Allah təala qulu və rəsulu Muhəmmədi (salləllahu aleyhi və səlləm) şəxsən döyüşə qatılmasını əmr edir. Kim ondan geri qalsa, özü günahkardır. Buna görə “Sən ancaq özünə cavabdehsən” deyilmişdir. İbn əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Muhəmməd ibn Amr ibn Nubeyh danışdı, bizə Həkkam danışdı, bizə əl-Cərrah əl-Kindi danışdı ki, İbn İshaq demişdir: “Bəra ibn Əzibdən soruşdum ki, əgər bir adam yüz düşmənlə qarşılaşırsa və onlarla döyüşürsə, bu “Özünüzü təhlükəyə atmayın” (Bəqərə, 195) ayəsinə aiddirmi?” O da dedi: “Allah Təala Rəsuluna belə buyurmuşdur: “Sən Allah yolunda vuruş! Sən ancaq özünə cavabdehsən. Möminləri də təşviq et!”.

Bunu İmam Əhməd də Süleyman ibn Davuddan, o da Əbu Bakr ibn Əyyaşdan, o da Əbu İshaqdan rəvayət etmişdir. O demişdir: Bəradan soruşdum: “Bir nəfər müşriklərə hücum edirsə, o özünü təhlükəyə atırmı?” O da dedi: “Xeyr, Allah Rəsulunu göndərdi və dedi: “Sən Allah yolunda vuruş! Sən ancaq özünə cavabdehsən”. O ayə isə, xərclərlə bağlıdır. Bunu İbn Mərduveyh də Əbu Bakr ibn Əyyaş və Əli ibn Salihdən, o da Əbu İshaqdan, o da Bəra yolundan belə rəvayət etmiş və sonra demişdir: Bizə Suleyman ibn Əhməd danışdı, bizə Əhməd ibn Nadr əl-Əskəri danışdı, bizə Muslim ibn Əbdurrəhman əl-Cərəmi danışdı, bizə Muhəmməd ibn Himyər danışdı, bizə Sufyan Səvri danışdı, o da Əbu İshaqdan, o da Bəradan demişdir: Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) “Sən Allah yolunda vuruş! Sən ancaq özünə cavabdehsən. Möminləri də təşviq et!” ayəsi nazil oldu. O səhabələrə dedi: “Rəbbim mənə döyüşü əmr etdi, siz də döyüşün.” Bu qərib hədisdir.

“Möminləri də təşviq et!” yəni döyüşə təşviq et, həvəsləndir və cəsarətləndir. Necə ki, Bədr döyüşündə səfləri düzəldərkən demişdir: “Eni göylərlə yer qədər olan Cənnətə qalxın.” Buna təşviq edən hədislər çoxdur, onlardan bəziləri:

Buxari Əbu Hureyrənin belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Kim Allaha və Rəsuluna iman gətirib, namaz qılar, zəkat verər və Ramazan orucunu tutarsa, onu Cənnətə daxil etmək Allahın üzərinə haqq olar. İstər Allah yolunda hicrət etsin yaxud doğulduğu yerdə otursun.” Dedilər: “Ey Allahın Rəsulu bu barədə insanları müjdələyəkmi?” O da buyurdu: “Cənnətdə yüz təbəqə vardır, Allah onları Öz yolunda cihad edənlər üçün hazırladı. Hər iki təbəqənin arası göylə yer arası qədərdir. Allahdan Cənnət istədiyiniz zaman Firdevsi istəyin. O, Cənnətin ortası və ən yüksəyidir. Onun üstündə Rəhmanın Ərşi vardır. Cənnətin çayları oradan çıxır”. Ubadə, Muaz və Əbu Dərda hədisindən də bənzər şəkildə rəvayət edilmişdir.

Əbu Səid əl-Xudri, Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyini rəvayət etmişdir: “Ey Əbu Səid, kim Allahı Rəbb, İslamı din və Muhəmmədi (salləllahu aleyhi və səlləm) nəbi olaraq qəbul edərsə, Cənnət ona vacib olar”. Əbu Səid təəccübləndi və dedi: “Ey Allahın Rəsulu bunu bir daha təkrar et.” O da etdi və sonra dedi: “Elə bir şey var ki, Allah onunla qulun dərəcəsini Cənnətdə yüz qat yüksəldər. Hər iki qatın arası yerlə göyün arası qədərdir.” Əbu Səid dedi: “O nədir, ey Rəsulullah?” O da dedi: “Allah yolunda cihaddır.” Bunu Muslim də rəvayət etmişdir.

“Ola bilsin ki, Allah kafirlərin qüvvəsinin qarşısını alsın” yəni möminləri döyüşə təşviq etməklə onlar düşmənlə döyüşmək üçün qeyrətə gələrlər, İslam yurdunu və müsəlmanları qoruyarlar, mübarizə apararlar və səbr edərlər.

“Allahın qüvvəsi daha çox, cəzası daha şiddətlidir” yəni onlara dünyada da axirətdə də gücü çatar. Necə ki, buyurur: “Əgər Allah istəsəydi, onlardan intiqam alardı. Lakin O sizi biri-birinizlə sınağa çəkmək üçün (belə etdi). Allah Öz yolunda öldürülənlərin əməllərini heç vaxt boşa çıxartmaz” (Muhamməd, 4).

“Kim yaxşılığa şəfaətçi olarsa, ona ondan pay düşər, kim də pisliyə şəfaətçi olarsa, ona da ondan pay düşər” yəni kim bir şeyə dəstək olub onun axırı xeyirlə bitərsə, ona bu xeyirdən pay vardır. Kim də pis işə tərtibli və niyyətli şəkildə dəstək olarsa, ona da günahdan pay qalar. Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) Səhihdə nəql edilən hədisdə buyurur: “Şəfaət edin savab qazanarsız. Allah, Rəsulunun dili ilə istədiyi hökmü verir.”

Mucahid ibn Cəbr demişdir: “Bu ayə insanların bir-birlərinə şafaəti haqqında nazil oldu.” Həsən Bəsri demişdir: “Allah “kim şəfaət edərsə” dedi, “şəfaəti qəbul olunarsa” demədi”.

“Allah hər şeyə Qoruyandır”, İbn Abbas, Əta, Atiyyə, Qatadə və Matar əl-Varraq ayədə keçən “muqit” sözü, qoruyucu mənasındadı, demişlər. Mucahid “şahiddir” demişdir. Bir rəvayətdə də o, “hesaba çəkəndir” demişdir. Səid ibn Cubeyr, Suddi və İbn Zeyd “Gücü yetəndir” demişlər. Abdullah ibn Kəsir “Nəzarət edəndir” demişdir. Dəhhak “ruzi verəndir” demişdir.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə atam danışdı, bizə Əbdurrahim ibn Mutarrif danışdı, bizə İsa ibn Yunus danışdı, o  da İsmayıldan, o da bir kişidən, o da Abdullah Rəvahadan danışdı ki, bir nəfər ondan “muqit” barəsində soruşdu. O da dedi ki, “Hər kəsə əməllərinə görə ruzi verir” deməkdir.

“Biri sizinlə salamlaşdığı zaman siz onun salamını daha böyük ehtiramla alın və ya qaytarın!” yəni sizə bir müsəlman salam verdiyi zaman ona daha üstün olanı qaytarın, yaxud verdiyi salamı eynisi ilə qarşılayın. Buna görə salama əlavə etmək bəyəniləndir, eynisi isə fərzdir.

İbn Cərir demişdir: Mənə Musa ibn Səhl ər-Rəmli danışdı, bizə Abdullah ibn Səriy əl-Antaki danışdı, bizə Hişam ibn Ləhiq danışdı, o da Asim əl-Əhvəldən, o da Əbu Osman ən-Nəhdidən, o da Salman Farisidən dedi: “Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) yanına bir nəfər gəldi və “Əssələmu Əleykə yə Rəsulullah” dedi. O da: “Və aleykə əssələm və rahmətullah” dedi. Sonra başqası gəldi və “Əssələmu Əleykə yə Rəsulullah va rahmətullah”, dedi. O da, “və aleykə əssələm və rahmətullahi və bərəkətuhu” dedi. Sonra başqası gəldi və “əssələmu aleykə yə Rəsulullah və rahmətullahi və bərəkətuhu”, dedi. O da, “və aleykə” dedi. Adam dedi: “Ey Allahın Rəsulu, anam atam sənə fəda olsun, sənin yanına filankəslər gəldi, sən də onlara mənə dediyindən daha çox qarşılıq verdin.” Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm), “Sən bizə bir şey saxlamadın” dedi. Allah buyurur: “Biri sizinlə salamlaşdığı zaman siz onun salamını daha böyük ehtiramla alın və ya qaytarın!” Bizdə onu sənə qaytardıq”.

Bunu İbn əbu Hatim muallaq olaraq rəvayət etmiş və demişdir: Əhməd ibn Həsən Tirmizidən qeyd edilərək, demişdir: Bizə Abdullah ibn əs-Səriy o, Əbu Muhəmməd əl-Əntakidir danışdı, Əbu Həsən dedi (bu yaxşı bir adam idi), bizə Hişam ibn Lahiq danışdı, eyni isnadla zikr etdi…

Bunu Əbubəkr ibn Mərduveyh də rəvayət etmişdir: Bizə Abdulbaqi ibn Qani danışdı, bizə Abdullah ibn Əhməd ibn Hənbəl danışdı, bizə atam danışdı, bizə Hişam ibn Lahiq Əbu Osman danışdı, sonra eynisini danışdı. Mən bu hədisi Musnəddə görmədim. Allah ən doğrusunu biləndir.

Hədisdə “əssələmu aleykum və rahmətullahi və bərəkətuhu” şəklindən daha artığı olmadığına dəlil vardır. Çünki olsa idi Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) onu da əlavə edərdi.

İmam Əhməd demişdir: Bizə Suleyman ibn Kəsirin qardaşı Muhəmməd ibn Kəsir danışdı, bizə Cəfər ibn Süleyman danışdı, o da Avfdən, o da Əbu Rəca əl Utarididən, o da İmran ibn Hüseyndən danışdı ki, Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) bir nəfər yaxınlaşıb dedi: “Əssələmu aleykum ey Rəsulullah.” O da salamını aldı. Adam oturdu, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) “on” dedi. Sonra digəri gəldi və “Əssələmu aleykum və rahmətullah ey Rəsulullah” dedi.  Salamını aldı, adam oturdu, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) “iyirmi” dedi. Sonra digəri gəldi və “Əssələmu aleykum və rahmətullahi və barakatuhu ey Rəsulullah” dedi.  Salamını aldı, adam oturdu, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) “otuz” dedi.  Bunu Əbu Davud da Muhəmməd ibn Kəsirdən rəvayət etmişdir. Bunu Tirmizi, Nəsai və Bəzzar da ondan rəvayət etmişlər. Sonra Tirmizi demişdir: Bu yoldan həsən qəribdir.

Bu mövzuda Əbu Səiddən, Əlidən və Səhl ibn Huneyfdən rəvayətlər var. . Əlidən və Səhl ibn Huneyfdən hədislər vardır.

Bəzzar demişdir: “Bu, Rəsulullahdan (salləllahu aleyhi və səlləm) müxtəlif yollardan rəvayət edilmişdi. Ən gözəl isnadı olan da budur.”

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Əli ibn Hərb əl-Mövsili danışdı, bizə Humeyd ibn Əbdurrəhman ər-Ruasi danışdı, o da Həsən ibn Salihdən, o da Simakdan, o da İkrimədən dedi ki, İbn Abbas demişdir: Sənə Allahın qullarlından kim salam verirsə, məcusi olsa belə salamını al, çünki Allah demişdir: “Biri sizinlə salamlaşdığı zaman siz onun salamını daha böyük ehtiramla alın və ya qaytarın!”.

Qatadə də bu ayə barəsində belə demişdir: “Daha gözəli” müsəlmanlar üçün, eynisi isə zimmilər üçündür.

Bu fikirdə etiraz vardır. Yuxarıdakı hədisdə qeyd olundu ki, daha gözəlində məqsəd salamından daha artığı ilə deməkdir. Əgər müsəlman salamdan artıq olmayan salam verirsə ona eynisi ilə cavab verər. Qeyri müsəlmanlara başlanğıc olaraq və artığı ilə deyilməz, onlara sadəcə qaytarılır. Çünki iki Səhihdə İbn Ömərdən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi rəvayət edilmişdir: Sizə yəhudilər “səmu aleykum” deyə salam versələr, “və aleykə” olaraq cavab verin. Səhih Muslimdə, Əbu Hureyrədən Rəsulullahın (salləllahu aleyhi və səlləm) belə dediyi rəvayət edilmişdir: “Yəhudilərə birinci salam verməyin, onlarla yolda qarşılaşanda onları yolun ən dar kənarına sıxışdırın.”

Sufyan Səvridən, o da bir adamdan, o da Həsən Bəsridən demişdir: “Salam vermək sünnədir. Almaq isə fərzdir.”

Bu bütün alimlərin görüşüdür. Belə ki, salam verənin salamını almaq vacibdir. Əgər almazsa günah qazanır. Çünki Allahın ayədəki əmrinə müxalif olur.

Əbu Davudun isnadı Əbu Hureyrədən olan hədisində Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) buyurmuşdur: “Ruhumu əlində tutan Allaha and olsun ki, mömin olmayana qədər Cənnətə girməzsiniz. Bir birinizi sevməyincə iman etmiş olmazsınız. Bir birinizi sevməyiniz üçün nə edəcəyinizi deyimmi? Aranızda salamı yayın.”

“Özündən başqa İlah olmayan Allah” bununla da, bütün məxluqatın tək və bir İlahı olduğunu xəbər verərək and içir: “şübhə edilməyən Qiyamət günü sizi mütləq toplayacaqdır” kəlmələri buna işarədir. “Ləyəcməənnəkum” sözündəki “Ləm” anda hazırlıqdır. “Özündən başqa İlah olmayan Allah” ayəsi xəbərdir və anddır. O, əvvəlkiləri və sonrakıları Məhşərdə toplayacaq, hər kəsi əməlinin əvəzi veriləcək. “Sözü Allahdan daha doğru olan kimdir?” yəni sözü, xəbəri, vədi, təhdidi ondan doğru olan yoxdur. Ondan başqa ilah yoxdur, Ondan başqa Rəbb yoxdur.