahdan diləyirik ki, bizə rəhm etsin və hidayət etdikdən sonra qəlbimizi əyməsin. Həqiqətən O bəxş edəndir.» Bunu İbn Cərir də Əsəd ibn Musadan, o da Abdul-Həmid ibn Bəhramdan bənzər şəkildə rəvayət etmişdir. Bunu yenə əl-Musənnadan, o da Həccac ibn Minhaldan, o da Abdul-Həmid ibn Bəhramdan belə rəvayət etmiş və bunu əlavə edərək demişdir: «Allahım, Muhəmməd peyğəmbərin Rəbbi, mənə elə bir dua öyrət ki, onu nəfsim üçün edim.» O buyurdu: «Əlbəttə, de: «Ey Muhəmmədin Rəbbi olan Allahım, günahımı bağışla, qəlbimdəki nifrəti apar və məni azdıran fitnələrdən qoru.»

Sonra İbn Mərdəveyh dedi: Bizə Süleyman ibn Əhməd danışdı, bizə Muhəmməd ibn Harun ibn Bəkkar əl-Diməşqi danışdı, bizə Abbas ibn Vəlid əl-Xalləl xəbər verdi, bizə Yəzid ibn Yəhya ibn Ubeydullah xəbər verdi, bizə Səid ibn Bəşir xəbər verdi, o da Qatadədən, o da Əbu Həssən əl-Ərəcdən, o da Aişədən demişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) bu duanı çoxlu edərdi: «Ey qəlbləri çevirən Allah, qəlbimi dində sabit et.» Mən dedim: “Ey Allahın elçisi, bu duanı niyə belə çox edirsən?“ O buyurdu: «Elə bir qəlb yoxdur ki, əziz və cəlil olan Allahın iki barmağı arasında olmasın. İstəsə düz edər, istərsə əyər. Allahın bu ayəsini eşitmədinmi? “Ey Rəbbimiz! Bizi hidayət yoluna yönəltdikdən sonra qəlbimizi sapdırma və bizə Öz dərgahından mərhəmət bəxş et. Həqiqətən, Sən Bəxşedənsən” Hədis bu yöndən qəribdir. Lakin əsli «İki Səhih» əsərində və digər kitablarda çoxsaylı yollarla varid olmuşdur. Amma onlarda bu kəramətli ayə əlavəsi yoxdur.

Onu Əbu Davud, Nəsai və İbn Mərdəveyh də Əbu Əbdürrəhman əl-Muqridən rəvayət etmişdir. Nəsai ilə İbn Hibban Abdullah ibn Vəhbi əlavə etmişlər, hər ikisi Səid ibn əbu Əyyubdan deyir ki, mənə Abdullah ibn Vəlid əl-Tucibi danışdı, o da Səid ibn Musəyyəbdən, o da Aişədən (Allah ondan razı olsun) nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) gecə oyandığı zaman deyərdi: “Səndən başqa ilah yoxdur, Sən paksan, Allahım səndən günahımı bağışlamanı istəyirəm. Səndən mərhəmət istəyirəm. Allahım elmimi artır. Mənə hidayət verdikdən sonra qəlbimi döndərmə. Mənə öz qatından mərhəmət ver. Həqiqətən Sən bəxş edənsən.” Mətni İbn Mərdəveyhə aiddir.

Abdurrəzzaq demişdir: Malikdən, o da Süleyman ibn Abdul-Məlikin mövlası Əbu Ubeyddən, o da İbədəh ibn Nuseyyidən xəbər verdi ki, o, Qeys ibn Xarisin belə dediyini eşitmişdir: Mənə Əbu Abdullah əs-Sunabihi xəbər verdi ki, o Əbubəkr əs-Siddiqin arxasında məğrib namazı qıldı. Əbubəkr ilk iki rükətə Əl-Fatihə ilə iki qısa surə oxudu. Üçüncüdə də bir şey oxudu. Ona o qədər yaxınlaşdım ki, libaslarımız toxundu. Onun Əl-Fatihə ilə “Rabbənə lə tuziğ qulubənə bədə iz hədeytənə” “Ey Rəbbimiz! Bizi hidayət yoluna yönəltdikdən sonra qəlbimizi sapdırma və bizə Öz dərgahından mərhəmət bəxş et. Həqiqətən, Sən Bəxşedənsən” ayəsini oxuduğunu eşitdim.»

Əbu Ubeyd demişdir: Mənə Ubadə ibn Nuseyyi xəbər verdi ki, o, Ömər ibn Əbdüləzizin xəlifəliyi zamanı onun yanında idi. Ömər Qeysə dedi: Əbu Abdullah əs-Sunabihidən necə xəbər verdin? O da ikinci dəfə Əbu Abdullahdan eşitdiklərini xəbər verdi. Ömər dedi: «Ondan eşitdiyimiz dövrdən bəri biz də bunu tərk etmədik. Baxmayaraq ki, əvvəl belə etmirdim.» Bir adam ona dedi: «Möminlərin əmiri daha öncə nə oxuyardı?» O dedi: “Qul huvəlllahu əhəd» (Əl-İxlas, 1) oxuyurdum”. Bu əsəri Valid ibn Muslim, o da Malik ilə Əvzaidən nəql etmişdir. İkisi də Əbu Ubeyddən bu cür rəvayət etmişdir. Valid bu rəvayəti həmçinin İbn Cabirdən, o da Yəhya ibn Yəhya əl-Ğəssanidən, o da Mahmud ibn Ləbiddən, o da Əs-Sunabihidən rəvayət etmişdir ki, o, Əbubəkrın arxasında məğrib namazını qıldı. İlk iki rükətdə Əl-Fatihə ilə qısa bir surə oxudu. Səsli oxuyurdu. Üçüncüyə qalxanda oxumağa başladı. Ona yaxınlaşdım.  Hətta libasım onun libasına dəyirdi. O, “Rabbənə lə tuziğ qulubənə bədə iz hədeytənə” ayəsini oxuyurdu.

“Ey Rəbbimiz! Həqiqətən, şübhə edilməyən bir gündə insanları Sən yığacaqsan. Həqiqətən, Allah vədinə xilaf çıxmaz!” yəni, dualarında deyərlər: Ey Rəbbimiz, şübhəsiz ki, Sən Qiyamət günü məxluqatını toplayacaqsan. İxtilaf etdikləri şeydə aralarında hökm edəcəksən. Hər kəsə dünyada etdiyi xeyir və şər əməlinə görə əvəz verəcəksən.