Səid ibn Cubeyr ilə Qatadə demişlər: Müşriklər mallarını böyük kişilərə saxlayırdılar.Onlar nə qadınlara, nə də uşaqlara mirasdan heç bir şey verməzdilər. Buna görə Allah təala: “Valideynlərin və yaxın qohumların qoyub getdiklərindən kişilərə pay düşür” ayəsini nazil etdi. Yəni hamısı Allahın hökmündə bərabərdilər. Vərəsəliyin kökündə birdilər.Baxmayaraq ölüyə yaxınlıq, evlilik yaxud andlaşma kimi şeylərdə fərqli isə ola bilərlər. Son maddə olan andlaşma da evlilik kimi yaxınlıqdır.

İbn Mərduveyh, İbn Hirasə yolundan rəvayət etmişdir: O da SufyanSəvridən, o da Abdullah ibn Muhəmməd ibn Aqildən, o da Cabirdən deyir: UmmuKuccə, Rəsulullahın (salləllahualeyhi və səlləm) yanına gəlib soruşdu: “Ey Rəsulullah, iki qızım var. Ataları öldü.Onların heç bir şeyləri yoxdur. Buna görə Allah təala “Valideynlərin və yaxın qohumların qoyub getdiklərindən kişilərə pay düşür”. Bu hədis, miras ayələrində başqa sözlərlə gələcəkdir. Allah ən doğrusunu biləndir.

“Əgər bölgü vaxtı orada qohumlar, yetimlər və kasıblar iştirak edərlərsə, onlara o bir şey verin, özlərinə də xoş söz deyin”. Məqsəd, miras paylanarkən mirasçı olmayan qohumlar, yetimlərvə miskinlər olsa, deməkdir. Mirasdan onlara da pay verilsin. Hərçənd bu İslamın əvvəlində vacib idi, bunun müstəhəb olduğu da deyilmişdir.

Bunu nəsx olub olmaması xüsusunda iki görüş ilə ixtilaf etmişlər. Buxari demişdir: Bizə Əhməd ibn Humeyd danışdı, bizə Ubeydullah əl-Əşcaixəbər verdi, o da Sufyandan, o da Şeybanidən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan, onun “Əgər bölgü vaxtı orada qohumlar, yetimlər və kasıblar iştirak edərlərsə” ayəsi barəsində belə dediyi rəvayət edilmişdir: “Bu möhkəmdir, nəsx olunan deyildir.” Səid də ona qoşularaq, İbn Abbasdan demişdir.

İbn Cərir demişdir: Bizə Qasım danışdı, bizə Hüseyn danışdı, bizə Abbad ibn Avvam danışdı, o da Həccacdan, o da Həkəmdən, o da Miqsəmdən, o da İbn Abbasdan dedi: “Bu ayə qüvvədədir, onunla əməl edilir.”

Səvri dedi: İbn əbiNəcihdən, o da Mucahiddən bu ayə haqqında demişdir: “O, mirasçılara vacibdir.Könülləri istədikləri halda onu edərlər.” İbn Məsud, Əbu Musa, Abdurrəhman ibn Əbubəkr, Əbul Aliyə, Şəbi, Həsən, İbn Sirin, Səid ibn Cubeyr, Məkhul, İbrahim Nəxai, Əta ibn əbuRəbah, Zuhri, Yəhyə ibn Yamər: “O, vacibdir”– demişlər.

İbn əbu Hatim də, Əbu Səid əl-Əşəcdən rəvayət etmişdir, o da İsmayıl ibn Uleyyədən, o da Yunus ibn Ubeyddən, o da Muhamməd ibn Sirindən onun belə dediyini söyləmişdir: Ubeydə bir vəsiyyəti icra edirdi.Bir qoyunun gətirilməsi əmriniverdi. Qoyun kəsildi.O da bu ayədə qeyd edilən adamları yedirdib dedi: “Əgər bu ayə olmasa idi, onu öz malımdan edərdim.”

Məlik dətəfsirlə əlaqəli bölümündə Zuhridən belə rəvayət etmişdir: “Urvə,Musabın malını paylayarkən qeyd edilən adamlara verdi.” Zuhri demişdir: “Bu ayə möhkəmdir.” Məlik demişdi:Abdulkərimdən, o da Mucahiddən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: “Bu, mirasçıların könlü xoş olana qədər vacib bir haqdır.”

Bunun onlar üçün bir vəsiyyət olduğunu deyənlər:

Abdurrəzzaq demişdir: Bizə İbn Cüreyc xəbər verdi, mənə İbn əbu Muleykə xəbər verdi ki, Əsma bint Abdurrəhman ibn Əbubəkr əs-Siddiq ilə Qasım ibn Muhəmməd ona xəbər verdilər ki, Abdullah ibn Abdurrəhman ibn Əbubəkr, atası Əbdurrəhmanın mirasını böldü. Aişə də hələ sağ idi. Hər ikisi dedilər: “Evdə olan hər bir kasıba və qohuma atasının mirasından verdi.” Yenə o ikisi dedilər ki, sonra “Əgər bölgü vaxtı orada qohumlar, yetimlər və kasıblar iştirak edərlərsə” ayəsini oxudu. Qasım deyir ki, Bunu İbn Abbasa danışdım və o dedi: “Doğru qərar verməmişdir.Bu onun üçün deyil. Bu, onlara vəsiyyətdir. Bu ayə yalnız ölünün vəsiyyət etmək istədiyi kimsələr haqqındadır.” Bunu İbn əbu Hatim rəvayət etmişdir.

Ayənin tam şəkildə nəsx olduğunu deyənlər: SufyanSəvri demişdir: Muhəmməd ibn Səib əl-Kəlbidən, o da ƏbuSalihdən, o da İbn Abbasdan, deyir ki, “Əgər bölgü vaxtı orada qohumlar, yetimlər və kasıblar iştirak edərlərsə” ayəsi nəsxolunubdur.

İsmayıl ibn Muslim əl-Məkki demişdir: Qatadədən, o da İkrimədən, o da İbn Abbasdan bu ayə haqqında deyir: “Əgər bölgü vaxtı orada qohumlar, yetimlər və kasıblar iştirak edərlərsə” ayəsindən sonra gələn“Allah övladlarınız haqqında sizə tövsiyə edər” ayəsi onu nəsx etdi.

Avfidən, o da İbn Abbasdanbu ayə barədə demişdir: “Əgər bölgü vaxtı orada qohumlar, yetimlər və kasıblar iştirak edərlərsə” ayəsi, mirasdakı fərz hissələr təyin edilmədən əvvəl idi. Allah ondan sonra fərz hissələri nazil etdi. Hər haqq sahibinə haqqını verdi. Sədəqə də ölünün təyin etdiyi kimsələrə verildi.” Bunları İbn Mərduveyh rəvayət etmişdir.

İbn əbu Hatim demişdir: Bizə Həsən ibn Muhəmməd ibn Sabbah danışdı, bizə Həccac danışdı, o da İbn Cureyc ilə Osman ibn Ətadan, onlar da Ətadan, o da İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Əgər bölgü vaxtı orada qohumlar, yetimlər və kasıblar iştirak edərlərsə”ayəsini, miras ayəsi nəsx etdi. Hər kəsə ata-ananın və qohumların az və ya çox saxladığı mirasdan pay hissəsi verildi.

Bizə Useyd ibn Asim danışdı, o da Səid ibn Amirdən, o da Həmmamdan, bizə Qatadə danışdı, o da Səid ibn Musəyyəbdən, o deyir: “Bu ayə nəsx edilibdir və o, fərz hissələri nazil olmadan əvvəlki halı izah edir. Bir adam mal qoyub vəfat edəndə, ondan bölgü zamanı iştirak edən qohumlara, yetimlərə və kasıblara verilirdi. Sonra miras ayələri ilə nəsx edildi. Allah hər haqq sahibinə haqqını verdi. Vəsiyyət də sərbəst qaldı. Ölən, istədiyinə vəsiyyət etdi.

Malik dedi: Zuhridən, o da Səid ibn Musəyyəbdən demişdir: “Bu nəsx edilibdir.Onu miras və vəsiyyət ayələri nəsx etdi.”İkriməƏbuş-Şasa, Qasım ibn Muhəmməd, ƏbuSalih, Əbu Malik, Zeyd ibn Əsləm, Dəhhak, Əta əl-Xorasani, Muqatil ibn Həyyan, Rəbi ibn əbu Əbdurrəhman: “Buna nəsxolunub” – demişlər.Cumhur fəqihlərin, dörd imamın və tərəfdarlarının görüşü budur.

İbn Cərir burada çox qərib bir fikir tərcih etmişdir. Xülasəsi budur ki,ona görə ayənin mənası belədir: “Əgər bölgü vaxtı orada …iştirak edərlərsə”yəni, vəsiyyət malının paylanmasında ölənin qohumları da iştirak etsə “onlara ondan bir şey verin, özlərinə də” yetim və yoxsullar əgər iştirak edərlərsə “xoş söz deyin”. Bu onun uzun ibarələrdən və təkrarlardan sonra gəldiyi nəticənin məzmunudur. Burada etiraz yeri vardır. Allah ən doğrusunu biləndir.

Avfi də, İbn Abbasdan “Əgər bölgü vaxtı” barəsində demişdir: «Bu, mirasın bölgüsüdür.» Çoxları da bu cür demişlər. Məna da,Əbu Cəfər İbn Cəririn (rahiməhullah) dediyiüzrə deyil,bunun üzərindədir. Deməli, məna belədir: “Mirasçı olmayan bu qohumlar, yetimlər və yoxsullarbol bir malın bölgüsündə iştirak etdikdə və gördükdə ki, bu götürdü, bu götürdü,bu götürdü, nəfsləri həmin şeylərdən nəyisə çəkə bilər. Onlar isə özlərinə bir şeyverilmədiyi üçün məyus halda tamaşa edirlər. Şəfqətli və mərhəmətli olan Allah, malın orta hissəsindən onlara da ayırmağı əmr etmişdir. Bununla da, onlara xeyirxahlıq etmiş, sədəqə çıxarmış, yaxşı davranmış və qəlblərini qazanmış olarlar. Necə ki, Allah təala buyurur: ”Meyvəsindən yeyin və biçim günü haqqını verin” (Ənam, 141). Malı möhtac və kasıblarıngörməsindən qorxaraq gizlicə daşıyanları da qınamışdır. Necə ki, bağça sahiblərindən belə xəbər vermişdir: “O zaman səhər açılanda mütləq dərəcəklərinə and içmişdilər” (Qələm, 17), yəni gecədən deməkdir. Davam edərək buyurur: “Onlar yollandılar,bir-birlərinəpıçıldayırdılar: “Bu gün oraya – yanınıza heç bir kasıb girməsin!”.(Qələm, 22-24) “Allah onları yerli-dibli yox etmişdir. Kafirləri də buna bənzərləri gözləyir” (Muhəmməd, 10). Kim Allahın onun üzərindəki haqqını inkar edərsə, Allah da onu ən qiymətli mülkü ilə cəzalandırar.Buna görə də, hədisdə deyilmişdir: “Sədəqə hansı mala qarışarsa, onu mütləq pozar.” Yəni onu verməmək, o malın tamamən yox olmasına səbəb olur.

“Qoy özlərindən sonra zəif övladlar qoyub gedəcəkləri təqdirdə onlardan ötrü qorxan kəslər qorxsunlar” Əli ibn əbuTalha da, İbn Abbasdan demişdir: “Bu ölüm anında olan kimsənin haqqındadır. Bir adam onun,varislərin zərərinə olan vəsiyyətinieşidir. Allah o eşidənə, Ondan qorxmasını və həmin adama doğrunu göstərib istiqamət verməsini əmr etmişdir. Bununla da həmin adam vərəsələrinə diqqət yetirər. Necə ki, varislərinin ziyana düşməsindən qorxduqda, onlara qarşı necə davranılmasını istəyərdi. Mucahid və bir çoxları bu cür demişlər. İki Səhihdə sabit olmuşdur ki, Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) Sad ibn əbuVaqqası ziyarət edəndə, Sad dedi: «Ey Allahın Rəsulu, mən mal sahibiyəm və yalnız bir qız varisimolacaq.Malımın üçdə ikisini sədəqə edim?» O da:»Olmaz»– dedi. Sad dedi: «Yarısını edim?» Yenə: «Olmaz»– dedi. Sad dedi: «Üçdə birini?» O da dedi: «Üçdə bir, üçdə birdə, çoxdur.» Sonra Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) dedi: «Mirasçını imkanlı buraxmağın, insanlara möhtac halında buraxmaqdan daha xeyirlidir.»

Səhihdə İbn Abbas demişdir: «Kaş ki, insanlar o üçdə birinə göz yumub, dörddə birini baxsınlar.» Çünki Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm): «Üçdə bir, üçdə birdə çoxdur» – demişdir.

Fəqihlər demişlər: Ölünün mirasçıları varlılar olarsa, ölünün üçdə biri vəsiyyət etməsi müstəhəbdir. Yox əgər kasıblar olarsa, üçdə birin azaldılması müstəhəb sayılar.

Belə də deyilmişdir: “Qoy özlərindən sonra zəif övladlar qoyub gedəcəkləri təqdirdə onlardan ötrü qorxan kəslər qorxsunlar” ayəsində məqsəd, yetimlərin mallarına toxunmaqdan, deməkdir. “Onlar böyüyüb  deyə o malı israfçılıqla, tələm-tələsik yeməyin” (Nisə, 6) Yəni, belə davranmasınlar. Bunu İbn Cərir, Avfi yolu ilə, o da İbn Abbasdan rəvayət etmişdir. Bu da gözəl bir görüşdür.Özündən sonra gələn yetimin malını haqsız yeyənləri qorxudan təhdid də onu təsdiq edir. Yəni, sən özündən sonra ailənlə necə davranılmasını istəsən, vəlisi olduğun zaman başqalarının da ailəsi ilə o cür davran.

Sonra haqsız yerə yetim malını yeyənlərin qarınlarına od doldurduqlarınıbildir. Buna görə də buyurur: “Həqiqətən, yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlər öz qarınlarına ancaq od doldururlar və onlar yandırıb-yaxan oda girəcəklər” yəni, yetimlərin mallarını səbəbsiz yerə yeyənlərin qiyamət günü qarınlarına alov doldurulacaqdır.

İki Səhihdə Suleyman ibn Bilalın hədisi ilə, o da Səvr ibn Zeyddən, o da Səlim əbu Ğaysdən, o da Əbu Hureyrədən rəvayət etmişdir ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: «Həlak edən yeddi günahdan çəkinin.» Onlar dedilər: «Ey Allahın Rəsulu onlar hansılardır?» O da dedi: «Allaha şərik qoşmaq, sehr etmək, Allahın haram etdiyi canı haqsız yerə ödürmək, faiz yemək, yetim malı yemək, döyüşdən qaçmaq, ləyaqətli mömin qadınlara iftira atmaq.»

İbn əbu Hatim demişdir: Mənə atam danışdı, mənə Ubeydə danışdı, bizə Əbu Əbdussəməd Əbduləziz ibn Abdussəməd əl-Ammi xəbər verdi, bizə ƏbuHarun əl-Abdi danışdı, o da Əbu Səid əl-Xudridən, onun belə söylədiyini nəql etdi: Biz dedik: «Ey Allahın Rəsulu meracda nə gördün?» O dedi: «Məni, Allahın xəlq etdiyi məxluqlar olan yerə apardılar. Çoxlu insanlar idi. Hər birinin dəvə dodağı kimi iki dodağı var idi. Onların çənələrini ayıran xüsusi adamlar var idi. Sonra alovdan bir qaya parçası gətirilib ağzına tıxayırdılar. O da ağzından girib arxasından çıxırdı. Boyürüb, bağırırdılar. Mən dedim: Ey Cəbrayıl, bunlar kimdi? O da dedi: Bunlar haqsız yerə yetim malı yeyənlərdir. Qarınlarına atəşdən başqa bir şey doldurmazlar və yandırıb-yaxan oda atılacaqlar.»

Suddi demişdir: Yetim malı yeyən qiyamət günündə qəbirdən qalxdığı zaman ağzından, qulaqlarından, burnundan və gözlərindən alov çıxar. Onu hər görən yetim malı yediyini bilir.

Əbubəkr ibn Mərduveyh demişdir: Bizə İshaq ibn İbrahim ibn Zeyd danışdı, bizə Əhməd ibn Amr danışdı, bizəUqbə ibn Mukrəm danışdı, bizə Yunus ibn Bukeyr danışdı, bizə Ziyad ibn əl-Munzir danışdı, o da Nəfi ibn əl-Harisdən, o da Əbu Bərzədən nəql etdi ki, Rəsulullah (salləllahu aleyhi və səlləm) demişdir: “Qiyamət günü bir toplum ağızlarından alovlar saçaraq çıxacaqlar.”Dedilər: “Ey Allahın Rəsulu, onlar kimlərdir?” O da dedi: “Allah təalanın “yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlər” dediyini görmədin?” İbn əbu Hatim bunu, Əbu Zuradan, o da Uqbə ibn Mukrəmdən rəvayət etmişdir. İbn Hibban onu öz Səhihində Əhməd ibn Əli ibn əl-Musənnadan, o da Uqbə ibn Mukrəmdən təxric etmişdir.

İbn Mərduveyh demişdir: Bizə Abdullah ibn Cəfər danışdı, bizə Əhməd ibn İsam danışdı, bizə Əbu Amir əl-Abdi danışdı, bizə Abdullah ibn Cəfər əz-Zuhri danışdı, o da Osman ibn Muhəmməddən, o da Məqburidən, o da Əbu Hureyrədən onun belə dediyini rəvayət etmişdir: Rəsulullah (salləllahualeyhi və səlləm) buyurdu: “İki zəifin malını haram qılıram: Qadın və yetim.” Yəni, onların malından uzaq durmanızı tövsiyə edirəm.

Əl-Bəqərə surəsində Əta ibn Səib yolu ilə keçmişdi, o da Səid ibn Cubeyrdən, o da İbn Abbasdan (radiyallahu ənh) deyir: “yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlər” ayəsi nazil olanda, himayəsində yetim olan adam, gedib öz yeməyini onun yeməyindən, içməyini də onun içməyindən ayırdı. Sonra ən yaxşısını onun üçün saxladı. O da ya yeyərdi, ya da xarab edərdi. Bu da onlara çətin gəldi. Bunu Rəsulullaha (salləllahu aleyhi və səlləm) izah etdilər. Buna görə də Allah “Səndən yetimlər haqqında soruşurlar. De: “Onlara yaxşılıq etmək xeyirlidir. Əgər onlara qarışırsınızsa, onlar sizin qardaşlarınızdır”. Allah fəsad törədəni yaxşılıq edəndən ayırd edir” (Bəqərə, 220) ayəsini nazil etdi. O zaman onlar yemək içməkləri biri-birinə qarışdırdılar.